Kemâleddîn el-Lârî’nin Felsefî Kişiliği ve Mâhiyetin Mecʻûliyeti Meselesine İlişkin Değerlendirmelerinin Celâlüddîn ed-Devvânî ile Karşılaştırılması
Abstract
Osmanlı ve İran entelektüel hayatını güçlü bir şekilde etkileyen önemli şahsiyetlerin başında Celâlüddîn ed-Devvânî (ö. 908/1502) gelmektedir. Nitekim onun eserlerine birçok âlim tarafından şerh ve hâşiyelerin yazılma-sının yanı sıra bunların zamanla medreselerde tedris edilmesi, farklı ilmi havzalarda Devvânî felsefesinin tevârüs edilme sürecini hızlandırmıştır. Bu bağlamda kaleme aldığı muhtasar ve önemli eserlerden biri olan Zevrâ üze-rine öncelikle kendisinin de iki ayrı şerh kaleme alması, söz konusu metnin ele aldığı meselelerin açığa kavuşturulması için farklı âlimler tarafından ret veya tahkik cihetinden şerhlerin kaleme alınmasını beraberinde getirmiştir. Mamâfih babasıyla birlikte Devvânî’ye karşı eleştirel bir duruşu olan Mîr Gıyâsüddîn Mansûr ed-Deştekî eş-Şîrâzî (ö. 949/1542) ile Devvânî’nin tale-belerinden olan Kemâleddîn el-Lârî (ö. 955/1548) Zevrâ metnini hem tenki-de hem de tahkike dayalı bir okumaya tabi tutan isimlerin başında gelmek-tedir. Biz bu makalede öncelikle ulaşabildiğimiz bilgiler çerçevesinde Kemâleddîn el-Lârî’nin hayatı, eserleri ve felsefî kişiliğine kısaca değinece-ğiz. Akabinde Zevrâ metninin temel ve ilk meselelerinden olan illetin tanımı, illet ve maʻlûl ilişkisi gibi konulardan hareketle Kemâleddîn el-Lârî’nin kat-kılarını belirgin kılmaya çalışacağız. Zira illeti kendi zâviyesinden tanımla-yan Devvânî’nin, illetin maʻlûle olan tesirinin boyutu ile mâhiyetin mecʻûliyeti arasındaki ilişkiyi ön plana çıkartması dikkat çekicidir. Mezkûr meselelerinin Devvânî’nin kendi talebesi tarafından nasıl karşılandığının ortaya konulması, bize Zevrâ metnine yönelik daha sonraki çalışmalarla kar-şılaştırma yapabilme imkânı sunacaktır.
References
- Akman, Mustafa. “Kelâm Bağlamında Mûsâ Kâzım Efendi ve Zevrâ ve Hevrâ İsimli Esere Yaptığı Tercüme ve Şerhin Sadeleştirilmesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/50 (2017), 863-881.
- Alper, Ömer Mahir. “Mahiyetin Mec‘ûliyeti’ Bağlamında Kemalpaşazâde’nin Cürcânî Eleştirisi”. İslam Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim: Seyyid Şerif Cürcâni Örneği. ed. Mehmet Cüneyt Kaya. 197-233. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
- Anay, Harun. Celâleddin ed-Devvânî: Hayatı, Eserleri, Ahlak ve Siyaset Düşüncesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
- Anay, Harun. “Mîr Gıyâseddîn Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/125-128. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
- Apaydın, Yasin. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mâhiyetin Mec’ûliyeti Meselesine Dair Risâlesi: İnceleme ve Tahkik”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/1 (2019), 1-30.
- Bâlî, Ali b. el-‘İkdü’l-manzûm fî zikri efâdıli’r-Rûm. ed. Suat Donuk. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2018.
- Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed. Hâşiye ʻalâ şerhi Tecrîdi’l-Akâid. thk. Muhammed Hüseyin ez-Zâriʻ î. 3 Cilt. Kum: Râid, 1393.
- Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed. Risâletü’z-zevrâ. thk. Said Ruheymiyân. Kum: İntişârât-ı Ayet-i İşrâk, 1397.
- Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed. Şerhu’z-zevrâ. thk. Said Ruheymiyân. Kum: İntişârât-ı Ayet-i İşrâk, 1397.
