Hişām b. el-Ḥakem-Deyṣāniyye İlişkilendirmesini Bardeysan Üzerinden Sorgulamak

Nuran Üçok

doi:10.33227/auifd.1625025

Research Article

Hişām b. el-Ḥakem-Deyṣāniyye İlişkilendirmesini Bardeysan Üzerinden Sorgulamak

Year 2025, , 75 - 108, 31.05.2025

Nuran Üçok

https://doi.org/10.33227/auifd.1625025

Abstract

Hişām b. el-Ḥakem (ö. 179/795?) çoğu kaynakta İmāmiyye fırkasının temel öğretilerinin şekillenmesinde büyük pay sahibi olan, hatta bu fırkanın teorisyeni kabul edilen isimlerin başında gelmektedir. Onun İmāmiyye ile ilişkilendirilen görüşleri hem İmāmī literatürde hem de kelam ve maḳālāt eserlerinde çokça zikredilmektedir. Ancak onun İslam düşünce geleneğinde bilhassa kozmoloji kapsamında nitelendirilebilecek fikirlerinin aynı ölçüde üzerinde durulduğunu söylemek güçtür. Halbuki maḳālāt türü eserler bu bağlamda incelendiğinde Hişām’ın cisim, müdāḫale gibi konularda daha sonra İbrāhīm b. Seyyār en-Naẓẓām’ı (ö. 231/845) da etkileyecek görüşler ortaya koyduğu ya da en azından bu görüşleri ondan önce savunduğu öne sürülmektedir. Ancak bu kaynaklarda görüşleri ilk olarak savunan isim her zaman Hişām b. el-Ḥakem değildir. Onu özellikle İslam dışı göstermek arzu edildiğinde, ismi sıklıkla Ebū Şākir ed-Deyṣānī (ö. 163-169/780-785 arası) ile birlikte anılmakta ve Hişām’ın düşüncelerinin şekillenmesinde Ebū Şākir’in büyük payı olduğu öne sürülmektedir. Söz konusu ilişkilendirme, Ebū Şākir ed-Deyṣānī’yi olduğu kadar Deyṣāniyye’yi tanımaya yönelik bu çalışmanın çıkış noktası olmuştur. Deyṣāniyye’yi tanıma çabası neticesinde onun kurucusu kabul edilen Bardeysan (MS. 222) ve onun kaynaklarda tespit edilebilen temel görüşleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Son olarak İslam literatüründe düalist olarak nitelendirilen Deyṣāniyye’ye atfedilen görüşlerin Bardeysan’ın fikirleri ile ne derece örtüştüğü ve Bardeysan’dan Hişām b. el-Ḥakem’e uzanan fikrî bir intikalin imkanı ve izleri sorgulamaya açılmıştır. Çalışmada Hişām b. el-Ḥakem ve en-Naẓẓām’ın Deyṣāniyye ile ilişkilendirilen görüşleri esas alınmış, İslam düşüncesinin erken dönemi olan hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda yaşamış ve aynı zamanda İslam Mezhepleri Tarihi için önemli figürler olan bu iki ismin düşüncelerindeki muhtemel tesirlerin aydınlatılmasına yönelik bir katkıda bulunmak amaçlanmıştır.

Keywords

Hişām b. el-Ḥakem, en-Naẓẓām, Ebū Şākir ed-Deyṣānī, Bardeysan, Deyṣāniyye.

