Muğlalı Çivizâdelerin İbnü’l-Arabî ve İbn Teymiyye’nin Fikirleri Çerçevesinde Mevlevîlere ve Tasavvufa Yaklaşımı
Abstract
15-18. yüzyıllar arasında Osmanlı İmparatorluğu'nda kültürel ve bilimsel gelişmeler önemli bir yere sahiptir. Bu dönemde hem dini hem edebi ve fenni ilimlerde önemli katkılar sağlayan ulema arasında, Muğla kökenli Çivizâde ailesi özgün bir yere sahiptir. Osmanlı medrese sistemine yaptıkları katkılar ve kaleme aldıkları eserlerle tanınan bu aile; müderrislik, kadılık ve şeyhülislamlık gibi önemli görevlerde bulunmuş, ilim dünyasına önemli katkılar sağlamıştır. Çalışma, Çivizâde ailesinin İbn Teymiyye (ö.728/1328) ve İbnü’l-Arabî (ö.638/1240) eksenindeki fikirsel etkilerini, toplumsal algılar üzerindeki yansımalarını ve özellikle Çivizâde Muhyiddin Efendi'nin (ö. 954/1547) azline giden süreçte Selefî çizginin rolünü ele alır. Çivizâdelerin Anadolu'daki sosyo-dini yapıya bakışı ve tasavvufa mesafeli duruşları, özellikle şeyhülislamlık makamında tarikatlara karşı sergiledikleri tutumla dikkat çekmektedir. Ailenin Mevlevilere yönelik eleştirileri ve tasavvufa karşı mesafeli yaklaşımları, tarihsel olarak daha geniş bir sosyal başarı elde edememelerinde etkili olmuş olabilir. Tasavvufa eleştirel yaklaşım, İbn Teymiyye'nin İbnü’l-Arabî'ye yönelik sert eleştirileriyle örtüşmektedir. İbn Teymiyye, İbn Arabî’nin vahdet-i vücut, hatmu’l-velâye ve gaybdan haber verme gibi görüşlerini Kur’an ve Sünnet çizgisinden sapma olarak değerlendirmiştir. Çivizâde ailesi, İbnü’l-Arabî’ye yönelik eleştirileriyle bu tartışmalardaki pozisyonunu belirginleştirmiştir. Çivizâde Muhyiddin Efendi ve Ataullah Çivizâde, İbnü’l-Arabî ve Mevlevîler hakkındaki eleştirel duruşlarıyla Osmanlı yönetiminde tasavvufa mesafeli bir çizgi izlemişlerdir. İbn Teymiyye’nin bidat ve hurafelerle mücadele eden sert üslubu, Çivizâdelerin de etkisiyle Osmanlı ulemasında yankı bulmuş ve sonraki kuşaklara taşınmıştır. Araştırmada, Çivizâdelerin Kadızâdeliler hareketiyle fikrî bağlantıları incelenmiş ve Selefî yaklaşımın Osmanlı toplumundaki etkileri arşiv belgeleri ile desteklenmiştir. Osmanlı tarihine dair birinci elden kaynaklar, çağdaş çalışmalar ve ansiklopedik bilgiler ışığında yürütülen araştırmada, Çivizâdelerin İbn Teymiyye çizgisindeki yerini ve Osmanlı uleması içindeki farklı konumu değerlendirilmiştir. Bu bağlamda, ailenin ilmi ve dini etkileri detaylı bir şekilde ortaya konulmuştur.
References
- Altınay, A. R. (2000). Onuncu asr-ı hicrîde İstanbul hayatı (Haz. A. Uysal; 2. baskı). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Aydın, A. (2006). Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi’nin fıkhî görüşleri ve fetvaları [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez.
- Bayrakdar, M. (1988). Kayserili Dâvûd (Dâvûdu’l-Kayserî). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
- Baysun, M. C. (1997). Çivizâde. İçinde İslam Ansiklopedisi (cilt 3, ss. 438-439). MEB Yayınları.
- BOA/ A. {DVNSMHM.d. 124/317 Fi evasıt-ı C. 1130/12-21 Mayıs 1718.
- BOA/ AE.SAMD.III 81/8100 I-10 Ca 1141/14 Ocak 1726.
- Çivizâde Mehmed Efendi (t. y.). Fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızade Mehmed, No. 251.
- Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi (t. y.). Fîmâ Yeteallaku bi’l-Hidâye ve’t-Telvîh ve Şerhi’l-Mevâkıf. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, No. 802, varak 59’a-66b.
