Research Article
BibTex RIS Cite

Çağdaş İran Fakihlerinden Kâdı Muhammed Hızırî’nin Tasavvufa Dair Fetvaları

Year 2025, Issue: 53, 365 - 391, 30.04.2025

Abstract

Kâdı Muhammed Hızırî (ö. 1997), İran’ın kuzeybatısındaki Sünnî topluma gayri resmi olarak kâdılık ve müftülük görevlerini ifa eden, son dönem Sünnî fakihlerdendir. Yaşadığı Uşneviyye şehrinde tedris faaliyetlerinde bulunan Hızırî, birçok talebe yetiştirmiş ve onlarca eser telif etmiştir. Nakşibendî-Hâlidî sûfî geleneğine bağlı bir aile ortamında yetişen Hızırî, daha çok zâhirî ilimlerdeki yetkinliğiyle ön plana çıkmasına rağmen, telif ettiği eserlerde tasavvufa dair görüşler de beyan etmiştir. Bu kapsamda, muhtelif mevzuları konu ettiği Farsça Fetâvâ-yı Muhammediyye adlı eserinde elliden fazla fetvası tasavvufla ilgilidir. Bu fetvalarında, muhtelif kaynaklara atıflar yapmıştır. Kaynakların bir kısmı tasavvufî eserler, bir kısmı da fakih sûfîlerin fetvaları olmakla birlikte, sıklıkla İbn Teymiyye’den nakiller yapması, onun bu âlimin etkisinde kaldığını göstermektedir. Şiîlerin yoğun olduğu bir ülkede, tasavvufî bir ortamda yetişip selefîlerden etkilenmesi, farklı görüşlerin harmanlanmasında belirleyici olmuş ve onu özgün bir figür haline getirmiştir. Tasavvufu tasfiye ve tehalli kavramlarıyla açıklayan Hızırî, tevbe konusunda Abdülkâdir Geylânî’yi referans gösterir. Fenâ hâline dair kendisine yöneltilen bir soruyu cevapladıktan sonra, salih sûfîlerin bu hâldeki sözlerinin tevil edilmesi gerektiğini ifade eder. Hızırî’ye göre “teberrük” maksadıyla Hz. Peygamber ve velilere tevessül etmekte bir sakınca yoktur. O, tasavvuf kaynaklarında geçen birçok rivayeti/hadisi İbn Teymiyye’yi referans alarak asılsız kabul eder. Bu bağlamda, Hızırî’ye göre “nefsini tanıyan Rabbini bilir” sözü hadis olmayıp Yahya b. Muaz’a aittir.

References

  • Akdağ, Eyyup. “Sûfîlere İsim Arayışları ve Tasavvuf Kelimesinin Menşei Meselesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (15 Aralık 2019), 715-737.
  • Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “Tasavvufî Bir Terim Olarak Tevessül ve Vesîle”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi I/2 (1999), 33-48.
  • Câmî, Mevlânâ Nureddin Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. haz. Mehdî Tevhîdî Pûr. Tahran: İntişârât-ı S’adi, 1366hş.
  • Çakır, Mehmet Saki. “Bir Fâkihin Tasavvuf Yorumu: Akifzâde’nin Mühimmâtu’s-Sûfiyye Adlı Mahtût Eseri”. Dergiabant 6/12 (30 Aralık 2018), 323-341.
  • Çakır, Mehmet Saki. Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı: 19. yüzyılda Nakşibendî-Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2021.
  • Geylânî, Abdülkâdir. el-Ġunye li-tâlibî tarîkı’l-hak. haz. Muhammed Hâlid Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi′t-turâsi’l-Arabî, 1996.
  • Geylânî, Abdülkâdir. Fethü’r-Rabbânî ve’l-feyzü’r-Rahmânî. haz. Hâlid el-’Attâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1998.
  • Gül, Halim. “Celâleddîn Süyûtî ve el-Hâvî li’l-Fetâvâ İsimli Eserindeki Tasavvufla İlgili Fetvaları”. İslâmî Araştırmalar XXIV/1 (2013), 39-55.
  • Hızırî, Kâdı Muhammed. et-Talâku’s-selâs. thk. Yusuf Eşit. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019.
  • Hızırî, Kâdı Muhammed. Fetâvâ-yi Muhammediyye. Urumiye: İntişârât-ı Hüseynî, 1389hş.
  • Hızırî, Kâdı Muhammed. Târîh-i Meşâhîr-i Cihân-i İslâm. 2 Cilt. Urumiye: İntişârât-ı Hüseynî, 1387hş.
  • Hücvîrî, Ebü’l-Hasan Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb. çev. Ahmed Abdurrahim es-Sâih - Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-dîniyye, 2007.
  • İbn Arabî, Muhyiddin. Fütûhâtü’l-Mekkiyye. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Arabiyye el-kübrâ, 1911.
  • İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed. el-Fetâvâ’l-kubrâ. haz. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
  • İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed. Mecmûʻatü’l-fetâvâ. haz. Âmir el-Cezzâr-Enver el-Bâz. 37 Cilt. Beyrut: Dâru’l-vefâ, 2008.
  • İbn Yezdenyâr, Ebu Cafer Muhammed. Ravdatü’l-mürîdîn. thk. Muhammed Semih Şeyh Hüseyin. Amman: Dâru’n-Nûru’l-Mübîn, 2024.
  • Kara, Mustafa. “Fenâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/333-335. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
  • Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed b. İshak el-Buhârî. et-Taʻarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. haz. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
  • Kuşeyrî, Abdulkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmûd Mahmûd b. eş Şerif. Kahire: Müessesetü’d-dârü’ş-şa’b, 1989.
  • Küçük, Hülya. “‘Nefsini/Kendini Tanıyan Rabbini de Tanır’ Sözünün Tasavvuf ve ‘İlmü’t-Teşrîh (Anatomi İlmi) Zâviyelerinden Şerhi”. TAED: Tasavvuf Araştırmaları Enstitiüsü Dergisi I/1 (2022), 129-141.
  • Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman. el-Hâvî li’l-fetâvâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 2004.
  • Tek, Abdurrezzak. “İbnü’l-Arabî’yi Müdâfaa Amacıyla Kaleme Alınan Fetvâlar”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi IX/23, “İbnü’l-Arabî” özel sayısı-II (2009), 281-301.
  • Tûsî, Ebu Nasr Serrâc et-. el-Lumaʻ fi’t-tasavvuf. thk. Abdulhalim Mahmud ve Tâhâ Abdulbaki Surûr. Kahire: Şirketü’l-Kuds, 2008.
  • Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili: Manevi Haller. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2007.
  • Yavuz, Yusuf Şevki. “Tevessül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/6-8. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.