References

Africanus, Iulius. Cesti: The Extant Fragments. Çev. William Adler. Ed. Martin Wallraff ve diğerleri. Berlin-Boston: De Gruyter, 2012.
Alıcı, Mehmet. Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan Kitap, 2018.
Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
Aydınlı, Osman. “Süryani Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mu‘tezilî Düşünceye Etkisi.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6:11 (2007/1): 7-33.
el-Baġdādī, Abdulḳāhir b. Ṭāhir b. Muḥammed. el-Fark Beyne’l-Firak. Tah. Muḥammed ʿUs̱mān el-Ḫuşt. Ḳāhire: Mektebetu İbn Sīnā, 1988.
el-Berḳī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. ʿAbdillāh. Kitābu’r-Ricāl. Tahrān: İntişārāt-ı Dāneşgāh-i Tahrān, tsz.
el-Bīrūnī, Ebū Reyḥān. el-Ās̱āru’l-Bāḳiye mine’l-Ḳurūni’l-Ḫāliye. Ḳāhire: Mektebetu’s̱-S̱aḳāfeti’d-Dīniyye, 2008.
el-Bīrūnī, Ebū Reyḥān. Taḥḳīḳu mā li’l-Hind min Maḳūletin Maḳbūletin fi’l-ʿAḳl ev Merẕūle. 2. baskı. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1983.
Blois, François de. “Dualism in Iranian and Christian Traditions.” Journal of the Royal Asiatic Society 10:1 (2000): 1-19. https://doi.org/10.1017/S1356186300011913
Bozan, Metin. İmâmiyye’nin İmâmet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
Brock, Sebastian P. “M. Syrus.” Brill’s New Pauly. Leiden-Boston: Brill, 2006. 8:853.
Brock, Sebastian P. “S. of Rešʿaina.” Brill’s New Pauly. Leiden-Boston: Brill, 2008. 13:316.
Bulğen, Mehmet. “Kelam İlminin Kozmolojik Boyutları ve Günümüz Kozmolojisi.” M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 39:2 (2010): 49-80.
Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. 2. baskı. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
el-Cāḥiẓ, Ebū ʿOs̱mān ʿAmr b. Baḥr. Kitābu’l-Ḥayevān. Tah. ʿAbdusselām Muḥammed Hārūn. 8 c. Ḳāhire: Matbaʿatu Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī ve Evlāduhu, 1965.
Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. Çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
Dhanani, Alnoor. Kalam and Hellenistic Cosmology: Minimal Parts in Basrian Mutazili Atomism. Cambridge: Harvard University, History of Science, 1991.
Dhanani, Alnoor. Kelâmın Fizik Kuramı: Basra Muʿtezilesi Kozmolojisinde Atomlar, Uzay ve Boşluk. Çev. Mehmet Bulgen. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
Drijvers, H. J. W. Bardaisan of Edessa. New Jersey: Gorgias Press, 2014.
Durak, Nihat. “Sinoplu bir Gnostik: Marcion.” Dergiabant 1:2 (2013): 1-18.
Ebū Rīde, Muḥammed ʿAbdilhādī. İbrāhīm b. Seyyār en-Naẓẓām ve Ārāʾuhu’l- Kelāmiyyeti’l-Felsefiyye. Ḳāhire: Matbaʿatu’l-Lecneti’t-Te’līf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1365/1946.
el-Eşʿarī, Ebū’l-Ḥasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. Çev. Ömer Aydın ve Mehmet Dalkılıç. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2019.
Eusebius. The Church History. Çev. Paul L. Maier. Grand Rapids: Kregel Publications, 1999.
Feyḍu’l-Kāşānī, Muḥammed b. Şāh Murtaḍā. Tefsīru’ṣ-Ṣāfī. Tah. Ḥuseyn Aʿlemī. 2. baskı. 5 c. Tahrān: Mektebetu’ṣ-Ṣadr, 1994.
Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür; Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. Çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
Gündüz, Şinasi. Anadolu’da Paganizm: Antik Dönemde Harran ve Urfa. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
Gündüz, Şinasi. “Bardaysan.” Felsefe Ansiklopedisi, ed. Ahmet Cevizci, içinde 2: 110-113. İstanbul: Etik Yayınları, 2004.