- Çivizâde (t. y.). Fetâvâ ale’l-Fusûs, Def‘u’l-Fusûs. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, No. 37208, varak 40b-41’a.
- Demirli, E. (2012). Vahdet-i vücut. İçinde DİA (cilt 32, ss. 431-435). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Durusoy, A. (2012). Vahdet. İçinde DİA (cilt 32, ss. 430-431). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Gel, M. (2010). XVI. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı toplumunun dinî meselelerine muhalif bir yaklaşım: Şeyhülislam Çivizâde Muhyiddin Mehmet Efendi ve fikirleri üzerine bir inceleme [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez.
- İbiş, F. (2015). Kelamî ontoloji açısından vahdet-i vücutçu tevhit anlayışına bazı eleştiriler. İçinde CÜİFD, 19(1), 70.
- Kara, M. (1987). İbn Teymiyye’nin İbn Arabi’ye ve vahdet-i vücuda bakışı. İbn Teymiye Külliyâtı, II/41-43.
- Kara, M. (2008). Çok uzak çok yakın: İbn Arabî-İbn Teymiyye mukayesesi. Tasavvuf Dergisi, 9(21).
- Kâtip Çelebi. (t. y.). Keşfü’z-Zunûn, 2, 1264.
- Kâtip Çelebi. (t. y.). Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk, 301.
- Kehhale, Ö. R. (1957). Mu’cemu’l-müellifîn (I-XV, IX, 66).
- Kılıç, M. E. (1996). Fusûsu’l-Hikem. İçinde DİA (cilt 13, ss. 234). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Kılıç, M. E. (1999). Muhiddîn İbnü’l-Arabi. İçinde DİA (cilt 20, ss. 493). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Kubat, M. (2019). İbn Teymiyye'nin İbn Arabi eleştirisi. 9(18), 1-5.
- Le‘âlî (t. y.). Mecma‘u’l-Mesâ‘ili’ş-Şer‘iyye fi’l-‘Ulûmi’d-Dîniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, No. 1066, varak 1b-2a.
- Lekesiz, M. H. (t. y.). Osmanlı ilmî zihniyetinde değişme (Teşekkül-Gelişme-Çözülme: XV-XVII. Yüzyıllar).
- Muhyiddin İbn Arabî (1992). Fusûsü’l-Hikem (Çev. N. Gencosman). İstanbul: MEB Yayınları.
- Muhyî-i Gülşenî (t. y.). Reşahât-ı Muhyî, varak 244b-246a. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, No. 1036, varak 130.
- Müstakîmzâde Süleyman Sa‘deddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Tarih Encümeni Külliyatı.
- Müstakîmzâde Süleyman Sa‘deddin (1978). Devhatü’l-Meşâyih (Osmanlı Şeyhülislâmlarının Biyografileri). İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Nev‘îzâde Atâî (1989). Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik (Şakâ’ik-ı Nu‘mâniye ve Zeyilleri Cilt II. (Haz. A. Özcan). İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Ocak, A. Y. (1983). XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda dinde tasfiye (püritanizm) teşebbüslerine bir bakış: ‘Kadızadeliler hareketi’. Türk Kültürü Araştırmaları, 17-21(1-2), 208-225.
- Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler yahut dairenin dışına çıkanlar (15.-17. yüzyıllar) (2. Baskı). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Ocak, A. Y. (2005). İbn Arabî’nin öğretisinin Osmanlı dünyasında karşılanışı. İçinde (Haz.) A. Y. Ocak, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler (ss. 89-111). Ankara: TTK Yayınları.
- Sancar, F. (2015). Bağnaz bir selefî mi endişeli bir entelektüel mi? (İbn Teymiyye’nin eleştirel ve reaksiyoner karakteri hakkında). Dinî Araştırmalar, 18(46), 97-125.
- Şeyh Bâlî es-Sofyavî (t. y.). er-Risâletu li-Müşkilâti’l-Fusûs, varak 52.
- Şeyh Bâlî es-Sofyavî (t. y.). er-Risâletü li-Müşkilâti’l-Fusûs. Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, No. 1166, varak 52a-54b.
- Şeyhülislam Ahmed İbn Teymiyye (1987). İbn Teymiyye Külliyatı (Cilt II). İstanbul: Tevhid Yayınları.
- Takiyyüddin bin Abdülkâdir et-Temimî (t. y.). Tabakâtu’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, No. 829.
- Taşköprizâde (t. y.). Şakâyıku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmaniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, No. 753.
