Research Article
BibTex RIS Cite

Mısır’da İsmâilî-Fâtımî Hukuk Öğretimi ve Yargı Faaliyetleri

Year 2025, Issue: 68, 41 - 74, 28.06.2025
https://doi.org/10.15745/da.1655379

Abstract

Müslüman coğrafyada uzun süre davet faaliyeti yürüterek Fâtımî Devleti’ni kuran Şiî-İsmâilîler, hakimiyetlerinin bir gerekliliği olarak hukukun düzenlenmesine, öğretilmesine ve uygulanmasına önem vermişlerdir. Bu çalışmada Fâtımî yönetim çevreleri, toplumsal yapı ve mekân örüntüsü içinde İsmâilî hukuk düzeninin ve kadılık kurumunun açıklanması amaç-lanmıştır. Bu doğrultuda, devlet erbabı ve kadıların yargı faaliyetlerindeki yaklaşımlarına, hukukun toplumsal etkilerine ilişkin rivayetler belirlenmiştir. Elde edilen veriler yargı faali-yetlerinin, dönemin şartlarına göre açıklanmasını olanaklı kılmıştır. Fâtımî yargı düzeninde görev alanlar ve uygulama yerleri hakkında ayrıntılı bilgilere ulaşılmıştır.
Çalışmada İsmâilî-Fâtımî hukukunun öğretimi ve uygulama alanları olmak üzere iki ana konu ele alınmaktadır. Kurulan ders halkları, okunun kitapları ve müellifleri, Kâdî Ebû Hanîfe Nu’mân b. Muhammed (363/974) ve Ebü’l-Ferec Ya’kûb b. Killis’in (380/991) hukuk öğ-retimi ve yargı düzenindeki etkileri, İsmâilî hukuk öğretimine ilişkin öne çıkan konu başlıkla-rıdır. İsmâilî hukukun uygulama alanı olan yargı faaliyetleri, çalışmada yer alan diğer konu alanıdır. Bu doğrultuda, Fâtımîler döneminde yargının işleyişi ve kadılık hakkında literatürün bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu doğrultuda, devlet erbabı ve kadıların yargı faaliyetlerin-deki yaklaşımlarına, hukukun toplumsal etkilerine ilişkin rivayetlerin belirlenmesine önem verilmiştir. Çalışma sırasında yapılan literatür araştırmasında, İsmâilî kaynaklar, birinci ve ikinci derece kaynaklardan yararlanılmıştır. Fâtımîler döneminde idare ve yargıda görevli müelliflerin eserlerinde, İsmâilî hukukun ilkeleri ve işleyişine ilişkin bilgilere ulaşılmıştır. Kadılık kurumu, bölge tarihleri üzerine hazırlanan telif çalışmaları ve genel tarih kitapların-dan Fâtımî yönetim çevrelerinin ve toplumsal olayların hukuk düzeni ile ilişkilerine dair ay-rıntılı rivayetlere ulaşılmıştır. Elde edilen veriler İsmâilî hukuk faaliyetlerinin, dönemin şart-larına göre açıklanmasını olanaklı hale getirmiştir.
Uzun süre dâî düzeni ile yayılma faaliyeti yürüten Fâtımîlerin, İsmâilî inancının ilkele-rine uygun biçimde hukuku düzenledikleri ve yargı faaliyetlerini yürüttükleri çalışmanın ön-cül sonucudur. Kâdılkudatın dâidduattan yüksek rütbede oluşu bu durumun önemli göster-gelerinden biridir. Yargıda görevlendirilen kadıların atamaları belirli bir törenle gerçekleşti-rilmiş ve görev alanları açıkça belirlenmiştir. Bununla birlikte, Mısır dönemi İsmâilî-Fâtımî yargı faaliyetlerinde, toplumun yönetim ile uyumunu destekleyici bir uygulama olarak Şiî-İsmâilî kadıların yanı sıra Sünnî kadıların da görevlendirildiğini belirtmek gerekir. Yargı faali-yetlerindeki etki odakları dönemsel değişiklikler geçirmiştir. Devletin kuruşundan itibaren uzun süre belirli aile ve çevrelerin yargıda etkinlikleri ön plandadır. Zamanla Fâtımî halifele-rinin siyasi etkinliğinin zayıflaması ve idari işleyişin bozulması sonucunda, yüksek yetkileri bulunan vezirlerin Mısır’da kadıların görevlendirilmelerine ve faaliyet alanlarına müdahil ol-dukları, dolayısıyla yargı düzenine yön verdikleri anlaşılmaktadır.