Gündüz, Şinasi. “Erken Dönem Hıristiyan Gnostisizmi.” XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu 25-27 Mayıs 2012, ed. Hulusi Arslan ve Mustafa Bozkurt, içinde 61-73. Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012.
Gündüz, Şinasi. “İkinci Yüzyıl Urfa Gnostisizminin Önemli Bir Temsilcisi: Quq ve Quqiler.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2004): 1-13.
Hadassi, Judah. “Eshkol ha-kofer.” Theological Encounters at a Crossroads: An Edition and Translation of Judah Hadassi’s Eshkol ha-kofer, First Commandment, and Studies of the Book’s Judaeo-Arabic and Byzantine Contexts, ed. Daniel J. Lasker, Johannes Niehoff-Panagiotidis ve David Sklare, içinde 68-707. Leiden-Boston: Brill, 2019.
Hafızoğlu, Yakup. Kelâm Geleneğinde Düalist İnançların Tenkidi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
Hayes, E. R. Doğu-Batı Asur/Süryanilerin Kurduğu Urfa Akademisi. Çev. Yaşar Günenç. 2. baskı. İstanbul: Yaba Yayınları, 2005.
el-Ḫayyāṭ, Ebū’l-Ḥuseyn. Kitābu’l-İntiṣār ve’r-Redd ʿalā İbni’r-Rāvendī el-Mulḥid. Tah. H. S. Nyberg. 2. baskı. Beyrūt: Dāru’l-ʿArabiyyeti li’l-Kitāb, 1993.
el-Ḫayyāṭ, Ebū’l-Ḥuseyn. Kitâbü’l-İntisâr: Mutezile Savunusu. Çev. Metin Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018. Hegedus, Tim. “Necessity and Free Will in the Thought of Bardaisan of Edessa.” Laval théologique et philosophique 59:2 (2003): 333-344. https://doi.org/10.7202/007425ar
İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. Çev. Halil İbrahim Bulut. 3 c. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2017.
İbrahimoğlu, Yunus. Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât ve Mu‘tezilî Düşüncenin Savunusu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
Johnson, Aaron. “Eusebius of Caesarea (Palestine).” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 14 Ocak 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/SIM-00001178.xml?rskey=2OeE4e&result=3
el-Kaʿbī, Ebū’l-Ḳāsım ʿAbdullāh b. Aḥmed el-Belḫī. Kitābu’l-Maḳālāt ve meʿahu ʿUyūnu’l-Mesāʾil ve’l-Cevābāt. Tah. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2018.
Ḳāḍī ʿAbdulcebbār, Ebū’l-Ḥasan ʿAbdulcebbār b. Aḥmed el-Hemedānī. İslam Dışı Fırkalar: el-Fıraku Ğayru’l-İslâmiyye (Muğnî Külliyatı). Çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
Ḳāḍī ʿAbdulcebbār, Ebū’l-Ḥasan ʿAbdulcebbār b. Aḥmed el-Hemedānī. Tesbîtu Delâ’ili’n-Nübüvve: Mucizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. Çev. M. Şerif Eroğlu ve Ömer Aydın. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2017.
Ḳāḍī ʿAbdulcebbār, Ebū’l-Ḥasan ʿAbdulcebbār b. Aḥmed el-Hemedānī. “Faḍlu’l-İʿtizāl ve Ṭabaḳātu’l-Muʿtezile ve Mubāyenetihim li Sāʾiri’l-Muḫālifīn.” Faḍlu’l-İʿtizāl ve Ṭabaḳātu’l-Muʿtezile. Tah. Fuʾād Seyyid-Eymen Fuʾād Seyyid, içinde 85-367. Beyrūt: el-Maʿhadu’l-Almāniyyi li’l-Ebḥās̱i’ş-Şarḳiyye, 2017.
el-Keşşī, Ebū ʿAmr Muḥammed b. ʿOmer b. ʿAbdulazīz. İḫtiyāru Maʿrifeti’r-Ricāl (Ricālu’l-Keşşī). Tah. ʿAllāme Muṣṭafavī. 4. baskı. Tahrān: Merkezu Neşri Ās̱āri el-ʿAllāme el-Muṣṭafavī, 2004.
Kitchen, Robert A. “Ephrem the Syrian.” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 14 Ocak 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/SIM-00001084.xml?rskey=KxAYND&result=1
Koçak, Yusuf. Erken Dönem Şiîlikte Gnostik Tezahürler. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
el-Kuleynī, Muḥammed b. Yaʿkūb. el-Kāfī. 8 c. Beyrūt: Menşūrātu’l-Fecr, 2007.
Kuşçu, Emir. “Gnostik Hıristiyan bir Akım Olarak Valentinyanizm.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31:31 (2011): 95-126. https://doi.org/10.17120/omuifd.57364.
