Abstract
Türk yazı dilinin Doğu Türkçesi ve Batı Türkçesi olarak iki büyük kola ayrılmadan önceki geçiş dönemi kabul edilen Harezm-Kıpçak Türkçesi döneminde Oğuzca Kıpçakça dil hususiyetlerinin bir arada bulunduğu pek çok edebî eser ve içerisinde çeşitli dilleri barındıran sözlükler ile gramer kitapları yazılmıştır. Bu eserlerden bir kısmı Harezm bölgesi ve Altın Ordu coğrafyasında kaleme alınırken diğerleri Mısır, Suriye ve Irak sahasında meydana getirilmiştir. Söz konusu sözlüklerden biri de literatürde daha çok yazarının adıyla İbni Mühennâ Lügati olarak bilinen ancak asıl adı Ḥilyetü’l – İnsān ve Ḥalbetü’l – Lisān olan eserdir. 13. yüzyılın ikinci yarısında İlhanlılar döneminde ve Irak’ta kaleme alındığı düşünülen eser Arapça-Farsça, Arapça-Türkçe, Arapça-Moğolca çok dilli bir yapıttır. Eser sadece bir sözlük değil aynı zamanda bir dil bilgisi kitabıdır. Bu çalışmada eserin Türkçe bölümündeki meslek adları yazıtlar dönemi Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesiyle karşılaştırılmalı bir şekilde incelenmiştir. İlk olarak meslekler Serkan Şen tarafından 2007 yılında yapılan sınıflandırma benimsenerek tasnif edilmiştir. Ardından meslek adlarıyla ilgili bu zamana kadar yapılan köken bilgisi açıklamaları verilmiş ve sözcükler yapı bakımından incelenmiştir. Yer yer fonetik farklılıklar gösterilmiştir. İnceleme sonucunda İbni Mühennâ Lügati’nde tespit edilen meslek adları üzerinden eserin Türk dili tarihi açısından önemi ve 13-14. yüzyıllarda İlhanlı sahasındaki Türklerin sosyo-kültürel seviyesi gösterilmeye çalışılmıştır.
Ethical Statement
Bu çalışma Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Betül Altıntaş tarafından Dr. Öğr. Üyesi Arda Karadavut danışmanlığında hazırlanan İbni Mühennâ Lügati'nin Tematik Söz Varlığı (İsimler) başlıklı yüksek lisans tezinden türetilmiştir.
References
- Altıntaş, Betül. 2024. İbni Mühennâ Lügati’nin Tematik Söz Varlığı (İsimler). Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak.
- Arat, Reşit Rahmeti. 1979. Kutadgu Bilig III İndeks (K. Eraslan vd. Haz.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Ayazlı, Özlem ve Taşkıran, Halil İbrahim. 2022. Eski Türkçe ‘Sıpızgu’ Üzerine Bazı Gözlemler. International Journal of Old Uyghur Studies, 4(1): 1-20
- Aydın, Erhan. 2008. Eski Türklerde Meslek Adları (Eski Türk Yazıtlarına Göre). Journal of Turkish Linguistics, 2(1): 49-66.
- Battal, Aptullah. 1934. İbnü Mühenna Lûgati. İstanbul: Devlet Matbaası.
- Boeschoten, Hendrik. 2022. A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden: Brill.
- Clauson, Sir Gerard. 1972. An etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
- Doerfer, Gerhard. 1963-75. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag
- Eraslan, Kemal. 2012. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu Ziyat. 2020. Dîvânü Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri- Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Erdal, Marcel. 1991. Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden: Harrassowitz.
- Eren, Hasan. 1999. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gül, Bülent ve Ağca Ferruh. 2014. İbni Mühennâ Lügati’nin Tarihi Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi. Türk Kültürü 2014(1): 21-29.
- Gül, Bülent. 2016a. Moğolca İbni Mühennâ Lügati. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Gül, Bülent. 2016b. Eski Türkçe Tarıγçı “Tarımcı, Ekinci” Adı Üzerine. Türkbilig 32: 85-96.
- Gülensoy, Tuncer. 2007. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C-I (A-N), C-II (O-Z), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Güllüdağ, Nesrin. 2019. Tarihsel Gelişim Süreci İçinde –mAn/+man Eki. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(16): 555-590.