References

  • Abdullah, Adam. “The Islamic Monetary Standard: The Dinar and Dirham”. International Jour-nal of Islamic Economies and Finance Studies 1 (2020), 1-29.
  • Akhtar, Ali Humayun. Philosophers, Sufis, and Caliphs. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
  • Ateek, A.A. al-Azhar The Mosque and University. Londra: Egyptian Education Bureau, 1949.
  • Bayram, Muṣṭafá. Tārīkh al-Azhar, 1903.
  • Bozbaş, Fatiha. Mısır’da Fıkıh Tarihi. İstanbul: Kitap Arası, 2019.
  • Canard, Marius. “Le Cérémonial Fâtımîte et le Cérémonial Byzantin: essai de Comparaison”. Byzantion 21/1 (1951), 355-420.
  • Dachraoui, F. “al-Nuʿmān”. EI2,. thk. ve diğerleri P. Bearman. C. 8. Leiden: Brill, 1995.
  • Daftary, Farhad. The Ismāʿīlīs Their History and Doctrines. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
  • Dhahabī, Muḥammad ibn Aḥmad. Siyar Aʻlam al-Nubalāʼ. thk. Shou’ayb al-Arnaout. Beirut: Muassasa al-Risalah, 1985.
  • Dodge, Bayard. al- Azhar: A Millennium of Muslim Learning. Washington: The Middle East Insti-tute, 1974. Dodge, Bayard. “The Fatimid Legal Code”. The Muslim World 50/1 (1960), 30-38.
  • Ecer, Münir. “Fâtımî Hutbelerinin Eğitim Açısından İncelenmesi: Bir İçerik Analizi Çalışması”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2022), 1-30.
  • Ecer, Münir. Fâtımîler Döneminde Eğitim. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Erbaş, Furkan. “Fâtımîler’in Ebû Hanîfe’si: Kâdî Nu‘mân b. Muhammed (ö. 363/974)”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 17/2 (2024), 786-807.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. “Aspects of Fatimid Law”. Studia Islamica, 81-91.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. Compendium of Fatimid Law. Simla, India: Indian Institute of Advanced Study, 1969.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. “The Fatimid Law of Inheritance”. Studia Islamica 9 (1958), 61-69.
  • Galadari, Abdullah. “Ijtihad Holds Supremacy in Islamic Law: Muslim Communities and the Evolution of Law”. Religions 13/4 (2022), 1-12.
  • Goitein, S.D. “The Exchange Rate of Gold and Silver Money in Fatimid and Ayyubid Times: A Preliminary Study of The Relevant Geniza Material”. Journal of the Economic and Social Histoy of the Orient 8/1 (1965), 1-46.
  • Haji, Amin. “Institutions of Justice in Fatimid Egypt (358–567/969–1171)”. Islamic Law (RLE Poli-tics of Islam, 198-214.
  • Halm, Heinz. The Fatimids Traditions of Learning. London: I.B. Tauris, 2001.
  • Hamdani, Sumaiya A. Between Revolution and State. London: I.B. Tauris, 2006.
  • ʻAwf, Aḥmad Muḥammad. al-Azhar fī alf Am, Abrīl Sanat 970 m - Abrī Sanat 1970. al-Qāhirah: al-Azhar, Majmaʻ al-Buḥūth al-Islāmīyah, 1970.
  • Ibn al-Athīr, ʻIzz al-Dīn. al-Kāmil fī al-Tārīkh. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1987.
  • Ibn al-Dawādārī, Abū Bakr ibn ʻAbd Allāh. Kanz al-Durar wa-Jāmiʻ al-Ghurar. al-Qāhirah: Qism al-Dirāsāt al-Islāmīyah, al-Maʻhad al-Almānī lil-Āthār, 1961.
  • Ibn al-Furāt, I Muḥammad ibn ʻAbd al-Raḥim. Tārīkh Ibn al-Furāt. thk. Ḥasan Muḥammad al-S hammā. 4 Cilt. Baṣrah: Maṭbaʻat Ḥaddād, 1967.
  • Ibn al-ʻImād, ʻAbd al-Ḥayy ibn Aḥmad. Shadharāt al-Dhahab fī Akhbār man dhahab. thk. ʻAbd al-Qādir al-Arnaʾūṭ. 11 Cilt. Dimashq: Dār Ibn Kathīr, 1986.
  • Ibn al-Ṣayrafī, ʻAlī ibn Munjib. al-Qānūn fī Dīwān al-Rasāʼil : wa, al-Ishārah ilá man Nāla al-Wizārah. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. al-Qāhirah: al-Dār al-Miṣrīyah al-Lubnānīyah, 1990.
  • Ibn al-Ṭuwayr, ʻAbd al-Salām ibn al-Ḥasan. Nuzhat al-Muqlatayn fī Akhbār al-Dawlatayn. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. Shtūtghārt: Yuṭlabu min Dār al-Nashr Frānts Shtāyna, 1992.
  • Ibn al-Zubayr, Aḥmad ibn al-Rashīd. Kitāb al-Dhakhāʼir wa-al-Tuḥaf. thk. Muḥammad Ḥamīd Al-lah. al-Kuwayt: Dāʼirat al-Maṭbūʻāt wa-al-Nashr, 1959.
  • Ibn Faḍl Allāh al-ʻUmarī, Aḥmad ibn Yaḥyá. Masālik al-Abṣār fī Mamālik al-Amṣār. thk. Kāmil Salmān al-Jubūrī. al-Qāhirah: Dār al-Kutub al-’Ilmīya, 2010.
  • Ibn Hajar al-Asqalani, Ahmad. Rafʻ al-Iṣr ʻan Quḍāt Miṣr. thk. ’Ali Muhammad ’Umar. al-Qāhirah: Maktabat al-Khānjī, 1998.
  • Ibn Khaldūn. Kitāb al-ʻIbar wa-Dīwān al-Mubtadaʼ wa-al-khabar fī Ayyām al-ʻArab wa-al-ʻAjam wa-al-Barbar wa-man ʻAṣarahum min Dhawī al-Sulṭān al-Akbar. Bayrūt: Dār al-Fikr, 2000.
