Research Article
BibTex RIS Cite

XVII. VE XVIII. YÜZYIL ORTALARINDA OSMANLI-İRAN MÜNASEBETLERİNDE AFGAN VE ÖZBEK MESELELERİ

Year 2025, Volume: 13 Issue: 43, 356 - 368, 15.06.2025

Abstract

Osmanlı Devleti’nin İran coğrafyasındaki hâkimiyet mücadelesi ve bu coğrafyada farklı devletler ile toplulukların etkileşimi tarihte önemli bir yere sahiptir. Avrasya’ya dâhil İran gibi köklü ve geniş bir coğrafyada Özbek ve Fars topluluklarının yanı sıra Afgan unsurla-rının varlığı ile siyasi ve sosyolojik yapısı geçmişte olduğu gibi bugün de kritik meselelerden birini oluşturur. Bu kritik meseleler tarihte şiddetli bir şekilde karşı karşıya gelen Osmanlı ve Safevîler ile sonrasında gelen İran devletlerini ortak bir paydada buluşmaya itmiştir. Bu ortak paydanın en önemli hususlarından biri bölgede yaşayan halkın ülke sınırlarını tehdididir. İran coğrafyasındaki yerel halklar ve bu halkların yaşayış tarzlarıyla idare edilme biçimleri özellik-le bölgeye hâkim ya da bölge üzerinde kuruluş aşamasında olan devletler için sürece göre ya-şanan karışıklıkların değişmez bir gerçekliğidir. Bölgedeki Afgan ve Özbek halkları yüzyıllar-ca bu gerçekliğin önemli parçası olmuşlardır. Bölgedeki bu topluluklar Osmanlı-İran çıkarları doğrultusunda her iki devletin siyasi ve ticari ilişkilerinde rol oynamışlardır. Bu çalışmada Osmanlı-İran siyasi ve diplomatik ilişkileri ile sınır güvenliklerinde Afgan ve Özbeklerin rolü ortaya konulmuştur. Osmanlı Devleti’nin önemli sınır sancaklarından biri olan Bayezid san-cağındaki Özbek, Afgan ve diğer pek çok aşiret ve topluluğun hareketliliği Osmanlı-İran sınır meseleleri ile güvenliğine örnek teşkil eder. Osmanlı Arşiv kaynaklarında bu hususla ilgili önemli vesikalar yer almaktadır.

References

  • Alpargu, Mehmet. 2007. “Özbekler”. ss. 119-121 içinde TDVİA. C. 34. İstanbul: TDV Yayınları.
  • Aydoğmuşoğlu, Cihat. 2015. Safevî Devleti Tarihi (1501–1736), Ankara: Kimlik Yayınları.
  • Çelik, Remziye. 2022. “Şeybânîlerin Kuruluşunda Çevre Devletlerle Mücadeleleri”. Türk Dünyası Araştırmaları 130(257): 287-308.
  • Erman, Kubilayhan. 2017. Afganistan’da Sovyet Nüfuzu ve İşgali. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
  • Gökçay, Kemal ve Adem Levent. 2025. “Afganistan ve Uğradığı İşgaller Karl Polanyi’nin Çifte Hareket Kavramıyla Açıklanabilir mi?”. Tarih ve Toplum Dergisi 15(1): 94-122.
  • Gündüz, Tufan. 2008. “Safevîler”. ss. 451-457 içinde TDVİA. C. 35. İstanbul: TDV Yayınları.
  • Güngör, Ebubekir. “Rus Salnamelerine Göre Türkistan Askerî Valiliği’nde Nüfus Hareketleri (1867-1917)”. Belleten 88(311): 297-339.
  • İzzî Süleyman Efendi. 2019. İzzî Tarihi (Osmanlı Tarihi 1157-1165/1744-1752). (haz. Ziya Yılmazer). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
  • Kütükoğlu, Bekir. 1993. Osmanlı- İran Siyâsî Münâsebetleri (1578-1612). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
  • Lang, D. M. 1957. The Last Years of the Georgian Mpnarshy (1658-1832). New York: Columbıa Unıversıty Press.
  • Orat, Jülide Akyüz ve Sibel Orhankazi. (2015). “Osmanlı Doğu Sınırında Aşiretlerin sınır Göçleri ve Eşkıyalık Faaliyetleri”. Kafkaslar Özel Sayısı III, Yeni Türkiye/73: 672-686.
  • Öztürk, Bülent. (2017). Turkey-İran Border Relatıons In The Scope Of Border Securıty. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi 2(2), 32-43. https://doi.org/10.26899/inciss.41
  • Rızâ Şabânî. 2002. “Efşâriye ve Zendiye Döneminde (H. 1135-1210/M. 1723-1796) Osmanlı- İran İlişkileri”. Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu: 79-86.
  • Roux, Jean-Paul. 2005. Türklerin Tarihi. (çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan-Özcan) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
  • Saray, Mehmet. 1988. “Afganistan”. ss. 401-408 içinde TDVİA. C. I. İstanbul: TDV Yayınları.
  • Saray, Mehmet. 2006. Türk-İran İlişkileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
  • Saray, Mehmet. 2017. Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları (1775-1875), Ankara: TTK.
  • Sarıkçıoğlu, Melike. 2013. Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913), Ankara: TTK.
  • Soofizadehi Abdolvahid. 2020. Kaçar Hanedanlığı Döneminde Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri. Ankara: TTK.
  • Şimşir, Sebahattin. 2018. Türk Dünyası Tarihi. İstanbul: Post Yayınları.
  • Togan, A. Zeki Velidî. 1981. Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Kitabevi.
  • Uçar, Fuat. 2009. Geçmiş-Günümüz ve Geleceğin Türk Dünyası, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. 2011. Osmanlı Tarihi. C. III. Ankara: TTK.
  • Ülker, Halil. 2019. Osmanlı Özbekistan Siyasi İlişkileri (1514-1873). Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 8(4): 3977-4006.
  • Vak’anüvis Subhî Mehmed Efendi. 2007. Subhî Tarihi. (haz. Mesut Aydıner). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
  • Yazıcı, O. 2022. Safevilerin Yıkılışından Sonra İran’da İlk Osmanlı Afgan İlişkileri. Türkiye İran Araştırmaları Dergisi 1(1): 1-20.

