Research Article
BibTex RIS Cite

Three Commentators (sharihs) One Commentary (sharh): Dhātī, Shāhī and Fakhrī’s Commentary (sharh) on Gulshen-i Tawhīd

Year 2025, Issue: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı, 348 - 368, 28.04.2025

Hasan Doğan , Selami Şimşek

Abstract

This article examines the place of Gulshen-i Tawhīd, a work composed by Ibrahim Shāhidī Dede (d. 1550) using selected verses from Mawlānā’s (d. 1273) Mathnawī, within the commentary (sharh) tradition and focuses on the translations and commentaries written for this work. Gulshen-i Tawhīd, which holds a significant place in Ottoman Sufi literature, is a poetic commentary (sharh) created by selecting 100 verses from each volume of the Mathnawī. In terms of both content and methodology, the work represents one of the remarkable examples of the Ottoman sharh tradition. It attracted great interest, especially from Mawlavî circles and Sufi communities of the period. Mathnawī commentaries played a crucial role in the dissemination and deeper understanding of Sufi thought in Anatolia. Within this framework, Gulshen-i Tawhīd was translated and explained by various commentators (shārihs) over different periods. Highly regarded by Ottoman intellectuals, particularly among Sufis and Mawlavī, this work aimed to make Mawlānā’s teachings more comprehensible. This study discusses the translations and commentaries written on Gulshen-i Tawhīd, focusing specifically on the commentaries by Suleymān Dhātī (d. 1761), Huseyn Shāhī (d. 1778) and Fakhrī Ahmad Efendi (d. 1799).
Suleymān Dhātī began writing a commentary on Gulshen-i Tawhīd, but he passed away before completing the work. His son, Huseyn Shāhī, took over the task and continued the commentary. However, he too passed away before completing the work. While transcribing his teacher’s manuscripts, Shāhī’s student, Fakhrī Ahmad, discovered that the manuscript containing the 60 verses Shāhī had commented on had been damaged and lost. To preserve the integrity of the work, he retranslated and commented on these 60 verses himself in an effort to complete the text. Thus, this commentary, shaped by the contributions of three different commentators, stands as a rare example in Ottoman Sufi literature.
This article examines the biographies of these three commentators, their contributions to the work, the process of writing the commentary, existing manuscript copies, content characteristics, and the methodology employed in the commentary.

Keywords

Mawlānā Mathnawī Shāhidī Gulshen-i Tawhīd Sharh Suleymān Dhātī Huseyn Shāhī Fakhrī Ahmad