- Tunçay, Ş. (1950). Çivizâde Ailesi [Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi].
- Uludağ, S. (t. y.). İşrakilik Mensubu Olarak Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk.
- Uzunçarşılı, İ. H. (t. y.). İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Yalçın, A. (2019). İbn Teymiyye’de selefî düşünce-tasavvuf ilişkisi. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 142.
THE APPROACH OF ÇİVİZÂDES FROM MUĞLA TOWARDS MEVLEVIS AND SUFISM WITHIN THE FRAMEWORK OF THE IDEAS OF IBNU’L-ARABI AND IBN TEYMIYYE
Abstract
15-18. Cultural and scientific developments had an important place in the Ottoman Empire between the centuries. The Çivizâde family, originating from Muğla, has a unique place among the ulema who made significant contributions to both religious, literary and scientific sciences during this period. This family, known for their contributions to the Ottoman madrasah system and the works they wrote, held important positions such as muderris, kadi and sheikhulislam, and made significant contributions to the world of science. The study deals with the intellectual influences of the Çivizâde family on the axis of Ibn Taymiyye and Ibn Arabî, their reflections on social perceptions, and especially the role of the Salafi line in the process leading to the dismissal of Çivizâde Muhyiddin Efendi. The Çivizâdes' view of the socio-religious structure in Anatolia and their distance from Sufism attract attention with their attitude towards the sects, especially in the office of sheikhulislam. The family's criticism of the Mevlevis and their distant approach to Sufism may have contributed to their historical failure to achieve wider social success. The critical approach to Sufism coincides with Ibn Taymiyya's harsh criticism of Ibn Arabi. Ibn Taymiyya evaluated Ibn Arabi's views such as unity of the body, hatmu'l-velaye and informing about the unseen as a deviation from the line of the Quran and Sunnah. The Çivizâde family clarified its position in these discussions with their criticism of Ibn Arabi. Çivizâde Muhyiddin Efendi and Ataullah Çivizâde followed a line of distance from Sufism in the Ottoman administration with their critical stance on Ibn Arabi and Mevlevis. Ibn Taymiyya's harsh style, fighting against innovations and superstitions, resonated with the Ottoman scholars under the influence of Çivizâdes and was carried on to the next generations. In the research, the intellectual connections of the Çivizâdes with the Kadızâdeliler movement were examined and the effects of the Salafist approach in the Ottoman society were supported by archive documents. The research, carried out in the light of first-hand sources, contemporary studies and encyclopedic information on Ottoman history, evaluated the place of Çivizâdes in the line of Ibn Taymiyye and their different position within the Ottoman ulema. In this context, the scientific and religious influences of the family are revealed in detail.
References
- Altınay, A. R. (2000). Onuncu asr-ı hicrîde İstanbul hayatı (Haz. A. Uysal; 2. baskı). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Aydın, A. (2006). Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi’nin fıkhî görüşleri ve fetvaları [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez.
- Bayrakdar, M. (1988). Kayserili Dâvûd (Dâvûdu’l-Kayserî). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
- Baysun, M. C. (1997). Çivizâde. İçinde İslam Ansiklopedisi (cilt 3, ss. 438-439). MEB Yayınları.
- BOA/ A. {DVNSMHM.d. 124/317 Fi evasıt-ı C. 1130/12-21 Mayıs 1718.
- BOA/ AE.SAMD.III 81/8100 I-10 Ca 1141/14 Ocak 1726.
- Çivizâde Mehmed Efendi (t. y.). Fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızade Mehmed, No. 251.
- Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi (t. y.). Fîmâ Yeteallaku bi’l-Hidâye ve’t-Telvîh ve Şerhi’l-Mevâkıf. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, No. 802, varak 59’a-66b.
- Çivizâde (t. y.). Fetâvâ ale’l-Fusûs, Def‘u’l-Fusûs. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, No. 37208, varak 40b-41’a.
- Demirli, E. (2012). Vahdet-i vücut. İçinde DİA (cilt 32, ss. 431-435). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Durusoy, A. (2012). Vahdet. İçinde DİA (cilt 32, ss. 430-431). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Gel, M. (2010). XVI. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı toplumunun dinî meselelerine muhalif bir yaklaşım: Şeyhülislam Çivizâde Muhyiddin Mehmet Efendi ve fikirleri üzerine bir inceleme [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez.
- İbiş, F. (2015). Kelamî ontoloji açısından vahdet-i vücutçu tevhit anlayışına bazı eleştiriler. İçinde CÜİFD, 19(1), 70.