- Güner, Galip. 2010. Kıpçak Türkçesinde Meslek Adları Üzerine İçerik ve Yapı Bakımından Bir Sınıflama Denemesi. Turkish Studies, 5(3): 1416-1448.
- Güzelderen, Banu; Karadavut, Zekeriya. 2023. “Kam ve Kamın İşlevlerinin Türk-İslam Dönemi İlk Metinlerindeki Karşılıkları”, Millî Folklor 138 166-176
- Karadavut, Arda. 2023. Mukaddimetü’l Edeb’in Yozgat Nüshasında Meslek Adları. Türkbilig 2023(45): 1-15
- Karagözlü, Savaş. 2016. “İbnü Mühannâ Lügati (Kitâb Hilyetü’l – İnsân ve Helbetü’l – Lisân) (Metin-dil özellikleri-dizin)”. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
- Karagözlü, Savaş. 2018. İbnü Mühennâ Lügati- Türkçe Kısmı. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Kekevi, İbrahim (2020). Kutadgu Bilig’de geçen “esri” sözcüğündeki anlam değişimi. İ. I. Altun, E. Beyaz (Yay. Haz.) Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı içinde (s. 717-721). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kilisli Rifat, Bilge 1340. Kitâb Hilyetü’l-insân ve Helbetü’l-lisân. İstanbul: Matbaa-yi Amire. Koraş,
- Hikmet. 2018. İpek Kelimesi, Kökeni Üzerine Tartışmalar ve Kavram Alanı. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi. c. III ss 171-179.
- Ligeti, Louis. 1962. Un vocabulaire mongol d’Istanboul. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungarica XIV: f.
- Melioranskiy, Platon Mihayloviç. 1900. Arab’ filolog’ o turetskom’ Yazık’. Sankpeterbug: Tipografiya imperatorskoy akademii nauk.
- Nadelyaev, Vladimir Mihayloviç vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: İzdatel’stvo Nauka
- Poppe, Nicholas N. 1938. Mongol’skiy slovar’ Mukaddimat al adab çast I-II Trudı İnstituta Vostokovedeniya XIV. Moskva- Leningrad 432-451 s. İzdatel’tvo Akademiya Nauk SSSR. Trudı İnstituta Vostokovedeniya XIV.
- Räsänen, Martti. 1969. Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais Ugrilainen Seura.
- Sertkaya, Osman Fikri. 2020. Kâşgarlı Mahmûd’un Dîvânü Lugâti’t-Türk’ündeki Bıçguç, Sındu Ve Kıftu “Makas” Kelimeleri Üzerine. Türk Dili. 69/825 1-9.
- Şen, Serkan. 2007. “Orhun, Uygur, Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü”. Doktora Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
- Şirin, User, Hatice. 2004. Türkçede Para ve Para Birimi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 2004/1 128-151.
- Şirin, Hatice. 2020. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tarama Sözlüğü. 2009. (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Taş, İbrahim. “Şeyyād Ḥamza- Yūsuf ve Zeliḫā (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Sözlük). Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20.11.2024).
- Tatcı, Mustafa. “Yûnus Emre Dîvânı”. https://temucin.wordpress.com/wp-content/uploads/2014/12/yunus-emre-dc3aevc3a2nc4b1.pdf. (Erişim Tarihi: 20.11.2024).
- Tekin, Talat. 1987. Tuna Bulgarları ve Dilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, Tekin (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tietze, Andreas. 2016a. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (ed. Semih Tezcan) C. II (C-E) Ankara: TÜBA Yayınları.
- Tietze, Andreas. 2016b. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (ed. Semih Tezcan) C. IV (K-L) Ankara: TÜBA Yayınları.
- Tietze, Andreas. 2019. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (ed. Nurettin Demir, Emine Yılmaz) C. VII (S-Ş) Ankara: TÜBA Yayınları.
- Toparlı, Recep Vd. 2007. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Uygun, Muhsin. 2023. Çağatayca Sözlüklerde Yer Alan Meslekler ve Bu Mesleklerle İlgili Ünvanlar, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7(2): 1299-1339.
- Ünlü, Suat. 2013. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Akademi Yayınevi.
- Wilkens, Jens. 2021. Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
- Yavuz, Kemal. “Âşık Paşa-Garibnâme”. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20.11.2024).
- Yavuz, Kemal. “Gülşehri’nin Mantıku’t- Tayrı (Gülşen-nâme) –Metin ve Aktarma-. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20. 11. 2024).
