Abstract
Dialects of Turkish spoken in a wide geography from Rumelia in the west to Iraq in the east, is extremely important in terms of preserving and keeping many archaic features of the Turkish language alive. In this context, dialects are like a door opening to the past of the Turkish language and it appears as a unique source that should be consulted in almost every study on the Turkish language. One of the archaic features preserved in Turkish dialects is the closed /e/, the existence of which has always been a matter of debate since the decipherment of Orkhon Turkish. The closed /e/ is not shown with a special sign except in some texts written to date. However some words such as yer and el are sometimes written with /i/ and sometimes with /e/ in Köktürk texts has led researchers to think that there is a new vowel and has given rise to a debate that continues until today. In this study, the situation of the closed /e/, which is given as a phonetic criterion in the first place in the work called Ağız Atlası Kılavuz Kitabı Türkiye Türkçesi Ağız Atlasına Hazırlık [Dialect Atlas Guidebook-Preparation for Türkiye Turkish Dialect Atlas] edited by Karahan, in the dialects of the Eastern Anatolian Region was examined. A new compilation was not made for the study; already published works and texts from master's and doctoral theses were used. The words containing the closed /e/ in the texts were tagged along with their sentences and they were classified and examined. Additionally, the distribution of the closed /e/ sound in the Eastern Anatolian Region Dialects is shown with maps. In this way, it is expected that the study will contribute to the Türkiye Türkçesi Ağız Atlası [Dialect Atlas of Türkiye Turkish] studies to be prepared.
References
- Akar, A. (2023). Tarihî Türkçe metinlerde diyalektolojik sorunlar. Dil Araştırmaları, 33, 1-14.
- Arat, R. R. (1953). Türkçe metinlerde e/i meselesine dair. Rocznik Orientalistyczny, 7, 306-313.
- Argunşah, M. (2010). Harezm dönemi metinlerinde e/i sorunu. Dil Araştırmaları, 6, 47-60.
- Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu.
- Buran, A. (2011). Türkiye Türkçesi ağızlarının tasnifleri üzerine bir değerlendirme. Turkish Studies, 6(1), 41-54.
- Buran, A. ve Oğraş, Ş. (2003). Elâzığ ili ağızları. Elâzığ Valiliği Elâzığ Kültür Kurultayı.
- Demirkaya, G. (2021). Kars Arpaçay ve Akyaka ağızları (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 667986) [Doktora tezi, Kafkas Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Duman, M. (1999). Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde i/e meselesine dair. İlmi Araştırmalar, 7, 65-103.
- Durgun, Ö. (2022). Bir imla meselesi mi yoksa i > e değişimi mi? Osmanlı Türkçesi metinlerinde kapalı /ė/ sesi üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 468-483.
- Emre, A. C. (1946). Türkçede bulanık e (ö) fonemi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 3(6-7), 487-497.
- Ercilasun, A. B. (1985). Doğu Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Kültürü Araştırmaları, 23, 219-223.
- Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları-ses bilgisi. Türk Dil Kurumu.
- Erdem, M. D. ve Gül, M. (2006). Kapalı e (ė) sesi bağlamında Eski Anadolu Türkçesi-Anadolu ağızları ilişkisi. Karadeniz Araştırmaları, 11, 111-148.
- Ertekinoğlu, S. (2015). Alıntı sözcüklerdeki kapalı e üzerine. International Anatolia Academic Online Journal Social Sciences Journal, 3(2), 45-51.
- Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (İnceleme-metinler-sözlük ve dizinler) (C II). Türk Dil Kurumu.
- Gökçür, E. (2012). Van Gölü havzası ağızları (Tez No. 314271) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi. Gülensoy, T. ve Buran, A. (1994). Elâzığ yöresi ağızlarından derlemeler. Türk Dil Kurumu.
- Gülseren, C. (2000). Malatya ili ağızları (İnceleme-metinler-sözlük ve dizinler). Türk Dil Kurumu.