The Fatwās of Qādī Muhammad Khiḍrī, a Contemporary Iranian Faqīh, on Sufism

Year 2025, Issue: 53, 365 - 391, 30.04.2025

Abstract

Although the overwhelming majority of the population residing in present-day Iran adheres to Shiʿism, a significant portion follows the creed of Ahl al-Sunnah. This segment of society receives its religious education under the guidance of local Sunni scholars (ʿulamāʾ). In this context, Sunni scholars in the region have carried out educational activities and authored works aligned with Sunni orthodoxy. Among these scholars, individuals known as “Sufi jurists” have also contributed to the field of Sufism, thus reflecting the confluence of exoteric (ẓāhir) and esoteric (bāṭin) dimensions of Islam.
Historically, although tensions between Sufis and jurists have occasionally arisen, there have also been scholar-mystics who served as a bridge between these two domains, ensuring harmony and mutual reinforcement. Such jurists often responded to criticisms against Sufism through their legal opinions (fatwas) and scholarly works. These texts hold particular significance for understanding the relationship between Sufism (taṣawwuf) and Islamic jurisprudence (fiqh). One such text is Fatāwā-yi Muḥammadiyya, a collection of fatwas by Qāḍī Muḥammad Khiḍrī (d. 1997), a prominent contemporary scholar. Residing in the city of Ushnaviyya in northwestern Iran—a region with a Sunni majority—Khiḍrī compiled and expressed his Sufi inclinations in this work. Though he was well-known for his juristic scholarship, Khiḍrī came from a deeply Sufi family and tradition. Interestingly, despite his Sufi background, his fatwas frequently draw upon Salafī sources, making him a unique figure whose fatwas on Sufism merit special attention.
Moreover, scholarly studies on the influence of contemporary Sunni scholars in Iran on the religious understanding of society remain limited. This study seeks to address that gap by analyzing Khiḍrī’s fatwas concerning Sufism. The aim is to present Khiḍrī’s perspectives on Sufism and to evaluate the mystical framework he conveyed through his legal opinions. His views and methodological preferences will be examined comparatively to offer a more comprehensive understanding.
Qāḍī Muḥammad Khiḍrī, who lived during the 20th century in a region where Sunnis formed the majority, was a prolific scholar who produced works in various Islamic disciplines despite the limited resources available. Held in high regard by the local community, he served as a muftī and imam at the central mosque of the city. Raised in a devout Sufi household, his grandfather Khalīfa Khidr was a caliph of Sayyid Ṭāhā Ḥaqqārī, one of the earliest shaykhs of the Naqshbandī-Khalidī order. His father and uncles also held caliphal positions within the same lineage. While his family emphasized the spiritual sciences, Khiḍrī devoted himself more to the study of exoteric Islamic sciences.
Nonetheless, the Sufi environment in which he was raised undeniably influenced his stature as a scholar. What is particularly noteworthy in his fatwas is his frequent reliance on non-Sufi scholars, such as Ibn Taymiyya, whose works he cites explicitly. However, when addressing Sufi concepts, he also refers to renowned Sufi figures such as Abū Naṣr al-Sarrāj al-Ṭūsī, ʿAbd al-Qādir al-Jīlānī, and Sufi jurists such as Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī and Ibn Ḥajar al-Haytamī. In some instances, he supplements these citations with his own analytical commentary. For example, he asserts that intercession (tawassul)—when practiced without attributing divine attributes such as creation or control over life and death to the intercessor—is permissible. Thus, he holds that seeking intercession through the Prophet or even saints is acceptable, provided that one's tawḥīd remains uncompromised.