  • Ibn Zūlāq, al-Ḥasan ibn Ibrāhīm. “Faḍāʼil Miṣr wa-Akhbāruhā wa-Khawāṣṣuhā”. al-Qāhirah: Maktabat al-Khānjī, 2000.
  • Idrīs, ʻImād al-Dīn. Tārīkh al-Khulafāʼ al-Fāṭimīyīn bi-al-Maghrib : al-Qism al-khāṣṣ min Kitāb ʻUyūn al-Akhbār. thk. Muḥammedad al-Yaʻ lāwī. Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1985.
  • İbn Ẓāhir, ʻAlī ibn Ẓāhir. Akhbār al-Duwal al-Munqaṭiʻah. al-Qāhirah: Maṭbūʻāt al-Maʻhad al-ʻIlmī al-Faransī lil-Āthār al-Sharqīyah, ts.
  • İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devleti’nde 525/1131 Yılında Dört Kadı Ataması, Yeni Bir Değerlen-dirme”. İslam Tetkikleri Dergisi 14/2 (2024), 501-528.
  • İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devletinde Yargı, Kâdi’l-kudâtlık ve Sünni Ulemanın Yeri”. MUTALAA 3/2 (2024), 84-105. Kaya, Fatih. Geçmişten Günümüze Bir Eğitim Kurumu Olarak Ezher. Ankara: İlahiyat, 2023.
  • Kindī, Muḥammad ibn Yūsuf. Kitāb al-Quḍāh Qlladhīn walū Qaḍāʼ Miṣr. thk. Ḥusayn Naṣṣār, 2005.
  • Kindī, Muḥammad ibn Yūsuf. Wulāt Miṣr. thk. Ḥusayn Naṣṣār. Bayrūt: Dār Bayrūt : Dār Ṣādir, 1959.
  • Lev, Yaacov. State and Society in Fatimid Eygpt. Leiden: Brill, 1991.
  • Makdisi, vGeorge. The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West. Edinburgh: Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981.
  • Manāwī, Muḥammad Ḥamdī al-. al-Wizārah wa-al-Wuzarāʼ fī al-ʻAṣr al-Fāṭimī. al-Qāhirah: Dār al-Maʻārif, 1970.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. al-Mawāʻiẓ wa-al-Iʻtibār fī Dhikr al-Khiṭaṭ wa-al-āthār. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. 2 Cilt. Bayrūt: Dār Bayrūt : Dār Ṣādir, 1854.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. Kitāb al-Muqaffá al-Kabīr. thk. al-Yaʻlāwī Muḥammad. Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1991.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. Rasāʼil al-Maqrīzī. al-Qāhirah: Dâru’l-Hadith, 1998.
  • Maqrīzī, MaqrīziAḥmad ibn ʻAlī. Ittiʻāẓ al-Hunafā bi-Akhbār al-aʼimmah al-Khulafā. 3 Cilt. al-Qāhirah, 1996. Muḥammad ibn Shākir, Kutubī. Fawāt al-Wafayāt. Beirut: Dâru Sadır, 1973.
  • Muqaddasī, Muḥammad ibn Aḥmad. Aḥsan al-Taqāsīm fī Maʻrifat al-Aqālīm. al-Qāhirah: Makta-bat Madbūlī, 1991.
  • Musabbiḥī. Akhbār Miṣr fī Sanatayn (414-415 H.). thk. Wilyam J. Mīlward. al-Qāhirah: Al-Hayʼah al-Miṣrīyah al-ʻĀmmah lil-Kitāb, 1980.
  • Müeyyed-Fiddîn, Ebû Nasr Hibetullah b. Musa b. Davud Şîrâzî- Hüseyn, Muhammed Kâmil el-. Sîretü’l-Müeyyed Fiddîn Dâi’d-Duât. Kahire: Dârul-Kâtibi’l-Mısriyye, 1949.
  • Nuwayrī, Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Wahhāb al-. Nihāyat al-Arab fī Funūn al-Adab. 33 Cilt. Lebanon, 2004.
  • Poonawala, Ismail. “Ismaili Jurisprudence”. The Encyclopaedia Iranica,. XIV/195-197. New York: Columbia University, ts.
  • Qadi Nuʻmān, Abū Ḥanīfah ibn Muhammad. Da’a’im al-Islam. thk. Asaf Ali Asghar Fyzee. 2 Cilt. al-Qāhirah: Dār al-Maʻārif, 1963.
  • Qadi Nuʻmān, Abū Ḥanīfah ibn Muhammad. Kitāb al-Majālis wa-al-Musāyarāt. thk. l-Ḥabīb al-Faqī,. Bayrūt: Dār al-Muntazar, 1996.
  • Qalqashandī, Aḥmad ʻAlī. Ṣubḥ al-Aʻshá fī ṣināʻat al-Inshā. thk. Muḥammad Ḥusayn Shams al-Dīn. 9 Cilt. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1987.
  • Quḍāʻī, Muḥammad ibn Salāmah. Tārīkh al-Quḍāʻī : Kitāb ʻUyūn al-Maʻārif wa-Funūn Akhbār al-Khalāʼif. thk. Cemil Abdullah Muhammed el-Mısrî. Makkah: Jāmiʻat Umm al-Qurá, 1995.
  • Qurashī, ʻAbd al-Qādir ibn Muḥammad. al-Jawāhir al-muḍīyah fī Tabaqāt al-hHanafīyah. thk. Muḥyī al-Dal-Ḥanafīīn. 2 Cilt, ts.
  • Ṣafadī, Khalīl ibn Aybak. Kitāb al-Wāfī bi-al-Wafayat. 18 Cilt. Bayrūt: Dar Ihya al-Turath, 2010.
  • Sayyid, Ayman Fuʼād. al-Dawlah al-Fāṭimīyah fī Miṣr. al-Qāhirah: al-Dar al-Masriah Al Lubna-niah, 1992.
  • Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/228-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
  • Walī, Ṭāhā. al-Masājid fī al-Islām. Bayrūt, Lubnān: Dār al-ʻIlm lil-Malāyīn, 1988.
  • Walker, Paul E. “Another Family of Fatimid Chief Qāḍīs: The Al-Fāriqīs”. Fatimid History and Ismaili Doctrine. Routledge, 2023.
  • Walker, Paul E. “The Relationship between Chief Qāḍī and Chief Dāʿī under the Fatimids”. Spe-aking for Islam. 70-94. Brill, 2006.
  • Yeniçeri, Celal. “Mezālim”. C. 29. Istanbul: Diyanet Foundation Publications, 2004.
Year 2025, Issue: 68, 41 - 74, 28.06.2025
https://doi.org/10.15745/da.1655379