- Güngör, H. (2017). Tunceli ili ağızları (Tez No. 486168) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi. Karahan, L. (2014). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Dil Kurumu.
- Karahan, L. (2018). Ağız atlası kılavuzu kitabı Türkiye Türkçesi ağız atlasına hazırlık. Akçağ.
- Karahan, L. (2022). Türkiye Türkçesi ağızlarının sınıflandırılması. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler. Türk Dil Kurumu.
- Karahan, L. ve Ay, Ö. (2022). Türkiye Türkçesi ağızları sınıflandırma ölçeği. Türk Dil Kurumu.
- Kocaoğlu, T. (2003). Tarihi Türk lehçeleri metinlerinin transkripsiyonlanmasında kapalı é/i meselesi. Türk Kültürü, 483-484, 266-281.
- Kocaoğlu, T. (2004). Ali Şir Nevayî’nin Türkçe ünlü sesler üzerindeki açıklamaları (kapalı e/i meselesi). Ali Şir Nevayî’nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı (24-25 Eylül 2001) bildirileri içinde (s. 57-66). Türk Dil Kurumu.
- Koç, A. (2021). Iğdır ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 691059) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Korkmaz, Z. (1976). Anadolu ağızları üzerindeki araştırmaların bugünkü durumu ve karşılaştığı sorunlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 23-24, 143-172.
- Korkmaz, Z. (1994). Güney-batı Anadolu ağızları. Türk Dil Kurumu.
- Küçüker, P. (1988). Bingöl Merkez ilçe ve köyleri ağızları (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 19605) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Olcay, C. B. (2014). Malatya Arapgir ağzı (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 368986) [Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Olcay, S., Ercilasun, A.B. ve Aslan, E. (1976). Arpaçay ve köylerinden derlemeler. Türk Dil Kurumu.
- Örnek, M. O. (2011). Muş-Bulanık çevresi Karapapak ağzı (Tez No. 313989) [Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Özer, O. (1990). Karlıova ve yöresi ağızları (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 19209) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Özmen, Ş. (2007). Muş-Merkez ağzı (İnceleme-metin-sözlük) (Tez No. 208375) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Öztürk, İ. (2001). Adilcevaz ağzı (İnceleme-metin-sözlük) (Tez No. 109290) [Yüksek lisans tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları (İnceleme-metinler-sözlük). Türk Dil Kurumu.
- Semedli, E. (2008). Türk lehçelerindeki bir ses: Kapalı é. Journal of Azerbaijani Studies, 22, 522-532.
- Thomsen, K. (1957). The closed e in Turkish. AO, 22, 150-153.
- Tosun, İ. (1996). Çemişgezek, Pertek, Hozat yöresi ağızları (Tez No. 378916) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Tosun, İ. (2012). Tunceli Yöresi Türkmen Ağızlarının Özellikleri. Turkish Studies, 7(3), 2455-2480.
- Tosun, İ. (2014). Ardahan ili ağızlarının ses ve şekil özellikleri (İnceleme-metinler). Elik.
- Yaşurgan, N. (2019). Bitlis Merkez ağzı (Giriş-inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 580440) [Yüksek lisans tezi, Adıyaman Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Yavuz, O. (1991). Türkçede Kapalı e. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, 6, 271-306.
- Yılmaz Ceylan, E. (1991). Ana Türkçede kapalı e ünlüsü. Türk Dilleri Araştırmaları, 1, 151-165.