AFGHAN AND UZBEK ISSUES IN OTTOMAN-IRAN RELATIONS IN THE MID XVII. AND XVIII. CENTURIES

Year 2025, Volume: 13 Issue: 43, 356 - 368, 15.06.2025

Abstract

The Ottoman Empire's struggle for dominance in Iran and the interaction of different states and communities in this geography have an important place in history. The presence of Uzbek and Persian communities, as well as Afghan elements, and the political and sociological structure of Iran in a geography as deep-rooted and vast as Iran, which is part of Eurasia, constitute one of the critical issues today as in the past. These critical issues have pushed the Ottomans and Safavids, and the Iranian states that followed them, to find a common ground. One of the most important aspects of this common ground is the threat to the borders of the countries by the peoples of the region. The local peoples in the Iranian geography and the way they live and are governed is a constant reality of the conflicts experienced according to the process, especially for the states that dominate the region or are in the process of establishment in the region. The Afghan and Uzbek peoples in the region have been an important part of this reality for centuries. These communities in the region played a role in the political and commercial relations of both states in line with Ottoman-Iranian interests. The aim of this study is to examine how Afghan, Uzbek and other communities on the Ottoman-Iranian border affected Ottoman-Iranian political and diplomatic relations and border security. The mobility of Uzbeks, Afghans, tribes and many other tribes and communities in Bayezid Sanjak, one of the most important border sanjaks of the Ottoman Empire, is an example of Ottoman-Iranian border issues and security. Ottoman archival sources contain important documents on this issue.