References

  • Abdülazîz, M. İ., & et-Tırâzî, N. M. (1987). Fihrisü’l-mahtûtâti’t-Türkiyyeti’l-Osmâniyye (C. 1). Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme li’l-Kitâb.
  • Açıkgöz, N. (2007). Muğla’da Mevlevîlik ve Şâhidî. Mevlânâ Mesnevi ve Mevlevihaneler Sempozyumu (30 Eylül - 1 Ekim 2006) Bildirileri. Manisa: MAKSAD Yayınları.
  • Arslan, M. (2014). Zâtî, Süleymân Efendi. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zati-suleyman-efendi
  • Aslan, Ü. (2008). Fahrî Ahmed ve şathiye şerhi. Turkish Studies, 3(4), 120-155. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.361
  • Beytur, M. B. (2002). Gülşen-i Tevhid - İbrahim Şahidi. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı.
  • Bursalı Mehmed Tâhir. (2016). Osmanlı müellifleri (C. 1). (haz. M. A. Yekta Saraç). Ankara: TÜBA Yayınları.
  • Ceylan, Ö. (2007). Tasavvufi şiir şerhleri. İstanbul: Kapı Yayınları.
  • Çıpan, M. (1985). Muğlalı İbrahim Şâhidî: Hayâtı, edebî şahsiyeti, eserleri, Divân ve Gülşen-i Vahdet (Tenkidli metin) [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi].
  • Çıpan, M. (2010). Şâhidî, İbrâhim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 273-274). İstanbul: TDV Yayınları.
  • Fahrî Ahmed Efendi (ts). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hüdai Efendi Koleksiyonu No: 1254/4, 50b-61a [Yazma].
  • Fahrî Ahmed Efendi (ts). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu No: 3435, 79b-107a. Hulvî, Şeyh Cemâleddîn Mahmûd (1049). Bülbül-i Temcîd. Vatikan Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Vat. Turc. 276 [Yazma].
  • Hüseyin Şâhî (ts.) Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu No: 3435, 107a-294a.
  • Hüseyin Vassâf. (2006). Sefîne-i evliyâ. (haz. M. Akkuş, A. Yılmaz). İsranbul: Kitabevi Yayınları.
  • Kulaksız, D. Ş. (2022). Şerh-i Şâhidî (Fahrî). Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serh-i-sahidi-fahri
  • Şıra, H. (2022). Abdullah Salahâddin Uşşâkî’nin Terceme-i Gülşen-i Tevhîd’i (inceleme-metin) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi].
  • Şimşek, S. (2010). Süleyman Zâtî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 110-111). İstanbul: TDV Yayınları.
  • Şimşek, S. (2020). Anadolu’da kurulmuş bir tarîkat Celvetîlik. İstanbul: Ketebe Yayınları.
  • Şimşek, S. (2021). Keşanlı Süleyman Zâtî Efendi hayatı, eserleri ve tasavvufî görüşleri (inceleme-metinler). Ankara: Gece Yayınları.
  • Şimşek, S. (2022a). Gülşen-i Vahdet Şerhi (Zâtî). Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/gulsen-i-vahdet-serhi-zati
  • Şimşek, S. (2022b). Keşanlı bilinmeyen bir Celvetî şâir: Hüseyin Şâhî Efendi. 100. Yılında Her Yönüyle Keşan (ss. 689-704). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
  • Şimşek, S. (2022c). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serh-i-gulsen-i-tevhid
  • Şimşek, S. (2023). Hacı Bayrâm-ı Velî şerhleri. İstanbul: Buhara Yayınları.
  • Şimşek, S. (2024). Hasan Sezayî-i Gülşenî şerhleri. İstanbul: Buhara Yayınları.
  • Tan, B. (2013). Şâhidî, Muğlalı İbrahim Dede. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sahidi-muglali-ibrahim-dede
  • Tanç, N. (2021). Gülşen-i Tevhîd (Şâhidî). Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/gulsen-i-tevhid-sahidi
  • Tektaş, A. (2012). Gülşen-i Tevhîd -Tevhîd Bahçesi- Şâhidî İbrâhim Dede. (haz. Mustafa Çiçekler). İstanbul: Eren Yayıncılık.
  • Ünal, M. (2013). Fahrî, Ahmed. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fahri-ahmed
  • Yazar, S. (2011). Anadolu sahası klasik Türk edebiyatında tercüme ve şerh geleneği [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
  • Yılmaz, O. (2007). Klâsik şerh edebiyatı literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. (9), 271-304.
  • Zâtî Süleymân (Keşanlı) (ts.). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu No: 3435, 1b-79a. [Yazma].

Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî ve Fahrî’nin Gülşen-i Tevhîd Şerhi

Year 2025, Issue: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı, 348 - 368, 28.04.2025

Hasan Doğan , Selami Şimşek

Abstract

Bu makale, İbrahim Şâhidî Dede’nin (öl. 1550), Mevlânâ’nın (öl.1273) Mesnevî’sinden seçtiği beyitlerle oluşturduğu Gülşen-i Tevhîd adlı eserin şerh geleneği içerisindeki yerini ele almakta ve bu esere yazılmış tercüme ve şerhlere odaklanmaktadır. Osmanlı dönemi tasavvufî edebiyat içerisinde önemli bir yere sahip olan Gülşen-i Tevhîd, Mesnevî’nin her cildinden 100 beyit seçilerek oluşturulmuş manzum bir şerhtir. Eser, hem içerik hem de yöntem açısından Osmanlı şerh geleneğinin dikkat çekici örneklerinden biri olup, döneminde başta Mevlevî kesimler olmak üzere sufi çevreler tarafından büyük ilgi görmüştür. Anadolu’da tasavvufî düşüncenin yaygınlaşmasında ve derinlemesine anlaşılmasında Mesnevî şerhlerinin önemli bir rolü bulunmaktadır. Bu çerçevede, Gülşen-i Tevhîd de farklı dönemlerde birçok şârih tarafından tercüme edilmiş ve açıklanmıştır. Osmanlı entelektüel çevrelerinde özellikle mutasavvıflar ve Mevlevîler arasında büyük bir ilgiyle karşılanan bu eser, Mevlânâ’nın öğretilerini daha anlaşılır hâle getirmeyi hedeflemiştir. Çalışmada, Gülşen-i Tevhîd için kaleme alınmış tercüme ve şerhlerden söz edilmiş ve Keşanlı Süleyman Zâtî (öl. 1761), Hüseyin Şâhî (öl. 1778) ve Fahrî Ahmed Efendi (öl. 1799) tarafından kaleme alınan şerh ele alınmıştır.
Süleyman Zâtî, Gülşen-i Tevhîd’i şerh etmeye başlamış, ancak eserini tamamlayamadan vefat etmiştir. Onun yarım bıraktığı bu çalışmayı, oğlu ve halifesi Hüseyin Şâhî devralarak devam ettirmiştir. Ancak ne yazık ki Hüseyin Şâhî de eseri tamamlayamadan hayata veda etmiştir. Şâhî’nin halifesi Fahrî Ahmed, hocasının müsveddelerini temize çekerken Şâhî’nin şerh ettiği 60 beyti içeren müsveddenin zarar görerek zayi olduğunu fark etmiş ve bu 60 beyti kendisi tercüme ve şerh ederek eseri tamamlamaya çalışmıştır. Böylece, üç farklı şârihin katkısıyla oluşmuş bu şerh, Osmanlı tasavvuf edebiyatında nadir görülen bir örnek teşkil etmektedir. Makalede, söz konusu üç şârihin hayat öyküleri, eser üzerindeki katkıları, şerhin yazılış süreci, mevcut nüshaları, içerik özellikleri ve kullanılan şerh metodu incelenmektedir.