Abstract

References

  • Abdullah, Adam. “The Islamic Monetary Standard: The Dinar and Dirham”. International Jour-nal of Islamic Economies and Finance Studies 1 (2020), 1-29.
  • Akhtar, Ali Humayun. Philosophers, Sufis, and Caliphs. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
  • Ateek, A.A. al-Azhar The Mosque and University. Londra: Egyptian Education Bureau, 1949.
  • Bayram, Muṣṭafá. Tārīkh al-Azhar, 1903.
  • Bozbaş, Fatiha. Mısır’da Fıkıh Tarihi. İstanbul: Kitap Arası, 2019.
  • Canard, Marius. “Le Cérémonial Fâtımîte et le Cérémonial Byzantin: essai de Comparaison”. Byzantion 21/1 (1951), 355-420.
  • Dachraoui, F. “al-Nuʿmān”. EI2,. thk. ve diğerleri P. Bearman. C. 8. Leiden: Brill, 1995.
  • Daftary, Farhad. The Ismāʿīlīs Their History and Doctrines. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
  • Dhahabī, Muḥammad ibn Aḥmad. Siyar Aʻlam al-Nubalāʼ. thk. Shou’ayb al-Arnaout. Beirut: Muassasa al-Risalah, 1985.
  • Dodge, Bayard. al- Azhar: A Millennium of Muslim Learning. Washington: The Middle East Insti-tute, 1974. Dodge, Bayard. “The Fatimid Legal Code”. The Muslim World 50/1 (1960), 30-38.
  • Ecer, Münir. “Fâtımî Hutbelerinin Eğitim Açısından İncelenmesi: Bir İçerik Analizi Çalışması”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2022), 1-30.
  • Ecer, Münir. Fâtımîler Döneminde Eğitim. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Erbaş, Furkan. “Fâtımîler’in Ebû Hanîfe’si: Kâdî Nu‘mân b. Muhammed (ö. 363/974)”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 17/2 (2024), 786-807.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. “Aspects of Fatimid Law”. Studia Islamica, 81-91.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. Compendium of Fatimid Law. Simla, India: Indian Institute of Advanced Study, 1969.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. “The Fatimid Law of Inheritance”. Studia Islamica 9 (1958), 61-69.
  • Galadari, Abdullah. “Ijtihad Holds Supremacy in Islamic Law: Muslim Communities and the Evolution of Law”. Religions 13/4 (2022), 1-12.
  • Goitein, S.D. “The Exchange Rate of Gold and Silver Money in Fatimid and Ayyubid Times: A Preliminary Study of The Relevant Geniza Material”. Journal of the Economic and Social Histoy of the Orient 8/1 (1965), 1-46.
  • Haji, Amin. “Institutions of Justice in Fatimid Egypt (358–567/969–1171)”. Islamic Law (RLE Poli-tics of Islam, 198-214.
  • Halm, Heinz. The Fatimids Traditions of Learning. London: I.B. Tauris, 2001.
  • Hamdani, Sumaiya A. Between Revolution and State. London: I.B. Tauris, 2006.
  • ʻAwf, Aḥmad Muḥammad. al-Azhar fī alf Am, Abrīl Sanat 970 m - Abrī Sanat 1970. al-Qāhirah: al-Azhar, Majmaʻ al-Buḥūth al-Islāmīyah, 1970.
  • Ibn al-Athīr, ʻIzz al-Dīn. al-Kāmil fī al-Tārīkh. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1987.
  • Ibn al-Dawādārī, Abū Bakr ibn ʻAbd Allāh. Kanz al-Durar wa-Jāmiʻ al-Ghurar. al-Qāhirah: Qism al-Dirāsāt al-Islāmīyah, al-Maʻhad al-Almānī lil-Āthār, 1961.
  • Ibn al-Furāt, I Muḥammad ibn ʻAbd al-Raḥim. Tārīkh Ibn al-Furāt. thk. Ḥasan Muḥammad al-S hammā. 4 Cilt. Baṣrah: Maṭbaʻat Ḥaddād, 1967.
  • Ibn al-ʻImād, ʻAbd al-Ḥayy ibn Aḥmad. Shadharāt al-Dhahab fī Akhbār man dhahab. thk. ʻAbd al-Qādir al-Arnaʾūṭ. 11 Cilt. Dimashq: Dār Ibn Kathīr, 1986.
  • Ibn al-Ṣayrafī, ʻAlī ibn Munjib. al-Qānūn fī Dīwān al-Rasāʼil : wa, al-Ishārah ilá man Nāla al-Wizārah. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. al-Qāhirah: al-Dār al-Miṣrīyah al-Lubnānīyah, 1990.
  • Ibn al-Ṭuwayr, ʻAbd al-Salām ibn al-Ḥasan. Nuzhat al-Muqlatayn fī Akhbār al-Dawlatayn. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. Shtūtghārt: Yuṭlabu min Dār al-Nashr Frānts Shtāyna, 1992.
  • Ibn al-Zubayr, Aḥmad ibn al-Rashīd. Kitāb al-Dhakhāʼir wa-al-Tuḥaf. thk. Muḥammad Ḥamīd Al-lah. al-Kuwayt: Dāʼirat al-Maṭbūʻāt wa-al-Nashr, 1959.
  • Ibn Faḍl Allāh al-ʻUmarī, Aḥmad ibn Yaḥyá. Masālik al-Abṣār fī Mamālik al-Amṣār. thk. Kāmil Salmān al-Jubūrī. al-Qāhirah: Dār al-Kutub al-’Ilmīya, 2010.
  • Ibn Hajar al-Asqalani, Ahmad. Rafʻ al-Iṣr ʻan Quḍāt Miṣr. thk. ’Ali Muhammad ’Umar. al-Qāhirah: Maktabat al-Khānjī, 1998.
  • Ibn Khaldūn. Kitāb al-ʻIbar wa-Dīwān al-Mubtadaʼ wa-al-khabar fī Ayyām al-ʻArab wa-al-ʻAjam wa-al-Barbar wa-man ʻAṣarahum min Dhawī al-Sulṭān al-Akbar. Bayrūt: Dār al-Fikr, 2000.