- Kara, M. (1987). İbn Teymiyye’nin İbn Arabi’ye ve vahdet-i vücuda bakışı. İbn Teymiye Külliyâtı, II/41-43.
- Kara, M. (2008). Çok uzak çok yakın: İbn Arabî-İbn Teymiyye mukayesesi. Tasavvuf Dergisi, 9(21).
- Kâtip Çelebi. (t. y.). Keşfü’z-Zunûn, 2, 1264.
- Kâtip Çelebi. (t. y.). Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk, 301.
- Kehhale, Ö. R. (1957). Mu’cemu’l-müellifîn (I-XV, IX, 66).
- Kılıç, M. E. (1996). Fusûsu’l-Hikem. İçinde DİA (cilt 13, ss. 234). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Kılıç, M. E. (1999). Muhiddîn İbnü’l-Arabi. İçinde DİA (cilt 20, ss. 493). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Kubat, M. (2019). İbn Teymiyye'nin İbn Arabi eleştirisi. 9(18), 1-5.
- Le‘âlî (t. y.). Mecma‘u’l-Mesâ‘ili’ş-Şer‘iyye fi’l-‘Ulûmi’d-Dîniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, No. 1066, varak 1b-2a.
- Lekesiz, M. H. (t. y.). Osmanlı ilmî zihniyetinde değişme (Teşekkül-Gelişme-Çözülme: XV-XVII. Yüzyıllar).
- Muhyiddin İbn Arabî (1992). Fusûsü’l-Hikem (Çev. N. Gencosman). İstanbul: MEB Yayınları.
- Muhyî-i Gülşenî (t. y.). Reşahât-ı Muhyî, varak 244b-246a. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, No. 1036, varak 130.
- Müstakîmzâde Süleyman Sa‘deddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Tarih Encümeni Külliyatı.
- Müstakîmzâde Süleyman Sa‘deddin (1978). Devhatü’l-Meşâyih (Osmanlı Şeyhülislâmlarının Biyografileri). İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Nev‘îzâde Atâî (1989). Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik (Şakâ’ik-ı Nu‘mâniye ve Zeyilleri Cilt II. (Haz. A. Özcan). İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Ocak, A. Y. (1983). XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda dinde tasfiye (püritanizm) teşebbüslerine bir bakış: ‘Kadızadeliler hareketi’. Türk Kültürü Araştırmaları, 17-21(1-2), 208-225.
- Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler yahut dairenin dışına çıkanlar (15.-17. yüzyıllar) (2. Baskı). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Ocak, A. Y. (2005). İbn Arabî’nin öğretisinin Osmanlı dünyasında karşılanışı. İçinde (Haz.) A. Y. Ocak, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler (ss. 89-111). Ankara: TTK Yayınları.
- Sancar, F. (2015). Bağnaz bir selefî mi endişeli bir entelektüel mi? (İbn Teymiyye’nin eleştirel ve reaksiyoner karakteri hakkında). Dinî Araştırmalar, 18(46), 97-125.
- Şeyh Bâlî es-Sofyavî (t. y.). er-Risâletu li-Müşkilâti’l-Fusûs, varak 52.
- Şeyh Bâlî es-Sofyavî (t. y.). er-Risâletü li-Müşkilâti’l-Fusûs. Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, No. 1166, varak 52a-54b.
- Şeyhülislam Ahmed İbn Teymiyye (1987). İbn Teymiyye Külliyatı (Cilt II). İstanbul: Tevhid Yayınları.
- Takiyyüddin bin Abdülkâdir et-Temimî (t. y.). Tabakâtu’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, No. 829.
- Taşköprizâde (t. y.). Şakâyıku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmaniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, No. 753.
- Tunçay, Ş. (1950). Çivizâde Ailesi [Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi].
- Uludağ, S. (t. y.). İşrakilik Mensubu Olarak Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk.
- Uzunçarşılı, İ. H. (t. y.). İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Yalçın, A. (2019). İbn Teymiyye’de selefî düşünce-tasavvuf ilişkisi. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 142.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Classical Turkish Literature of Ottoman Field, History of Islam |
| Journal Section | Research Articles |
| Authors | |
| Early Pub Date | April 18, 2025 |
| Publication Date | April 28, 2025 |
| Submission Date | January 22, 2025 |
| Acceptance Date | February 12, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Issue: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı |
Cite
bitig Journal of Faculty of Letters is licensed under a 
Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.