- Yücel, B. (2006). Nehcü’l-Feradis’te uzun-kapalı e (ė) ünlüsünün yazımı. 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) 10-15 Eylül 2007 içinde (s. 2009-2017). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
Abstract
Batıda Rumeli’den doğuda Irak topraklarına kadar çok geniş bir coğrafyada konuşulan Türkiye Türkçesi ağızları, Türk dilinin birçok arkaik özelliğini koruması ve yaşatması bakımından son derece önemlidir. Bu bağlamda ağızlar, âdeta Türk dilinin geçmişine açılan bir kapı niteliğindedir ve Türk dili üzerine yapılan neredeyse her çalışmada başvurulması gereken eşsiz bir kaynak olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye Türkçesi ağızlarında yaşatılan arkaik özelliklerden biri de Orhun Türkçesinin çözülme aşamasından itibaren varlığı her zaman tartışma konusu olan kapalı /ė/’dir. Kapalı /ė/’nin bugüne kadar yazılan bazı metinler dışında özel bir işaretle gösterilmemesi; yer, el gibi bazı sözcüklerin Köktürk harfli metinlerde bazen /i/ bazense /e/’li yazılması araştırmacıları yeni bir sesin olduğunu düşünmeye itmiş ve günümüze kadar devam eden bir tartışmayı doğurmuştur. Bu çalışmada, Karahan’ın editörlüğünü yaptığı, Ağız Atlası Kılavuz Kitabı Türkiye Türkçesi Ağız Atlasına Hazırlık adlı eserde bir ses bilgisi ölçütü olarak ilk sırada verilen kapalı /ė/’nin, Doğu Anadolu Bölgesi ağızlarındaki durumu incelenmiştir. Çalışmanın verileri yayımlanmış eserler, yüksek lisans ve doktora tezlerindeki metinlerden alınmıştır. Metinlerdeki kapalı /ė/ bulunduran kelimeler cümleleri ile birlikte fişlenmiş ve bunlar tasnif edilerek incelenmiştir. Ayrıca, kapalı /ė/’nin Doğu Anadolu Bölgesi ağızlarındaki dağılımı haritalarla gösterilmiştir. Bu sayede çalışmanın, hazırlanacak olan Türkiye Türkçesi Ağız Atlası çalışmalarına da katkıda bulunması beklenmektedir.
References
- Akar, A. (2023). Tarihî Türkçe metinlerde diyalektolojik sorunlar. Dil Araştırmaları, 33, 1-14.
- Arat, R. R. (1953). Türkçe metinlerde e/i meselesine dair. Rocznik Orientalistyczny, 7, 306-313.
- Argunşah, M. (2010). Harezm dönemi metinlerinde e/i sorunu. Dil Araştırmaları, 6, 47-60.
- Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu.
- Buran, A. (2011). Türkiye Türkçesi ağızlarının tasnifleri üzerine bir değerlendirme. Turkish Studies, 6(1), 41-54.
- Buran, A. ve Oğraş, Ş. (2003). Elâzığ ili ağızları. Elâzığ Valiliği Elâzığ Kültür Kurultayı.
- Demirkaya, G. (2021). Kars Arpaçay ve Akyaka ağızları (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 667986) [Doktora tezi, Kafkas Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Duman, M. (1999). Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde i/e meselesine dair. İlmi Araştırmalar, 7, 65-103.
- Durgun, Ö. (2022). Bir imla meselesi mi yoksa i > e değişimi mi? Osmanlı Türkçesi metinlerinde kapalı /ė/ sesi üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 468-483.
- Emre, A. C. (1946). Türkçede bulanık e (ö) fonemi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 3(6-7), 487-497.
- Ercilasun, A. B. (1985). Doğu Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Kültürü Araştırmaları, 23, 219-223.
- Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları-ses bilgisi. Türk Dil Kurumu.
- Erdem, M. D. ve Gül, M. (2006). Kapalı e (ė) sesi bağlamında Eski Anadolu Türkçesi-Anadolu ağızları ilişkisi. Karadeniz Araştırmaları, 11, 111-148.
- Ertekinoğlu, S. (2015). Alıntı sözcüklerdeki kapalı e üzerine. International Anatolia Academic Online Journal Social Sciences Journal, 3(2), 45-51.
- Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (İnceleme-metinler-sözlük ve dizinler) (C II). Türk Dil Kurumu.
- Gökçür, E. (2012). Van Gölü havzası ağızları (Tez No. 314271) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi. Gülensoy, T. ve Buran, A. (1994). Elâzığ yöresi ağızlarından derlemeler. Türk Dil Kurumu.