  • Ibn Zūlāq, al-Ḥasan ibn Ibrāhīm. “Faḍāʼil Miṣr wa-Akhbāruhā wa-Khawāṣṣuhā”. al-Qāhirah: Maktabat al-Khānjī, 2000.
  • Idrīs, ʻImād al-Dīn. Tārīkh al-Khulafāʼ al-Fāṭimīyīn bi-al-Maghrib : al-Qism al-khāṣṣ min Kitāb ʻUyūn al-Akhbār. thk. Muḥammedad al-Yaʻ lāwī. Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1985.
  • İbn Ẓāhir, ʻAlī ibn Ẓāhir. Akhbār al-Duwal al-Munqaṭiʻah. al-Qāhirah: Maṭbūʻāt al-Maʻhad al-ʻIlmī al-Faransī lil-Āthār al-Sharqīyah, ts.
  • İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devleti’nde 525/1131 Yılında Dört Kadı Ataması, Yeni Bir Değerlen-dirme”. İslam Tetkikleri Dergisi 14/2 (2024), 501-528.
  • İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devletinde Yargı, Kâdi’l-kudâtlık ve Sünni Ulemanın Yeri”. MUTALAA 3/2 (2024), 84-105. Kaya, Fatih. Geçmişten Günümüze Bir Eğitim Kurumu Olarak Ezher. Ankara: İlahiyat, 2023.
  • Kindī, Muḥammad ibn Yūsuf. Kitāb al-Quḍāh Qlladhīn walū Qaḍāʼ Miṣr. thk. Ḥusayn Naṣṣār, 2005.
  • Kindī, Muḥammad ibn Yūsuf. Wulāt Miṣr. thk. Ḥusayn Naṣṣār. Bayrūt: Dār Bayrūt : Dār Ṣādir, 1959.
  • Lev, Yaacov. State and Society in Fatimid Eygpt. Leiden: Brill, 1991.
  • Makdisi, vGeorge. The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West. Edinburgh: Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981.
  • Manāwī, Muḥammad Ḥamdī al-. al-Wizārah wa-al-Wuzarāʼ fī al-ʻAṣr al-Fāṭimī. al-Qāhirah: Dār al-Maʻārif, 1970.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. al-Mawāʻiẓ wa-al-Iʻtibār fī Dhikr al-Khiṭaṭ wa-al-āthār. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. 2 Cilt. Bayrūt: Dār Bayrūt : Dār Ṣādir, 1854.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. Kitāb al-Muqaffá al-Kabīr. thk. al-Yaʻlāwī Muḥammad. Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1991.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. Rasāʼil al-Maqrīzī. al-Qāhirah: Dâru’l-Hadith, 1998.
  • Maqrīzī, MaqrīziAḥmad ibn ʻAlī. Ittiʻāẓ al-Hunafā bi-Akhbār al-aʼimmah al-Khulafā. 3 Cilt. al-Qāhirah, 1996. Muḥammad ibn Shākir, Kutubī. Fawāt al-Wafayāt. Beirut: Dâru Sadır, 1973.
  • Muqaddasī, Muḥammad ibn Aḥmad. Aḥsan al-Taqāsīm fī Maʻrifat al-Aqālīm. al-Qāhirah: Makta-bat Madbūlī, 1991.
  • Musabbiḥī. Akhbār Miṣr fī Sanatayn (414-415 H.). thk. Wilyam J. Mīlward. al-Qāhirah: Al-Hayʼah al-Miṣrīyah al-ʻĀmmah lil-Kitāb, 1980.
  • Müeyyed-Fiddîn, Ebû Nasr Hibetullah b. Musa b. Davud Şîrâzî- Hüseyn, Muhammed Kâmil el-. Sîretü’l-Müeyyed Fiddîn Dâi’d-Duât. Kahire: Dârul-Kâtibi’l-Mısriyye, 1949.
  • Nuwayrī, Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Wahhāb al-. Nihāyat al-Arab fī Funūn al-Adab. 33 Cilt. Lebanon, 2004.
  • Poonawala, Ismail. “Ismaili Jurisprudence”. The Encyclopaedia Iranica,. XIV/195-197. New York: Columbia University, ts.
  • Qadi Nuʻmān, Abū Ḥanīfah ibn Muhammad. Da’a’im al-Islam. thk. Asaf Ali Asghar Fyzee. 2 Cilt. al-Qāhirah: Dār al-Maʻārif, 1963.
  • Qadi Nuʻmān, Abū Ḥanīfah ibn Muhammad. Kitāb al-Majālis wa-al-Musāyarāt. thk. l-Ḥabīb al-Faqī,. Bayrūt: Dār al-Muntazar, 1996.
  • Qalqashandī, Aḥmad ʻAlī. Ṣubḥ al-Aʻshá fī ṣināʻat al-Inshā. thk. Muḥammad Ḥusayn Shams al-Dīn. 9 Cilt. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1987.
  • Quḍāʻī, Muḥammad ibn Salāmah. Tārīkh al-Quḍāʻī : Kitāb ʻUyūn al-Maʻārif wa-Funūn Akhbār al-Khalāʼif. thk. Cemil Abdullah Muhammed el-Mısrî. Makkah: Jāmiʻat Umm al-Qurá, 1995.
  • Qurashī, ʻAbd al-Qādir ibn Muḥammad. al-Jawāhir al-muḍīyah fī Tabaqāt al-hHanafīyah. thk. Muḥyī al-Dal-Ḥanafīīn. 2 Cilt, ts.
  • Ṣafadī, Khalīl ibn Aybak. Kitāb al-Wāfī bi-al-Wafayat. 18 Cilt. Bayrūt: Dar Ihya al-Turath, 2010.
  • Sayyid, Ayman Fuʼād. al-Dawlah al-Fāṭimīyah fī Miṣr. al-Qāhirah: al-Dar al-Masriah Al Lubna-niah, 1992.
  • Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/228-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
  • Walī, Ṭāhā. al-Masājid fī al-Islām. Bayrūt, Lubnān: Dār al-ʻIlm lil-Malāyīn, 1988.
  • Walker, Paul E. “Another Family of Fatimid Chief Qāḍīs: The Al-Fāriqīs”. Fatimid History and Ismaili Doctrine. Routledge, 2023.
  • Walker, Paul E. “The Relationship between Chief Qāḍī and Chief Dāʿī under the Fatimids”. Spe-aking for Islam. 70-94. Brill, 2006.
  • Yeniçeri, Celal. “Mezālim”. C. 29. Istanbul: Diyanet Foundation Publications, 2004.