- Güney, Ahmet Faruk. “İhlâs Süresinin Vâcip Varlığın Tek ve Basit Oluşu Bağlamındaki Yorumu: Tahkiku’l-İhlâs li-Ehli’l İhtisas”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2016), 97-145.
- Haydar, İbrahim b. Şerhu’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 677, 1b-74b.
- Hüseyin, Şuca. Tercemetü’l-havrâ şerhu’z-zevrâ. İstanbul: Beyâzıt Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1986, 1b- 20b.
- Karabulut, Ali Rıza. Mu’cemü’t-tarihi’t-türasi’l-İslâmi fi mektebâti’l-alem: el-mahtutat ve’l-matbuat. 2 Cilt. Kayseri: Dâru’l-ʻAkbe, ts.
- Kastamônî, Muslî b. Ahmed el-. Şerhu’z-zevrâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 3845, 151a-153a.
- Kehhâle, Ömer b. Rıza. Muʿcemu’l-müellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Müessenâ-Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
- Kurtuluş, Rıza. “Lâristan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/104-105. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Kürdî, Mahmûd b. İlyas. Şerhu’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 1472, 1b-82b.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Hâşiye ʻala dibâceti Şerhi’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1626, 16a-17b.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Hâşiye ʻale’l-Mutavvel. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 867, 1b- 175b.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Tahkikü’l-adalet fî siyaseti’l-memleket. İstanbul: Millet Kütüphanesi, 753, 1b-71a.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Tahkikü’z-zevrâ. thk. Said Ruheymiyân. Kum: İntişârât-ı Ayet-i İşrâk, 1397.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Tahkikü’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Sütlüce, 123, 13a-80a.
- Lârî, Muslihuddîn. Mirʻat el-edvâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 3156, 1a-524a.
- Münzir, Şeyh Hasan. “Nazâriyyetü’l-İstiʻdadâti’l-Mâhiyye ʻinde İbnü’l-Arâbi ve Alakatuhâ bî Nefyi’l-cebr ani’l- ibâd”. İslam Araştırmaları Dergisi 48 (2022), 147-182.
- Şîrâzî, Mîr Gıyâsüddîn ed-Deştekî. Risâle li-ibtâli ba’di müdde’iyâti sâhibi’l-havrâ’ ve’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami, 1181, 224b-230.
- Tahtî, Abdulkâdir b. Muhammed Said. Hâşiye ʻala Hâşiyeti’z-Zevrâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 5233, 1b-62b.
The Philosophical Personality of Kemāleddīn al-Lārī and A Comparative of His Evaluations on the Issue of the Creatednedss of the Essence with Jalāl al-Dawwānī
Abstract
Jalāl al-Dawwānī (d. 908/1502) was one of the most important figures who strongly influenced Ottoman and Iranian intellectual life. As a matter of fact, the fact that many scholars wrote commentaries and glosses on his works, as well as their teaching in madrasas over time, accelerated the process of the transmission of al-Dawwānī philosophy in different scholarly basins. In this context, the fact that he himself wrote two separate commentaries on al-Zawrā, which is one of his short and important works, brought about the wri-ting of commentaries by different scholars to clarify the issues addressed by the text in question in terms of rejection or analysis. However, Mīr Ghiyās al-Dīn Mansūr al-Dashtakī al-Shīrāzī (d. 949/1542), who, along with his father, had a critical stance towards al-Dawwānī, and al-Kamāl al-Dīn al-Lārī (d. 955/1548), who was one of al-Dawwānī's students, are among the leading figures who subjected the text of al-Zawrā to both critical and critical reading. In this article, we will first briefly discuss al-Kamāl al-Dīn al-Lārī's life, works, and philosophical personality within the framework of the information we have access to. Then, we will try to clarify al-Kamāl al-Dīn al-Lārī's contributi-ons in terms of the definition of cause, the relationship between cause and effect, which are among the first and fundamental issues of al-Zawrā's text. It is noteworthy that al-Dawwānī, who defines the cause from his own perspec-tive, emphasizes the relationship between the extent of the influence of the cause on the effect and the creatednedss of the essence/quiddity. The exami-nation of how these issues were received by al-Dawwānī's own student will enable us to make comparisons with later studies on al-Zawrā's text.