Keywords

Mevlânâ Mesnevî Gülşen-i Tevhîd Şâhidî Şerh Süleymân Zâtî Hüseyin Şâhî Fahrî Ahmed

References

  • Abdülazîz, M. İ., & et-Tırâzî, N. M. (1987). Fihrisü’l-mahtûtâti’t-Türkiyyeti’l-Osmâniyye (C. 1). Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme li’l-Kitâb.
  • Açıkgöz, N. (2007). Muğla’da Mevlevîlik ve Şâhidî. Mevlânâ Mesnevi ve Mevlevihaneler Sempozyumu (30 Eylül - 1 Ekim 2006) Bildirileri. Manisa: MAKSAD Yayınları.
  • Arslan, M. (2014). Zâtî, Süleymân Efendi. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zati-suleyman-efendi
  • Aslan, Ü. (2008). Fahrî Ahmed ve şathiye şerhi. Turkish Studies, 3(4), 120-155. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.361
  • Beytur, M. B. (2002). Gülşen-i Tevhid - İbrahim Şahidi. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı.
  • Bursalı Mehmed Tâhir. (2016). Osmanlı müellifleri (C. 1). (haz. M. A. Yekta Saraç). Ankara: TÜBA Yayınları.
  • Ceylan, Ö. (2007). Tasavvufi şiir şerhleri. İstanbul: Kapı Yayınları.
  • Çıpan, M. (1985). Muğlalı İbrahim Şâhidî: Hayâtı, edebî şahsiyeti, eserleri, Divân ve Gülşen-i Vahdet (Tenkidli metin) [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi].
  • Çıpan, M. (2010). Şâhidî, İbrâhim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 273-274). İstanbul: TDV Yayınları.
  • Fahrî Ahmed Efendi (ts). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hüdai Efendi Koleksiyonu No: 1254/4, 50b-61a [Yazma].
  • Fahrî Ahmed Efendi (ts). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu No: 3435, 79b-107a. Hulvî, Şeyh Cemâleddîn Mahmûd (1049). Bülbül-i Temcîd. Vatikan Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Vat. Turc. 276 [Yazma].
  • Hüseyin Şâhî (ts.) Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu No: 3435, 107a-294a.
  • Hüseyin Vassâf. (2006). Sefîne-i evliyâ. (haz. M. Akkuş, A. Yılmaz). İsranbul: Kitabevi Yayınları.
  • Kulaksız, D. Ş. (2022). Şerh-i Şâhidî (Fahrî). Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serh-i-sahidi-fahri
  • Şıra, H. (2022). Abdullah Salahâddin Uşşâkî’nin Terceme-i Gülşen-i Tevhîd’i (inceleme-metin) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi].
  • Şimşek, S. (2010). Süleyman Zâtî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 110-111). İstanbul: TDV Yayınları.
  • Şimşek, S. (2020). Anadolu’da kurulmuş bir tarîkat Celvetîlik. İstanbul: Ketebe Yayınları.
  • Şimşek, S. (2021). Keşanlı Süleyman Zâtî Efendi hayatı, eserleri ve tasavvufî görüşleri (inceleme-metinler). Ankara: Gece Yayınları.
  • Şimşek, S. (2022a). Gülşen-i Vahdet Şerhi (Zâtî). Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/gulsen-i-vahdet-serhi-zati
  • Şimşek, S. (2022b). Keşanlı bilinmeyen bir Celvetî şâir: Hüseyin Şâhî Efendi. 100. Yılında Her Yönüyle Keşan (ss. 689-704). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
  • Şimşek, S. (2022c). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serh-i-gulsen-i-tevhid
  • Şimşek, S. (2023). Hacı Bayrâm-ı Velî şerhleri. İstanbul: Buhara Yayınları.
  • Şimşek, S. (2024). Hasan Sezayî-i Gülşenî şerhleri. İstanbul: Buhara Yayınları.
  • Tan, B. (2013). Şâhidî, Muğlalı İbrahim Dede. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sahidi-muglali-ibrahim-dede
  • Tanç, N. (2021). Gülşen-i Tevhîd (Şâhidî). Türk edebiyatı eserler sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/gulsen-i-tevhid-sahidi
  • Tektaş, A. (2012). Gülşen-i Tevhîd -Tevhîd Bahçesi- Şâhidî İbrâhim Dede. (haz. Mustafa Çiçekler). İstanbul: Eren Yayıncılık.
  • Ünal, M. (2013). Fahrî, Ahmed. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fahri-ahmed
  • Yazar, S. (2011). Anadolu sahası klasik Türk edebiyatında tercüme ve şerh geleneği [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
  • Yılmaz, O. (2007). Klâsik şerh edebiyatı literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. (9), 271-304.
  • Zâtî Süleymân (Keşanlı) (ts.). Şerh-i Gülşen-i Tevhid. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu No: 3435, 1b-79a. [Yazma].
There are 30 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Turkish Islamic Literature, Classical Turkish Literature of Ottoman Field, Biography
Journal Section Research Articles
Authors