Ismāʿīlī - Fāṭimid Legal Education and Judicial Activities in Egypt

Year 2025, Issue: 68, 41 - 74, 28.06.2025
https://doi.org/10.15745/da.1655379

Abstract

The Shi’i-Ismāʿīlīs, who established the Fāṭimid Caliphate after conducting long-term missionary activities across the Muslim world, placed significant emphasis on the regulation, teaching, and implementation of law as a fundamental requirement of their rule. This study aims to explain the Ismāʿīlī legal system and the institution of the judiciary within the con-text of Fāṭimid administrative circles, social structure, and spatial organization. To this end, the approaches of state officials and qāḍīs in their judicial activities, as well as the social im-pacts of the law, have been examined through various historical accounts. The data collected has made it possible to explain the judicial activities in relation to the conditions of the time.
The study addresses two main topics: the teaching and the application of Ismāʿīlī-Fāṭimid law. The establishment of study circles, the books studied, and the works of key aut-hors, along with the influence of Qāḍī Abu Hanifa al-Nuʿmān b. Muhammad (363/974) and Abu'l-Faraj Ya'qub b. Killis (380/991) on legal education and the judicial system, are promi-nent topics related to Ismāʿīlī legal instruction. The application of Ismāʿīlī law, specifically ju-dicial activities, is another central theme explored in this study. In this context, it is impor-tant to highlight the existing literature on the functioning of the judiciary and the position of qāḍīs during the Fāṭimid period. The study also places particular emphasis on identifying narratives regarding the approaches of statesmen and qāḍīs in judicial activities, as well as examining the social impact of law. This study seeks to offer a thorough analysis of the Ismāʿīlī-Fāṭimid legal system, grounded in historical sources. In doing so, it places emphasis on examining the approaches of state officials and qāḍīs in their judicial activities, as well as the social impacts of the law, as depicted in historical accounts. During the literature review conducted, Ismāʿīlī sources were utilized, benefiting from both primary and secondary sour-ces.
The Fāṭimids, who carried out propagation activities for a long time under the da'i system, structured the law and conducted judicial activities in accordance with the princip-les of Ismāʿīlī faith. One of the key indicators is that the qāḍī al-qudāt held a rank higher than that of the da'i. The appointments of qāḍīs were conducted with a specific ceremony, and their areas of responsibility were clearly defined. Additionally, it should be noted that, in the judicial activities of the Ismāʿīlī-Fāṭimid period in Egypt, Sunnī qāḍīs were also appointed alongside Shi’i-Ismāʿīlī qāḍīs as a practice that supported the society's alignment with the government. The focal points of influence in judicial activities underwent changes over time. From the establishment of the state, the judicial influence of certain families and circles re-mained prominent. Over time, as the political influence of the Fāṭimid khalīfahs weakened and administrative functions deteriorated, it became evident that viziers with high authority began intervening in the appointment and responsibilities of qāḍīs in Egypt, thus shaping the judicial system.