References
- Akman, Mustafa. “Kelâm Bağlamında Mûsâ Kâzım Efendi ve Zevrâ ve Hevrâ İsimli Esere Yaptığı Tercüme ve Şerhin Sadeleştirilmesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/50 (2017), 863-881.
- Alper, Ömer Mahir. “Mahiyetin Mec‘ûliyeti’ Bağlamında Kemalpaşazâde’nin Cürcânî Eleştirisi”. İslam Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim: Seyyid Şerif Cürcâni Örneği. ed. Mehmet Cüneyt Kaya. 197-233. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
- Anay, Harun. Celâleddin ed-Devvânî: Hayatı, Eserleri, Ahlak ve Siyaset Düşüncesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
- Anay, Harun. “Mîr Gıyâseddîn Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/125-128. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
- Apaydın, Yasin. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mâhiyetin Mec’ûliyeti Meselesine Dair Risâlesi: İnceleme ve Tahkik”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/1 (2019), 1-30.
- Bâlî, Ali b. el-‘İkdü’l-manzûm fî zikri efâdıli’r-Rûm. ed. Suat Donuk. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2018.
- Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed. Hâşiye ʻalâ şerhi Tecrîdi’l-Akâid. thk. Muhammed Hüseyin ez-Zâriʻ î. 3 Cilt. Kum: Râid, 1393.
- Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed. Risâletü’z-zevrâ. thk. Said Ruheymiyân. Kum: İntişârât-ı Ayet-i İşrâk, 1397.
- Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed. Şerhu’z-zevrâ. thk. Said Ruheymiyân. Kum: İntişârât-ı Ayet-i İşrâk, 1397.
- Güney, Ahmet Faruk. “İhlâs Süresinin Vâcip Varlığın Tek ve Basit Oluşu Bağlamındaki Yorumu: Tahkiku’l-İhlâs li-Ehli’l İhtisas”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2016), 97-145.
- Haydar, İbrahim b. Şerhu’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 677, 1b-74b.
- Hüseyin, Şuca. Tercemetü’l-havrâ şerhu’z-zevrâ. İstanbul: Beyâzıt Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1986, 1b- 20b.
- Karabulut, Ali Rıza. Mu’cemü’t-tarihi’t-türasi’l-İslâmi fi mektebâti’l-alem: el-mahtutat ve’l-matbuat. 2 Cilt. Kayseri: Dâru’l-ʻAkbe, ts.
- Kastamônî, Muslî b. Ahmed el-. Şerhu’z-zevrâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 3845, 151a-153a.
- Kehhâle, Ömer b. Rıza. Muʿcemu’l-müellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Müessenâ-Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
- Kurtuluş, Rıza. “Lâristan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/104-105. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Kürdî, Mahmûd b. İlyas. Şerhu’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 1472, 1b-82b.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Hâşiye ʻala dibâceti Şerhi’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1626, 16a-17b.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Hâşiye ʻale’l-Mutavvel. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 867, 1b- 175b.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Tahkikü’l-adalet fî siyaseti’l-memleket. İstanbul: Millet Kütüphanesi, 753, 1b-71a.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Tahkikü’z-zevrâ. thk. Said Ruheymiyân. Kum: İntişârât-ı Ayet-i İşrâk, 1397.
- Lârî, Kemâl b. Muhammed. Tahkikü’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Sütlüce, 123, 13a-80a.
- Lârî, Muslihuddîn. Mirʻat el-edvâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 3156, 1a-524a.
- Münzir, Şeyh Hasan. “Nazâriyyetü’l-İstiʻdadâti’l-Mâhiyye ʻinde İbnü’l-Arâbi ve Alakatuhâ bî Nefyi’l-cebr ani’l- ibâd”. İslam Araştırmaları Dergisi 48 (2022), 147-182.
- Şîrâzî, Mîr Gıyâsüddîn ed-Deştekî. Risâle li-ibtâli ba’di müdde’iyâti sâhibi’l-havrâ’ ve’z-zevrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami, 1181, 224b-230.
- Tahtî, Abdulkâdir b. Muhammed Said. Hâşiye ʻala Hâşiyeti’z-Zevrâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 5233, 1b-62b.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Islamic Philosophy |
| Journal Section | Articles |
| Authors | |
| Publication Date | June 30, 2025 |
| Submission Date | March 13, 2025 |
| Acceptance Date | May 21, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 11 Issue: 1 |