- Gülseren, C. (2000). Malatya ili ağızları (İnceleme-metinler-sözlük ve dizinler). Türk Dil Kurumu.
- Güngör, H. (2017). Tunceli ili ağızları (Tez No. 486168) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi. Karahan, L. (2014). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Dil Kurumu.
- Karahan, L. (2018). Ağız atlası kılavuzu kitabı Türkiye Türkçesi ağız atlasına hazırlık. Akçağ.
- Karahan, L. (2022). Türkiye Türkçesi ağızlarının sınıflandırılması. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler. Türk Dil Kurumu.
- Karahan, L. ve Ay, Ö. (2022). Türkiye Türkçesi ağızları sınıflandırma ölçeği. Türk Dil Kurumu.
- Kocaoğlu, T. (2003). Tarihi Türk lehçeleri metinlerinin transkripsiyonlanmasında kapalı é/i meselesi. Türk Kültürü, 483-484, 266-281.
- Kocaoğlu, T. (2004). Ali Şir Nevayî’nin Türkçe ünlü sesler üzerindeki açıklamaları (kapalı e/i meselesi). Ali Şir Nevayî’nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı (24-25 Eylül 2001) bildirileri içinde (s. 57-66). Türk Dil Kurumu.
- Koç, A. (2021). Iğdır ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 691059) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Korkmaz, Z. (1976). Anadolu ağızları üzerindeki araştırmaların bugünkü durumu ve karşılaştığı sorunlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 23-24, 143-172.
- Korkmaz, Z. (1994). Güney-batı Anadolu ağızları. Türk Dil Kurumu.
- Küçüker, P. (1988). Bingöl Merkez ilçe ve köyleri ağızları (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 19605) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Olcay, C. B. (2014). Malatya Arapgir ağzı (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 368986) [Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Olcay, S., Ercilasun, A.B. ve Aslan, E. (1976). Arpaçay ve köylerinden derlemeler. Türk Dil Kurumu.
- Örnek, M. O. (2011). Muş-Bulanık çevresi Karapapak ağzı (Tez No. 313989) [Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Özer, O. (1990). Karlıova ve yöresi ağızları (İnceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 19209) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Özmen, Ş. (2007). Muş-Merkez ağzı (İnceleme-metin-sözlük) (Tez No. 208375) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Öztürk, İ. (2001). Adilcevaz ağzı (İnceleme-metin-sözlük) (Tez No. 109290) [Yüksek lisans tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları (İnceleme-metinler-sözlük). Türk Dil Kurumu.
- Semedli, E. (2008). Türk lehçelerindeki bir ses: Kapalı é. Journal of Azerbaijani Studies, 22, 522-532.
- Thomsen, K. (1957). The closed e in Turkish. AO, 22, 150-153.
- Tosun, İ. (1996). Çemişgezek, Pertek, Hozat yöresi ağızları (Tez No. 378916) [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Tosun, İ. (2012). Tunceli Yöresi Türkmen Ağızlarının Özellikleri. Turkish Studies, 7(3), 2455-2480.
- Tosun, İ. (2014). Ardahan ili ağızlarının ses ve şekil özellikleri (İnceleme-metinler). Elik.
- Yaşurgan, N. (2019). Bitlis Merkez ağzı (Giriş-inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 580440) [Yüksek lisans tezi, Adıyaman Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
- Yavuz, O. (1991). Türkçede Kapalı e. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, 6, 271-306.
- Yılmaz Ceylan, E. (1991). Ana Türkçede kapalı e ünlüsü. Türk Dilleri Araştırmaları, 1, 151-165.
- Yücel, B. (2006). Nehcü’l-Feradis’te uzun-kapalı e (ė) ünlüsünün yazımı. 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) 10-15 Eylül 2007 içinde (s. 2009-2017). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Linguistic Structures (Incl. Phonology, Morphology and Syntax) |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Publication Date | June 20, 2025 |
| Submission Date | April 1, 2024 |
| Acceptance Date | March 21, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Issue: 79 |
- Article Files