Abstract
During the Khwarezm-Kipchak Turkish period, which is considered a transitional period before the Turkish written language was divided into two major branches as Eastern Turkish and Western Turkish, many literary works were written that included the Oghuz-Kipchak language features, as well as dictionaries and grammar books that included various languages. While some of these works were written in the Khwarezm region and the Golden Horde geography, others were produced in Egypt, Syria and Iraq. One of the dictionaries in question is the work known in literature as İbn Mühennâ Dictionary by its author's name, but whose real name is Ḥilyetü'l – İnsān ve Ḥalbetü'l – Lisān. The work, which is thought to have been written in the second half of the 13th century during the Ilkhanate period and in Iraq, is a multilingual dictionary in Arabic-Persian, Arabic-Turkish and Arabic-Mongolian. The work is not only a dictionary but also a grammar book. In this study, the occupational names in the Turkish section of the work were examined in a comparative manner with the Turkish of the inscription period, Old Uyghur Turkish, Karakhanid Turkish, Kipchak Turkish, Chagatai Turkish and Old Anatolian Turkish. First, the occupations were classified by adopting the classification made by Serkan Şen in 2007. Then, the etymological information explanations made until now regarding the occupational names were given and the words were examined in terms of structure. Phonetic differences were shown in some places. As a result of the examination, the importance of the work in terms of Turkish language history and the socio-cultural level of the Turks in the Ilkhanate area in the 13th-14th centuries were tried to be shown through the occupational names determined in the İbn Mühennâ Dictionary
References
- Altıntaş, Betül. 2024. İbni Mühennâ Lügati’nin Tematik Söz Varlığı (İsimler). Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak.
- Arat, Reşit Rahmeti. 1979. Kutadgu Bilig III İndeks (K. Eraslan vd. Haz.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Ayazlı, Özlem ve Taşkıran, Halil İbrahim. 2022. Eski Türkçe ‘Sıpızgu’ Üzerine Bazı Gözlemler. International Journal of Old Uyghur Studies, 4(1): 1-20
- Aydın, Erhan. 2008. Eski Türklerde Meslek Adları (Eski Türk Yazıtlarına Göre). Journal of Turkish Linguistics, 2(1): 49-66.
- Battal, Aptullah. 1934. İbnü Mühenna Lûgati. İstanbul: Devlet Matbaası.
- Boeschoten, Hendrik. 2022. A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden: Brill.
- Clauson, Sir Gerard. 1972. An etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
- Doerfer, Gerhard. 1963-75. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag
- Eraslan, Kemal. 2012. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu Ziyat. 2020. Dîvânü Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri- Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Erdal, Marcel. 1991. Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden: Harrassowitz.
- Eren, Hasan. 1999. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gül, Bülent ve Ağca Ferruh. 2014. İbni Mühennâ Lügati’nin Tarihi Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi. Türk Kültürü 2014(1): 21-29.
- Gül, Bülent. 2016a. Moğolca İbni Mühennâ Lügati. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Gül, Bülent. 2016b. Eski Türkçe Tarıγçı “Tarımcı, Ekinci” Adı Üzerine. Türkbilig 32: 85-96.
- Gülensoy, Tuncer. 2007. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C-I (A-N), C-II (O-Z), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Güllüdağ, Nesrin. 2019. Tarihsel Gelişim Süreci İçinde –mAn/+man Eki. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(16): 555-590.
- Güner, Galip. 2010. Kıpçak Türkçesinde Meslek Adları Üzerine İçerik ve Yapı Bakımından Bir Sınıflama Denemesi. Turkish Studies, 5(3): 1416-1448.
- Güzelderen, Banu; Karadavut, Zekeriya. 2023. “Kam ve Kamın İşlevlerinin Türk-İslam Dönemi İlk Metinlerindeki Karşılıkları”, Millî Folklor 138 166-176
- Karadavut, Arda. 2023. Mukaddimetü’l Edeb’in Yozgat Nüshasında Meslek Adları. Türkbilig 2023(45): 1-15
- Karagözlü, Savaş. 2016. “İbnü Mühannâ Lügati (Kitâb Hilyetü’l – İnsân ve Helbetü’l – Lisân) (Metin-dil özellikleri-dizin)”. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
- Karagözlü, Savaş. 2018. İbnü Mühennâ Lügati- Türkçe Kısmı. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Kekevi, İbrahim (2020). Kutadgu Bilig’de geçen “esri” sözcüğündeki anlam değişimi. İ. I. Altun, E. Beyaz (Yay. Haz.) Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı içinde (s. 717-721). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kilisli Rifat, Bilge 1340. Kitâb Hilyetü’l-insân ve Helbetü’l-lisân. İstanbul: Matbaa-yi Amire. Koraş,
- Hikmet. 2018. İpek Kelimesi, Kökeni Üzerine Tartışmalar ve Kavram Alanı. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi. c. III ss 171-179.