References

  • Abdullah, Adam. “The Islamic Monetary Standard: The Dinar and Dirham”. International Jour-nal of Islamic Economies and Finance Studies 1 (2020), 1-29.
  • Akhtar, Ali Humayun. Philosophers, Sufis, and Caliphs. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
  • Ateek, A.A. al-Azhar The Mosque and University. Londra: Egyptian Education Bureau, 1949.
  • Bayram, Muṣṭafá. Tārīkh al-Azhar, 1903.
  • Bozbaş, Fatiha. Mısır’da Fıkıh Tarihi. İstanbul: Kitap Arası, 2019.
  • Canard, Marius. “Le Cérémonial Fâtımîte et le Cérémonial Byzantin: essai de Comparaison”. Byzantion 21/1 (1951), 355-420.
  • Dachraoui, F. “al-Nuʿmān”. EI2,. thk. ve diğerleri P. Bearman. C. 8. Leiden: Brill, 1995.
  • Daftary, Farhad. The Ismāʿīlīs Their History and Doctrines. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
  • Dhahabī, Muḥammad ibn Aḥmad. Siyar Aʻlam al-Nubalāʼ. thk. Shou’ayb al-Arnaout. Beirut: Muassasa al-Risalah, 1985.
  • Dodge, Bayard. al- Azhar: A Millennium of Muslim Learning. Washington: The Middle East Insti-tute, 1974. Dodge, Bayard. “The Fatimid Legal Code”. The Muslim World 50/1 (1960), 30-38.
  • Ecer, Münir. “Fâtımî Hutbelerinin Eğitim Açısından İncelenmesi: Bir İçerik Analizi Çalışması”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2022), 1-30.
  • Ecer, Münir. Fâtımîler Döneminde Eğitim. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Erbaş, Furkan. “Fâtımîler’in Ebû Hanîfe’si: Kâdî Nu‘mân b. Muhammed (ö. 363/974)”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 17/2 (2024), 786-807.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. “Aspects of Fatimid Law”. Studia Islamica, 81-91.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. Compendium of Fatimid Law. Simla, India: Indian Institute of Advanced Study, 1969.
  • Fyzee, Asaf Ali Asghar. “The Fatimid Law of Inheritance”. Studia Islamica 9 (1958), 61-69.
  • Galadari, Abdullah. “Ijtihad Holds Supremacy in Islamic Law: Muslim Communities and the Evolution of Law”. Religions 13/4 (2022), 1-12.
  • Goitein, S.D. “The Exchange Rate of Gold and Silver Money in Fatimid and Ayyubid Times: A Preliminary Study of The Relevant Geniza Material”. Journal of the Economic and Social Histoy of the Orient 8/1 (1965), 1-46.
  • Haji, Amin. “Institutions of Justice in Fatimid Egypt (358–567/969–1171)”. Islamic Law (RLE Poli-tics of Islam, 198-214.
  • Halm, Heinz. The Fatimids Traditions of Learning. London: I.B. Tauris, 2001.
  • Hamdani, Sumaiya A. Between Revolution and State. London: I.B. Tauris, 2006.
  • ʻAwf, Aḥmad Muḥammad. al-Azhar fī alf Am, Abrīl Sanat 970 m - Abrī Sanat 1970. al-Qāhirah: al-Azhar, Majmaʻ al-Buḥūth al-Islāmīyah, 1970.
  • Ibn al-Athīr, ʻIzz al-Dīn. al-Kāmil fī al-Tārīkh. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1987.
  • Ibn al-Dawādārī, Abū Bakr ibn ʻAbd Allāh. Kanz al-Durar wa-Jāmiʻ al-Ghurar. al-Qāhirah: Qism al-Dirāsāt al-Islāmīyah, al-Maʻhad al-Almānī lil-Āthār, 1961.
  • Ibn al-Furāt, I Muḥammad ibn ʻAbd al-Raḥim. Tārīkh Ibn al-Furāt. thk. Ḥasan Muḥammad al-S hammā. 4 Cilt. Baṣrah: Maṭbaʻat Ḥaddād, 1967.
  • Ibn al-ʻImād, ʻAbd al-Ḥayy ibn Aḥmad. Shadharāt al-Dhahab fī Akhbār man dhahab. thk. ʻAbd al-Qādir al-Arnaʾūṭ. 11 Cilt. Dimashq: Dār Ibn Kathīr, 1986.
  • Ibn al-Ṣayrafī, ʻAlī ibn Munjib. al-Qānūn fī Dīwān al-Rasāʼil : wa, al-Ishārah ilá man Nāla al-Wizārah. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. al-Qāhirah: al-Dār al-Miṣrīyah al-Lubnānīyah, 1990.
  • Ibn al-Ṭuwayr, ʻAbd al-Salām ibn al-Ḥasan. Nuzhat al-Muqlatayn fī Akhbār al-Dawlatayn. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. Shtūtghārt: Yuṭlabu min Dār al-Nashr Frānts Shtāyna, 1992.
  • Ibn al-Zubayr, Aḥmad ibn al-Rashīd. Kitāb al-Dhakhāʼir wa-al-Tuḥaf. thk. Muḥammad Ḥamīd Al-lah. al-Kuwayt: Dāʼirat al-Maṭbūʻāt wa-al-Nashr, 1959.
  • Ibn Faḍl Allāh al-ʻUmarī, Aḥmad ibn Yaḥyá. Masālik al-Abṣār fī Mamālik al-Amṣār. thk. Kāmil Salmān al-Jubūrī. al-Qāhirah: Dār al-Kutub al-’Ilmīya, 2010.
  • Ibn Hajar al-Asqalani, Ahmad. Rafʻ al-Iṣr ʻan Quḍāt Miṣr. thk. ’Ali Muhammad ’Umar. al-Qāhirah: Maktabat al-Khānjī, 1998.
  • Ibn Khaldūn. Kitāb al-ʻIbar wa-Dīwān al-Mubtadaʼ wa-al-khabar fī Ayyām al-ʻArab wa-al-ʻAjam wa-al-Barbar wa-man ʻAṣarahum min Dhawī al-Sulṭān al-Akbar. Bayrūt: Dār al-Fikr, 2000.