Madelung, Wilferd. “İmâmiyye Fırak-Literatürüne Dair Mülahazalar.” Çev. Ali Dere. Şiî Fırkalar, Kummî/Nevbahtî, çev. Hasan Onat ve diğerleri, içinde 271-286. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed es-Semerḳandī. Kitâbü’t-Tevhîd-Açıklamalı Tercüme-. Çev. Bekir Topaloğlu. 6. baskı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
McHugh, Michael P. “Julius Africanus, Sextus (ca. 160-ca. 240).” Encyclopedia of Early Christianity (Second Edition), ed. Everett Ferguson vd. içinde 644. New York-London: Routledge, 1999.
el-Mesʿūdī, Ebū’l-Ḥasan ʿAlī b. el-Ḥuseyn. Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf (Coğrafya ve Tarih). Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat, 2018.
el-Murtaḍā, Aḥmed b. Yaḥyā. Kitābu Ṭabakāti’l-Muʿtezile. Tah. Susanna Diwald Wilzer. Beyrūt: el-Matbaʿatu’l-Kas̱ūlīkiyye, 1961.
en-Nedīm, Ebū’l-Ferec Muḥammed b. İshāḳ. el-Fihrist. Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2019.
Öztürk, Tuğba. “İbn Râvendî (914).” İslam’ın Akılcıları: Mu’tezilî Öncüler, ed. Mehmet Azimli ve Özden Kanter, içinde 238-242. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
Possekel, Ute. “Bardaisan’s Influence on Late Antique Christianity.” Hugoye: Journal of Syriac Studies 21:1 (2018): 81-125. https://doi.org/10.31826/hug-2019-210105
Ramelli, Ilaria L. E. Bardaisan of Edessa: A Reassessment of the Evidence and a New Interpretation. New Jersey: Gorgias Press, 2009.
Rist, Josef. “S. Julius Africanus.” Brill’s New Pauly. Leiden-Boston: Brill, 2008. 13:372-373.
S. Ephraim’s Prose Refutations of Mani, Marcion, and Bardaisan. Haz. ve çev. C. W. Mitchell vd. 2 c. London: Williams and Norgate, 1921.
es̱-S̱aʿlebī, Ebū İshāḳ Aḥmed b. Muḥammed. el-Keşf ve’l-Beyān ʿan Tefsīri’l-Kurʾān. Tah. Ebū Muḥammed b. ʿĀşūr. 10 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 2002.
Simmons, Michael Bland. “Porphyry of Tyre.” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 14 Ocak 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/SIM-00002369.xml?rskey=MrQM8k&result=1
Smith, Geoffrey S. “Valentinus the Gnostic.” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 6 Mart 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/COM-051304.xml#top
eş-Şehristānī, Ebū’l-Fetḥ Muḥammed b. ʿAbdilkerīm. el-Milel ve’n-Niḥal. Tah. ʿAbdu’l-Emīr ʿAlī Mehnā ve ʿAlī Ḥasan Fāʿur. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1993.
Şener, Abdülkadir, Cemal Sofuoğlu ve Mustafa Yıldırım. Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli, İzmir: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
eş-Şeyḫ eṣ-Ṣadūḳ, Muḥammed b. ʿAlī b. Bābeveyh el-Ḳummī. Tevhîd. Çev. Zafer Aydaş. İstanbul: el-Mustafa Yayınları, 2014.
The Book of the Laws of Countries: Dialogue on Fate of Bardaiṣan of Edessa. Haz. H. J. W. Drijvers. Piscataway: Gorgias Press, 2006.
Üçok, Nuran. “Erken Dönem Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimi (Başlangıçtan Şeyh Sadûk’un Ölümüne Kadar).” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2022.
Van Ess, Josef. “Theology and Science: The Case of Abû Ishaq an-Naẓẓām.” Kleine Schriften by Josef van Ess, ed. Hinrich Biesterfeldt. içinde 2:1147-1169. Leiden-Boston: Brill, 2018.
Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra: A History of Religious Thought in Early Islam. Çev. John O’Kane ve Gwendolin Goldbloom. 5 c. Leiden-Boston: Brill, 2017-2020.
el-Yaʿḳūbī, Aḥmed b. Ebī Yaʿḳūb. el-Buldān. Tah. Muḥammed Emīn Ḍannāvī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2002.