- Ligeti, Louis. 1962. Un vocabulaire mongol d’Istanboul. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungarica XIV: f.
- Melioranskiy, Platon Mihayloviç. 1900. Arab’ filolog’ o turetskom’ Yazık’. Sankpeterbug: Tipografiya imperatorskoy akademii nauk.
- Nadelyaev, Vladimir Mihayloviç vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: İzdatel’stvo Nauka
- Poppe, Nicholas N. 1938. Mongol’skiy slovar’ Mukaddimat al adab çast I-II Trudı İnstituta Vostokovedeniya XIV. Moskva- Leningrad 432-451 s. İzdatel’tvo Akademiya Nauk SSSR. Trudı İnstituta Vostokovedeniya XIV.
- Räsänen, Martti. 1969. Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais Ugrilainen Seura.
- Sertkaya, Osman Fikri. 2020. Kâşgarlı Mahmûd’un Dîvânü Lugâti’t-Türk’ündeki Bıçguç, Sındu Ve Kıftu “Makas” Kelimeleri Üzerine. Türk Dili. 69/825 1-9.
- Şen, Serkan. 2007. “Orhun, Uygur, Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü”. Doktora Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
- Şirin, User, Hatice. 2004. Türkçede Para ve Para Birimi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 2004/1 128-151.
- Şirin, Hatice. 2020. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tarama Sözlüğü. 2009. (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Taş, İbrahim. “Şeyyād Ḥamza- Yūsuf ve Zeliḫā (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Sözlük). Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20.11.2024).
- Tatcı, Mustafa. “Yûnus Emre Dîvânı”. https://temucin.wordpress.com/wp-content/uploads/2014/12/yunus-emre-dc3aevc3a2nc4b1.pdf. (Erişim Tarihi: 20.11.2024).
- Tekin, Talat. 1987. Tuna Bulgarları ve Dilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, Tekin (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tietze, Andreas. 2016a. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (ed. Semih Tezcan) C. II (C-E) Ankara: TÜBA Yayınları.
- Tietze, Andreas. 2016b. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (ed. Semih Tezcan) C. IV (K-L) Ankara: TÜBA Yayınları.
- Tietze, Andreas. 2019. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (ed. Nurettin Demir, Emine Yılmaz) C. VII (S-Ş) Ankara: TÜBA Yayınları.
- Toparlı, Recep Vd. 2007. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Uygun, Muhsin. 2023. Çağatayca Sözlüklerde Yer Alan Meslekler ve Bu Mesleklerle İlgili Ünvanlar, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7(2): 1299-1339.
- Ünlü, Suat. 2013. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Akademi Yayınevi.
- Wilkens, Jens. 2021. Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
- Yavuz, Kemal. “Âşık Paşa-Garibnâme”. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20.11.2024).
- Yavuz, Kemal. “Gülşehri’nin Mantıku’t- Tayrı (Gülşen-nâme) –Metin ve Aktarma-. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20. 11. 2024).
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Historical, Comparative and Typological Linguistics |
| Journal Section | Articles |
| Authors | |
| Early Pub Date | June 13, 2025 |
| Publication Date | June 15, 2025 |
| Submission Date | January 7, 2025 |
| Acceptance Date | April 7, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 13 Issue: 43 |
Avrasyad''de yayınlanan makaleler, Creative Commons Atıf-Gayriticari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY-NC 4.0) ile lisanslanmıştır. Bilimsel araştırmaları kamuya ücretsiz sunmanın bilginin küresel paylaşımını artıracağı ilkesini benimseyen dergi, tüm içeriğine anında açık erişim sağlamaktadır. Makalelerdeki fikir ve görüşlerin sorumluluğu sadece yazarlarına ait olup Avrasyad''nin görüşlerini yansıtmazlar. Kullanım Şartları ve Gizlilik Politikası