ÇAĞATAY TÜRKÇESİ VE ÖZBEK TÜRKÇESİNDE DUYGU FİİLLERİNİN SEMANTİK İNCELENMESİ: ALİ ŞİR NEVÂYÎ MESNEVİLERİ ÖRNEĞİ
Abstract
Bu çalışma, klasik Türk edebiyatının önde gelen isimlerinden Ali Şir Nevâyî’nin Hayretü’l-Ebrar (HE), Ferhâd ü Şîrîn (FŞ), Leylî vü Mecnûn (LM), Sebʿa-i Seyyâr (SS) ve Sedd-i İskenderî (Sİ) adlı beş mesnevisinde geçen duygu fiillerini semantik açıdan incelemektedir. Araştırmada söz ko-nusu fiillerin Özbek Türkçesindeki karşılıkları tespit edilmiş; , anlam yönünden olumlu ve olum-suz olarak sınıflandırılmıştır. Bu bağlamda, duygu fiillerinin tarihî Türk lehçelerindeki leksik-semantik dönüşümü ve duygusal anlam katmanları analiz edilmiştir. Çalışma, nitel araştırma yön-temine dayalı olup betimsel analiz teknikleri kullanılmıştır. Fiillerin yapısal, anlamsal ve işlevsel özellikleri değerlendirilmiş; Çağatay Türkçesinde “eyle-”, “kıl-” yardımcı fiillerinin, Özbek Türk-çesinde ise “qil-”, “bo‘l-” fiillerinin ön plana çıktığı belirlenmiştir. Ayrıca, Çağatayca metinlerde Arapça ve Farsça kökenli tamlamaların yoğunluğu, Özbekçede ise sade ve yerli yapıların tercih edildiği gözlemlenmiştir. Araştırma bulguları duygu fiillerinin dilsel olarak sadece bireysel duyguları değil aynı zamanda toplumsal duygusal yansımaları da ifade ettiğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda Nevâyî’nin dili, aşk, yaşam, ölüm ve toplumsal ilişkiler hakkındaki insan duygularını derinlemesine yansıtan zengin bir ifade örneği sunmaktadır.
References
- Alibekiroğlu, S. (2018). Türkiye Türkçesinde yarı yardımcı fiiller. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6(15), 1140–1147.
- Banguoğlu, T. (2019). Türkçenin Grameri (11. Basım). TDK Yayınları.
- Erdem, M. (2016). Türkçede fiiller ve sınıflandırma sorunları. Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 11(20), 185–200. DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.10111
- Ergin, M. (2013). Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
- Hirik, E. (2021). Türkiye Türkçesinde ‘mental isimler’. Dil Araştırmaları, 15(28), 33-55.
- Hirik, E., & Çolak, T. (2017). Türkçe mental fiillerde çok katmanlılık. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 1, 261-268.
- Karaağaç, G. (2019). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları.
- Koraş, H., Açık F., & Öztürk Z. (2023). Özbek Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlük. Nobel Akademik Yayıncılık.
- Kut, G. (2020). Külliyât-ı Nevâyî. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
- Rahimi, F. (2021). Ferağî'nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları.
- Şahin, S. (2012). “Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 1(4), 45-62. https://doi.org/10.7884/teke.96
- Şaş, A. K. (2023). “Türkiye’deki Mental Fiil Çalışmaları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(36), 290-307. DOI: 10.29228/TIDSAD.68727
- Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Kitabevi.
- Üşenmez, E. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. Türk Dünyası Vakfı.
Semantic Analysis of Emotion Verbs in Chagatai and Uzbek Turkish: The Example of Ali̇ Şi̇r Nevâyî Masnevi
Abstract
In this study, the emotional verbs in five masnavis by Ali Şir Nevâyî, one of the leading figures of classical Turkish literature, are analyzed in terms of their semantics. In the study, the equiva-lents of the verbs in question in Uzbek Turkish were determined and their meanings classified as positive and negative. In this context, the lexical-semantic transformation and the emotional levels of meaning of the emotional verbs in the historical Turkish dialects were analyzed. The study is based on the qualitative research method and descriptive analysis techniques were used. The struc-tural, semantic and functional features of the verbs were evaluated; it was determined that the auxiliary verbs “eyle-”, “kıl-” are prominent in Chagatai Turkish and the verbs “qil-”, “bo‘l-” are prominent in Uzbek. In addition, it was found that phrases originating from Arabic and Persian are predominantly used in Chagatai texts, while simple and native structures are favored in Uzbek. The research results show that emotion verbs express not only individual emotions, but also social reflections of emotions. In this context, the language of Nevâyî, provides a rich example of an expression that deeply reflects human emotions about love, life, death and social relationships.
References
- Alibekiroğlu, S. (2018). Türkiye Türkçesinde yarı yardımcı fiiller. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6(15), 1140–1147.
- Banguoğlu, T. (2019). Türkçenin Grameri (11. Basım). TDK Yayınları.
- Erdem, M. (2016). Türkçede fiiller ve sınıflandırma sorunları. Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 11(20), 185–200. DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.10111
- Ergin, M. (2013). Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
- Hirik, E. (2021). Türkiye Türkçesinde ‘mental isimler’. Dil Araştırmaları, 15(28), 33-55.
- Hirik, E., & Çolak, T. (2017). Türkçe mental fiillerde çok katmanlılık. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 1, 261-268.
- Karaağaç, G. (2019). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları.
- Koraş, H., Açık F., & Öztürk Z. (2023). Özbek Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlük. Nobel Akademik Yayıncılık.
- Kut, G. (2020). Külliyât-ı Nevâyî. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
- Rahimi, F. (2021). Ferağî'nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları.
- Şahin, S. (2012). “Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 1(4), 45-62. https://doi.org/10.7884/teke.96
- Şaş, A. K. (2023). “Türkiye’deki Mental Fiil Çalışmaları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(36), 290-307. DOI: 10.29228/TIDSAD.68727
- Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Kitabevi.
- Üşenmez, E. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. Türk Dünyası Vakfı.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | South-East Asian Language, Literature and Culture |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Publication Date | June 29, 2025 |
| Submission Date | May 29, 2025 |
| Acceptance Date | June 28, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 2 Issue: 2 |