Questioning the Hishām b. al-Ḥakam-Dayṣāniyya Association Through Bardaisan

Year 2025, , 75 - 108, 31.05.2025

Nuran Üçok

https://doi.org/10.33227/auifd.1625025

Abstract

Hishām b. al-Ḥakam (d. 179/795?) is one of the leading figures in many sources who played a major role in shaping the main doctrines of the Imāmiyya and is even regarded as the theorist of this school. His views associated with the Imāmiyya are frequently mentioned both in Imāmī literature and in works of kalām and maqālāt. However, it is difficult to say that his ideas, especially those that can be categorized under cosmology, have received the same level of attention in the tradition of Islamic thought. Nevertheless, when maqālāt works are analyzed in this context, it is argued that Hishām presented views on issues such as the body and mudākhala which would later influence al-Naẓẓām (d. 231/845), or at least that he had defended such ideas before the latter. In these sources, though, the first proponent of these views is not always Hishām b. al-Ḥakam. Especially when there is an intention to portray him as non-Islamic, his name is frequently mentioned alongside that of Abū Shākir al-Dayṣānī (d. between 163–169/780–785), and it is suggested that Abū Shākir had a significant impact on the formation of Hishām’s thought. This association constitutes the starting point of this study which aims to better understand both Abū Shākir al-Dayṣānī and the Dayṣāniyya. In the effort to explore the Dayṣāniyya, the study focuses on Bardaisan (CE. 222), who is considered its founder, and attempts to identify his main ideas as preserved in historical and contemporary sources. Finally, the study questions to what extent the doctrines attributed to the Dayṣāniyya —characterized as dualist in Islamic literature— correspond to Bardaisan’s views, and whether it is possible to trace an intellectual transmission from Bardaisan to Hishām b. al-Ḥakam. The study takes the views of Hishām b. al-Ḥakam and al-Naẓẓām associated with the Dayṣāniyya as its foundation and aims to contribute to understanding the potential influences in the thoughts of these two important figures, both of whom lived during the second and third Islamic centuries, the early period of Islamic intellectual history, and hold a significant place in the history of Islamic sects.

Keywords

Hishām b. al-Ḥakam, al-Naẓẓām, Abū Shākir al-Dayṣānī, Bardaisan, Dayṣāniyya.