References

  • Akdağ, Eyyup. “Sûfîlere İsim Arayışları ve Tasavvuf Kelimesinin Menşei Meselesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (15 Aralık 2019), 715-737.
  • Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “Tasavvufî Bir Terim Olarak Tevessül ve Vesîle”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi I/2 (1999), 33-48.
  • Câmî, Mevlânâ Nureddin Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. haz. Mehdî Tevhîdî Pûr. Tahran: İntişârât-ı S’adi, 1366hş.
  • Çakır, Mehmet Saki. “Bir Fâkihin Tasavvuf Yorumu: Akifzâde’nin Mühimmâtu’s-Sûfiyye Adlı Mahtût Eseri”. Dergiabant 6/12 (30 Aralık 2018), 323-341.
  • Çakır, Mehmet Saki. Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı: 19. yüzyılda Nakşibendî-Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2021.
  • Geylânî, Abdülkâdir. el-Ġunye li-tâlibî tarîkı’l-hak. haz. Muhammed Hâlid Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi′t-turâsi’l-Arabî, 1996.
  • Geylânî, Abdülkâdir. Fethü’r-Rabbânî ve’l-feyzü’r-Rahmânî. haz. Hâlid el-’Attâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1998.
  • Gül, Halim. “Celâleddîn Süyûtî ve el-Hâvî li’l-Fetâvâ İsimli Eserindeki Tasavvufla İlgili Fetvaları”. İslâmî Araştırmalar XXIV/1 (2013), 39-55.
  • Hızırî, Kâdı Muhammed. et-Talâku’s-selâs. thk. Yusuf Eşit. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019.
  • Hızırî, Kâdı Muhammed. Fetâvâ-yi Muhammediyye. Urumiye: İntişârât-ı Hüseynî, 1389hş.
  • Hızırî, Kâdı Muhammed. Târîh-i Meşâhîr-i Cihân-i İslâm. 2 Cilt. Urumiye: İntişârât-ı Hüseynî, 1387hş.
  • Hücvîrî, Ebü’l-Hasan Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb. çev. Ahmed Abdurrahim es-Sâih - Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-dîniyye, 2007.
  • İbn Arabî, Muhyiddin. Fütûhâtü’l-Mekkiyye. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Arabiyye el-kübrâ, 1911.
  • İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed. el-Fetâvâ’l-kubrâ. haz. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
  • İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed. Mecmûʻatü’l-fetâvâ. haz. Âmir el-Cezzâr-Enver el-Bâz. 37 Cilt. Beyrut: Dâru’l-vefâ, 2008.
  • İbn Yezdenyâr, Ebu Cafer Muhammed. Ravdatü’l-mürîdîn. thk. Muhammed Semih Şeyh Hüseyin. Amman: Dâru’n-Nûru’l-Mübîn, 2024.
  • Kara, Mustafa. “Fenâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/333-335. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
  • Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed b. İshak el-Buhârî. et-Taʻarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. haz. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
  • Kuşeyrî, Abdulkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmûd Mahmûd b. eş Şerif. Kahire: Müessesetü’d-dârü’ş-şa’b, 1989.
  • Küçük, Hülya. “‘Nefsini/Kendini Tanıyan Rabbini de Tanır’ Sözünün Tasavvuf ve ‘İlmü’t-Teşrîh (Anatomi İlmi) Zâviyelerinden Şerhi”. TAED: Tasavvuf Araştırmaları Enstitiüsü Dergisi I/1 (2022), 129-141.
  • Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman. el-Hâvî li’l-fetâvâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 2004.
  • Tek, Abdurrezzak. “İbnü’l-Arabî’yi Müdâfaa Amacıyla Kaleme Alınan Fetvâlar”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi IX/23, “İbnü’l-Arabî” özel sayısı-II (2009), 281-301.
  • Tûsî, Ebu Nasr Serrâc et-. el-Lumaʻ fi’t-tasavvuf. thk. Abdulhalim Mahmud ve Tâhâ Abdulbaki Surûr. Kahire: Şirketü’l-Kuds, 2008.
  • Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili: Manevi Haller. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2007.
  • Yavuz, Yusuf Şevki. “Tevessül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/6-8. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
There are 25 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Sufism
Journal Section Articles
Authors

Mehmet Saki Çakır 0000-0003-1216-7249

Early Pub Date April 25, 2025
Publication Date April 30, 2025
Submission Date November 1, 2024
Acceptance Date March 13, 2025
Published in Issue Year 2025 Issue: 53

Cite

APA Çakır, M. S. (2025). Çağdaş İran Fakihlerinden Kâdı Muhammed Hızırî’nin Tasavvufa Dair Fetvaları. Bilimname(53), 365-391.