Hasan Doğan 0000-0002-5445-6746

Selami Şimşek 0000-0003-4417-1883

Early Pub Date April 18, 2025
Publication Date April 28, 2025
Submission Date February 3, 2025
Acceptance Date March 21, 2025
Published in Issue Year 2025 Issue: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı

Cite

APA Doğan, H., & Şimşek, S. (2025). Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî ve Fahrî’nin Gülşen-i Tevhîd Şerhi. Bitig Edebiyat Fakültesi Dergisi(Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı), 348-368. https://doi.org/10.69787/bitigefd.1631408
AMA Doğan H, Şimşek S. Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî ve Fahrî’nin Gülşen-i Tevhîd Şerhi. bitig. April 2025;(Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı):348-368. doi:10.69787/bitigefd.1631408
Chicago Doğan, Hasan, and Selami Şimşek. “Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî Ve Fahrî’nin Gülşen-I Tevhîd Şerhi”. Bitig Edebiyat Fakültesi Dergisi, no. Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı (April 2025): 348-68. https://doi.org/10.69787/bitigefd.1631408.
EndNote Doğan H, Şimşek S (April 1, 2025) Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî ve Fahrî’nin Gülşen-i Tevhîd Şerhi. Bitig Edebiyat Fakültesi Dergisi Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı 348–368.
IEEE H. Doğan and S. Şimşek, “Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî ve Fahrî’nin Gülşen-i Tevhîd Şerhi”, bitig, no. 1470-1550, pp. 348–368, April 2025, doi: 10.69787/bitigefd.1631408.
ISNAD Doğan, Hasan - Şimşek, Selami. “Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî Ve Fahrî’nin Gülşen-I Tevhîd Şerhi”. Bitig Edebiyat Fakültesi Dergisi 1470-1550 (April 2025), 348-368. https://doi.org/10.69787/bitigefd.1631408.
JAMA Doğan H, Şimşek S. Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî ve Fahrî’nin Gülşen-i Tevhîd Şerhi. bitig. 2025;:348–368.
MLA Doğan, Hasan and Selami Şimşek. “Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî Ve Fahrî’nin Gülşen-I Tevhîd Şerhi”. Bitig Edebiyat Fakültesi Dergisi, no. Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı, 2025, pp. 348-6, doi:10.69787/bitigefd.1631408.
Vancouver Doğan H, Şimşek S. Üç Şârih Bir Şerh: Zâtî, Şâhî ve Fahrî’nin Gülşen-i Tevhîd Şerhi. bitig. 2025(Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı):348-6.
 Download Cover Image

bitig Journal of Faculty of Letters is licensed under a 88x31.png Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.