References

Africanus, Iulius. Cesti: The Extant Fragments. Çev. William Adler. Ed. Martin Wallraff ve diğerleri. Berlin-Boston: De Gruyter, 2012.
Alıcı, Mehmet. Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan Kitap, 2018.
Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
Aydınlı, Osman. “Süryani Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mu‘tezilî Düşünceye Etkisi.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6:11 (2007/1): 7-33.
el-Baġdādī, Abdulḳāhir b. Ṭāhir b. Muḥammed. el-Fark Beyne’l-Firak. Tah. Muḥammed ʿUs̱mān el-Ḫuşt. Ḳāhire: Mektebetu İbn Sīnā, 1988.
el-Berḳī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. ʿAbdillāh. Kitābu’r-Ricāl. Tahrān: İntişārāt-ı Dāneşgāh-i Tahrān, tsz.
el-Bīrūnī, Ebū Reyḥān. el-Ās̱āru’l-Bāḳiye mine’l-Ḳurūni’l-Ḫāliye. Ḳāhire: Mektebetu’s̱-S̱aḳāfeti’d-Dīniyye, 2008.
el-Bīrūnī, Ebū Reyḥān. Taḥḳīḳu mā li’l-Hind min Maḳūletin Maḳbūletin fi’l-ʿAḳl ev Merẕūle. 2. baskı. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1983.
Blois, François de. “Dualism in Iranian and Christian Traditions.” Journal of the Royal Asiatic Society 10:1 (2000): 1-19. https://doi.org/10.1017/S1356186300011913
Bozan, Metin. İmâmiyye’nin İmâmet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
Brock, Sebastian P. “M. Syrus.” Brill’s New Pauly. Leiden-Boston: Brill, 2006. 8:853.
Brock, Sebastian P. “S. of Rešʿaina.” Brill’s New Pauly. Leiden-Boston: Brill, 2008. 13:316.
Bulğen, Mehmet. “Kelam İlminin Kozmolojik Boyutları ve Günümüz Kozmolojisi.” M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 39:2 (2010): 49-80.
Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. 2. baskı. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
el-Cāḥiẓ, Ebū ʿOs̱mān ʿAmr b. Baḥr. Kitābu’l-Ḥayevān. Tah. ʿAbdusselām Muḥammed Hārūn. 8 c. Ḳāhire: Matbaʿatu Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī ve Evlāduhu, 1965.
Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. Çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
Dhanani, Alnoor. Kalam and Hellenistic Cosmology: Minimal Parts in Basrian Mutazili Atomism. Cambridge: Harvard University, History of Science, 1991.
Dhanani, Alnoor. Kelâmın Fizik Kuramı: Basra Muʿtezilesi Kozmolojisinde Atomlar, Uzay ve Boşluk. Çev. Mehmet Bulgen. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
Drijvers, H. J. W. Bardaisan of Edessa. New Jersey: Gorgias Press, 2014.
Durak, Nihat. “Sinoplu bir Gnostik: Marcion.” Dergiabant 1:2 (2013): 1-18.
Ebū Rīde, Muḥammed ʿAbdilhādī. İbrāhīm b. Seyyār en-Naẓẓām ve Ārāʾuhu’l- Kelāmiyyeti’l-Felsefiyye. Ḳāhire: Matbaʿatu’l-Lecneti’t-Te’līf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1365/1946.
el-Eşʿarī, Ebū’l-Ḥasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. Çev. Ömer Aydın ve Mehmet Dalkılıç. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2019.
Eusebius. The Church History. Çev. Paul L. Maier. Grand Rapids: Kregel Publications, 1999.
Feyḍu’l-Kāşānī, Muḥammed b. Şāh Murtaḍā. Tefsīru’ṣ-Ṣāfī. Tah. Ḥuseyn Aʿlemī. 2. baskı. 5 c. Tahrān: Mektebetu’ṣ-Ṣadr, 1994.
Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür; Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. Çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
Gündüz, Şinasi. Anadolu’da Paganizm: Antik Dönemde Harran ve Urfa. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
Gündüz, Şinasi. “Bardaysan.” Felsefe Ansiklopedisi, ed. Ahmet Cevizci, içinde 2: 110-113. İstanbul: Etik Yayınları, 2004.
Gündüz, Şinasi. “Erken Dönem Hıristiyan Gnostisizmi.” XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu 25-27 Mayıs 2012, ed. Hulusi Arslan ve Mustafa Bozkurt, içinde 61-73. Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012.