References

  • Alpargu, Mehmet. 2007. “Özbekler”. ss. 119-121 içinde TDVİA. C. 34. İstanbul: TDV Yayınları.
  • Aydoğmuşoğlu, Cihat. 2015. Safevî Devleti Tarihi (1501–1736), Ankara: Kimlik Yayınları.
  • Çelik, Remziye. 2022. “Şeybânîlerin Kuruluşunda Çevre Devletlerle Mücadeleleri”. Türk Dünyası Araştırmaları 130(257): 287-308.
  • Erman, Kubilayhan. 2017. Afganistan’da Sovyet Nüfuzu ve İşgali. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
  • Gökçay, Kemal ve Adem Levent. 2025. “Afganistan ve Uğradığı İşgaller Karl Polanyi’nin Çifte Hareket Kavramıyla Açıklanabilir mi?”. Tarih ve Toplum Dergisi 15(1): 94-122.
  • Gündüz, Tufan. 2008. “Safevîler”. ss. 451-457 içinde TDVİA. C. 35. İstanbul: TDV Yayınları.
  • Güngör, Ebubekir. “Rus Salnamelerine Göre Türkistan Askerî Valiliği’nde Nüfus Hareketleri (1867-1917)”. Belleten 88(311): 297-339.
  • İzzî Süleyman Efendi. 2019. İzzî Tarihi (Osmanlı Tarihi 1157-1165/1744-1752). (haz. Ziya Yılmazer). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
  • Kütükoğlu, Bekir. 1993. Osmanlı- İran Siyâsî Münâsebetleri (1578-1612). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
  • Lang, D. M. 1957. The Last Years of the Georgian Mpnarshy (1658-1832). New York: Columbıa Unıversıty Press.
  • Orat, Jülide Akyüz ve Sibel Orhankazi. (2015). “Osmanlı Doğu Sınırında Aşiretlerin sınır Göçleri ve Eşkıyalık Faaliyetleri”. Kafkaslar Özel Sayısı III, Yeni Türkiye/73: 672-686.
  • Öztürk, Bülent. (2017). Turkey-İran Border Relatıons In The Scope Of Border Securıty. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi 2(2), 32-43. https://doi.org/10.26899/inciss.41
  • Rızâ Şabânî. 2002. “Efşâriye ve Zendiye Döneminde (H. 1135-1210/M. 1723-1796) Osmanlı- İran İlişkileri”. Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu: 79-86.
  • Roux, Jean-Paul. 2005. Türklerin Tarihi. (çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan-Özcan) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
  • Saray, Mehmet. 1988. “Afganistan”. ss. 401-408 içinde TDVİA. C. I. İstanbul: TDV Yayınları.
  • Saray, Mehmet. 2006. Türk-İran İlişkileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
  • Saray, Mehmet. 2017. Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları (1775-1875), Ankara: TTK.
  • Sarıkçıoğlu, Melike. 2013. Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913), Ankara: TTK.
  • Soofizadehi Abdolvahid. 2020. Kaçar Hanedanlığı Döneminde Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri. Ankara: TTK.
  • Şimşir, Sebahattin. 2018. Türk Dünyası Tarihi. İstanbul: Post Yayınları.
  • Togan, A. Zeki Velidî. 1981. Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Kitabevi.
  • Uçar, Fuat. 2009. Geçmiş-Günümüz ve Geleceğin Türk Dünyası, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. 2011. Osmanlı Tarihi. C. III. Ankara: TTK.
  • Ülker, Halil. 2019. Osmanlı Özbekistan Siyasi İlişkileri (1514-1873). Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 8(4): 3977-4006.
  • Vak’anüvis Subhî Mehmed Efendi. 2007. Subhî Tarihi. (haz. Mesut Aydıner). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
  • Yazıcı, O. 2022. Safevilerin Yıkılışından Sonra İran’da İlk Osmanlı Afgan İlişkileri. Türkiye İran Araştırmaları Dergisi 1(1): 1-20.
There are 26 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Early Modern History (Other)
Journal Section Articles
Authors

Sibel Orhankazi 0000-0003-3327-7949

Early Pub Date June 13, 2025
Publication Date June 15, 2025
Submission Date March 23, 2025
Acceptance Date May 16, 2025
Published in Issue Year 2025 Volume: 13 Issue: 43

Cite

APA Orhankazi, S. (2025). XVII. VE XVIII. YÜZYIL ORTALARINDA OSMANLI-İRAN MÜNASEBETLERİNDE AFGAN VE ÖZBEK MESELELERİ. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 13(43), 356-368.

 27448 27618 27616   27615  27574 27609   27627


Avrasyad''de yayınlanan makaleler, Creative Commons Atıf-Gayriticari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY-NC 4.0) ile lisanslanmıştır. Bilimsel araştırmaları kamuya ücretsiz sunmanın bilginin küresel paylaşımını artıracağı ilkesini benimseyen dergi, tüm içeriğine anında açık erişim sağlamaktadır. Makalelerdeki fikir ve görüşlerin sorumluluğu sadece yazarlarına ait olup Avrasyad''nin görüşlerini yansıtmazlar. Kullanım Şartları ve Gizlilik Politikası