Gündüz, Şinasi. “İkinci Yüzyıl Urfa Gnostisizminin Önemli Bir Temsilcisi: Quq ve Quqiler.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2004): 1-13.
Hadassi, Judah. “Eshkol ha-kofer.” Theological Encounters at a Crossroads: An Edition and Translation of Judah Hadassi’s Eshkol ha-kofer, First Commandment, and Studies of the Book’s Judaeo-Arabic and Byzantine Contexts, ed. Daniel J. Lasker, Johannes Niehoff-Panagiotidis ve David Sklare, içinde 68-707. Leiden-Boston: Brill, 2019.
Hafızoğlu, Yakup. Kelâm Geleneğinde Düalist İnançların Tenkidi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
Hayes, E. R. Doğu-Batı Asur/Süryanilerin Kurduğu Urfa Akademisi. Çev. Yaşar Günenç. 2. baskı. İstanbul: Yaba Yayınları, 2005.
el-Ḫayyāṭ, Ebū’l-Ḥuseyn. Kitābu’l-İntiṣār ve’r-Redd ʿalā İbni’r-Rāvendī el-Mulḥid. Tah. H. S. Nyberg. 2. baskı. Beyrūt: Dāru’l-ʿArabiyyeti li’l-Kitāb, 1993.
el-Ḫayyāṭ, Ebū’l-Ḥuseyn. Kitâbü’l-İntisâr: Mutezile Savunusu. Çev. Metin Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018. Hegedus, Tim. “Necessity and Free Will in the Thought of Bardaisan of Edessa.” Laval théologique et philosophique 59:2 (2003): 333-344. https://doi.org/10.7202/007425ar
İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. Çev. Halil İbrahim Bulut. 3 c. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2017.
İbrahimoğlu, Yunus. Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât ve Mu‘tezilî Düşüncenin Savunusu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
Johnson, Aaron. “Eusebius of Caesarea (Palestine).” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 14 Ocak 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/SIM-00001178.xml?rskey=2OeE4e&result=3
el-Kaʿbī, Ebū’l-Ḳāsım ʿAbdullāh b. Aḥmed el-Belḫī. Kitābu’l-Maḳālāt ve meʿahu ʿUyūnu’l-Mesāʾil ve’l-Cevābāt. Tah. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2018.
Ḳāḍī ʿAbdulcebbār, Ebū’l-Ḥasan ʿAbdulcebbār b. Aḥmed el-Hemedānī. İslam Dışı Fırkalar: el-Fıraku Ğayru’l-İslâmiyye (Muğnî Külliyatı). Çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
Ḳāḍī ʿAbdulcebbār, Ebū’l-Ḥasan ʿAbdulcebbār b. Aḥmed el-Hemedānī. Tesbîtu Delâ’ili’n-Nübüvve: Mucizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. Çev. M. Şerif Eroğlu ve Ömer Aydın. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2017.
Ḳāḍī ʿAbdulcebbār, Ebū’l-Ḥasan ʿAbdulcebbār b. Aḥmed el-Hemedānī. “Faḍlu’l-İʿtizāl ve Ṭabaḳātu’l-Muʿtezile ve Mubāyenetihim li Sāʾiri’l-Muḫālifīn.” Faḍlu’l-İʿtizāl ve Ṭabaḳātu’l-Muʿtezile. Tah. Fuʾād Seyyid-Eymen Fuʾād Seyyid, içinde 85-367. Beyrūt: el-Maʿhadu’l-Almāniyyi li’l-Ebḥās̱i’ş-Şarḳiyye, 2017.
el-Keşşī, Ebū ʿAmr Muḥammed b. ʿOmer b. ʿAbdulazīz. İḫtiyāru Maʿrifeti’r-Ricāl (Ricālu’l-Keşşī). Tah. ʿAllāme Muṣṭafavī. 4. baskı. Tahrān: Merkezu Neşri Ās̱āri el-ʿAllāme el-Muṣṭafavī, 2004.
Kitchen, Robert A. “Ephrem the Syrian.” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 14 Ocak 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/SIM-00001084.xml?rskey=KxAYND&result=1
Koçak, Yusuf. Erken Dönem Şiîlikte Gnostik Tezahürler. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
el-Kuleynī, Muḥammed b. Yaʿkūb. el-Kāfī. 8 c. Beyrūt: Menşūrātu’l-Fecr, 2007.
Kuşçu, Emir. “Gnostik Hıristiyan bir Akım Olarak Valentinyanizm.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31:31 (2011): 95-126. https://doi.org/10.17120/omuifd.57364.
Madelung, Wilferd. “İmâmiyye Fırak-Literatürüne Dair Mülahazalar.” Çev. Ali Dere. Şiî Fırkalar, Kummî/Nevbahtî, çev. Hasan Onat ve diğerleri, içinde 271-286. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed es-Semerḳandī. Kitâbü’t-Tevhîd-Açıklamalı Tercüme-. Çev. Bekir Topaloğlu. 6. baskı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
McHugh, Michael P. “Julius Africanus, Sextus (ca. 160-ca. 240).” Encyclopedia of Early Christianity (Second Edition), ed. Everett Ferguson vd. içinde 644. New York-London: Routledge, 1999.
el-Mesʿūdī, Ebū’l-Ḥasan ʿAlī b. el-Ḥuseyn. Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf (Coğrafya ve Tarih). Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat, 2018.
el-Murtaḍā, Aḥmed b. Yaḥyā. Kitābu Ṭabakāti’l-Muʿtezile. Tah. Susanna Diwald Wilzer. Beyrūt: el-Matbaʿatu’l-Kas̱ūlīkiyye, 1961.
en-Nedīm, Ebū’l-Ferec Muḥammed b. İshāḳ. el-Fihrist. Çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2019.
Öztürk, Tuğba. “İbn Râvendî (914).” İslam’ın Akılcıları: Mu’tezilî Öncüler, ed. Mehmet Azimli ve Özden Kanter, içinde 238-242. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
Possekel, Ute. “Bardaisan’s Influence on Late Antique Christianity.” Hugoye: Journal of Syriac Studies 21:1 (2018): 81-125. https://doi.org/10.31826/hug-2019-210105
Ramelli, Ilaria L. E. Bardaisan of Edessa: A Reassessment of the Evidence and a New Interpretation. New Jersey: Gorgias Press, 2009.
Rist, Josef. “S. Julius Africanus.” Brill’s New Pauly. Leiden-Boston: Brill, 2008. 13:372-373.
S. Ephraim’s Prose Refutations of Mani, Marcion, and Bardaisan. Haz. ve çev. C. W. Mitchell vd. 2 c. London: Williams and Norgate, 1921.
es̱-S̱aʿlebī, Ebū İshāḳ Aḥmed b. Muḥammed. el-Keşf ve’l-Beyān ʿan Tefsīri’l-Kurʾān. Tah. Ebū Muḥammed b. ʿĀşūr. 10 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 2002.
Simmons, Michael Bland. “Porphyry of Tyre.” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 14 Ocak 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/SIM-00002369.xml?rskey=MrQM8k&result=1
Smith, Geoffrey S. “Valentinus the Gnostic.” Brill Encyclopedia of Early Christianity Online. 6 Mart 2025. https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/COM-051304.xml#top
eş-Şehristānī, Ebū’l-Fetḥ Muḥammed b. ʿAbdilkerīm. el-Milel ve’n-Niḥal. Tah. ʿAbdu’l-Emīr ʿAlī Mehnā ve ʿAlī Ḥasan Fāʿur. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1993.
Şener, Abdülkadir, Cemal Sofuoğlu ve Mustafa Yıldırım. Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli, İzmir: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
eş-Şeyḫ eṣ-Ṣadūḳ, Muḥammed b. ʿAlī b. Bābeveyh el-Ḳummī. Tevhîd. Çev. Zafer Aydaş. İstanbul: el-Mustafa Yayınları, 2014.
The Book of the Laws of Countries: Dialogue on Fate of Bardaiṣan of Edessa. Haz. H. J. W. Drijvers. Piscataway: Gorgias Press, 2006.
Üçok, Nuran. “Erken Dönem Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimi (Başlangıçtan Şeyh Sadûk’un Ölümüne Kadar).” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2022.
Van Ess, Josef. “Theology and Science: The Case of Abû Ishaq an-Naẓẓām.” Kleine Schriften by Josef van Ess, ed. Hinrich Biesterfeldt. içinde 2:1147-1169. Leiden-Boston: Brill, 2018.
Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra: A History of Religious Thought in Early Islam. Çev. John O’Kane ve Gwendolin Goldbloom. 5 c. Leiden-Boston: Brill, 2017-2020.
el-Yaʿḳūbī, Aḥmed b. Ebī Yaʿḳūb. el-Buldān. Tah. Muḥammed Emīn Ḍannāvī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2002.

There are 68 citations in total.

Details

Primary Language	Turkish
Subjects	Islamic Sects
Journal Section	Research Articles
Authors	Nuran Üçok 0000-0001-7048-8054
Publication Date	May 31, 2025
Submission Date	January 22, 2025
Acceptance Date	March 12, 2025
Published in Issue	Year 2025

Cite

Chicago	Üçok, Nuran. “Hişām B. El-Ḥakem-Deyṣāniyye İlişkilendirmesini Bardeysan Üzerinden Sorgulamak”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 66, no. 1 (May 2025): 75-108. https://doi.org/10.33227/auifd.1625025.

Article Files

Full Text

AUIFD is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.