  • Ibn Zūlāq, al-Ḥasan ibn Ibrāhīm. “Faḍāʼil Miṣr wa-Akhbāruhā wa-Khawāṣṣuhā”. al-Qāhirah: Maktabat al-Khānjī, 2000.
  • Idrīs, ʻImād al-Dīn. Tārīkh al-Khulafāʼ al-Fāṭimīyīn bi-al-Maghrib : al-Qism al-khāṣṣ min Kitāb ʻUyūn al-Akhbār. thk. Muḥammedad al-Yaʻ lāwī. Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1985.
  • İbn Ẓāhir, ʻAlī ibn Ẓāhir. Akhbār al-Duwal al-Munqaṭiʻah. al-Qāhirah: Maṭbūʻāt al-Maʻhad al-ʻIlmī al-Faransī lil-Āthār al-Sharqīyah, ts.
  • İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devleti’nde 525/1131 Yılında Dört Kadı Ataması, Yeni Bir Değerlen-dirme”. İslam Tetkikleri Dergisi 14/2 (2024), 501-528.
  • İnce, İrfan. “Mısır Fâtımî Devletinde Yargı, Kâdi’l-kudâtlık ve Sünni Ulemanın Yeri”. MUTALAA 3/2 (2024), 84-105. Kaya, Fatih. Geçmişten Günümüze Bir Eğitim Kurumu Olarak Ezher. Ankara: İlahiyat, 2023.
  • Kindī, Muḥammad ibn Yūsuf. Kitāb al-Quḍāh Qlladhīn walū Qaḍāʼ Miṣr. thk. Ḥusayn Naṣṣār, 2005.
  • Kindī, Muḥammad ibn Yūsuf. Wulāt Miṣr. thk. Ḥusayn Naṣṣār. Bayrūt: Dār Bayrūt : Dār Ṣādir, 1959.
  • Lev, Yaacov. State and Society in Fatimid Eygpt. Leiden: Brill, 1991.
  • Makdisi, vGeorge. The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West. Edinburgh: Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981.
  • Manāwī, Muḥammad Ḥamdī al-. al-Wizārah wa-al-Wuzarāʼ fī al-ʻAṣr al-Fāṭimī. al-Qāhirah: Dār al-Maʻārif, 1970.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. al-Mawāʻiẓ wa-al-Iʻtibār fī Dhikr al-Khiṭaṭ wa-al-āthār. thk. Ayman Fuʼād Sayyid. 2 Cilt. Bayrūt: Dār Bayrūt : Dār Ṣādir, 1854.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. Kitāb al-Muqaffá al-Kabīr. thk. al-Yaʻlāwī Muḥammad. Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1991.
  • Maqrīzī, Aḥmad ibn ʻAlī. Rasāʼil al-Maqrīzī. al-Qāhirah: Dâru’l-Hadith, 1998.
  • Maqrīzī, MaqrīziAḥmad ibn ʻAlī. Ittiʻāẓ al-Hunafā bi-Akhbār al-aʼimmah al-Khulafā. 3 Cilt. al-Qāhirah, 1996. Muḥammad ibn Shākir, Kutubī. Fawāt al-Wafayāt. Beirut: Dâru Sadır, 1973.
  • Muqaddasī, Muḥammad ibn Aḥmad. Aḥsan al-Taqāsīm fī Maʻrifat al-Aqālīm. al-Qāhirah: Makta-bat Madbūlī, 1991.
  • Musabbiḥī. Akhbār Miṣr fī Sanatayn (414-415 H.). thk. Wilyam J. Mīlward. al-Qāhirah: Al-Hayʼah al-Miṣrīyah al-ʻĀmmah lil-Kitāb, 1980.
  • Müeyyed-Fiddîn, Ebû Nasr Hibetullah b. Musa b. Davud Şîrâzî- Hüseyn, Muhammed Kâmil el-. Sîretü’l-Müeyyed Fiddîn Dâi’d-Duât. Kahire: Dârul-Kâtibi’l-Mısriyye, 1949.
  • Nuwayrī, Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Wahhāb al-. Nihāyat al-Arab fī Funūn al-Adab. 33 Cilt. Lebanon, 2004.
  • Poonawala, Ismail. “Ismaili Jurisprudence”. The Encyclopaedia Iranica,. XIV/195-197. New York: Columbia University, ts.
  • Qadi Nuʻmān, Abū Ḥanīfah ibn Muhammad. Da’a’im al-Islam. thk. Asaf Ali Asghar Fyzee. 2 Cilt. al-Qāhirah: Dār al-Maʻārif, 1963.
  • Qadi Nuʻmān, Abū Ḥanīfah ibn Muhammad. Kitāb al-Majālis wa-al-Musāyarāt. thk. l-Ḥabīb al-Faqī,. Bayrūt: Dār al-Muntazar, 1996.
  • Qalqashandī, Aḥmad ʻAlī. Ṣubḥ al-Aʻshá fī ṣināʻat al-Inshā. thk. Muḥammad Ḥusayn Shams al-Dīn. 9 Cilt. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1987.
  • Quḍāʻī, Muḥammad ibn Salāmah. Tārīkh al-Quḍāʻī : Kitāb ʻUyūn al-Maʻārif wa-Funūn Akhbār al-Khalāʼif. thk. Cemil Abdullah Muhammed el-Mısrî. Makkah: Jāmiʻat Umm al-Qurá, 1995.
  • Qurashī, ʻAbd al-Qādir ibn Muḥammad. al-Jawāhir al-muḍīyah fī Tabaqāt al-hHanafīyah. thk. Muḥyī al-Dal-Ḥanafīīn. 2 Cilt, ts.
  • Ṣafadī, Khalīl ibn Aybak. Kitāb al-Wāfī bi-al-Wafayat. 18 Cilt. Bayrūt: Dar Ihya al-Turath, 2010.
  • Sayyid, Ayman Fuʼād. al-Dawlah al-Fāṭimīyah fī Miṣr. al-Qāhirah: al-Dar al-Masriah Al Lubna-niah, 1992.
  • Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/228-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
  • Walī, Ṭāhā. al-Masājid fī al-Islām. Bayrūt, Lubnān: Dār al-ʻIlm lil-Malāyīn, 1988.
  • Walker, Paul E. “Another Family of Fatimid Chief Qāḍīs: The Al-Fāriqīs”. Fatimid History and Ismaili Doctrine. Routledge, 2023.
  • Walker, Paul E. “The Relationship between Chief Qāḍī and Chief Dāʿī under the Fatimids”. Spe-aking for Islam. 70-94. Brill, 2006.
  • Yeniçeri, Celal. “Mezālim”. C. 29. Istanbul: Diyanet Foundation Publications, 2004.
There are 63 citations in total.

Details

Primary Language English
Subjects Islamic Studies (Other)
Journal Section Articles
Authors

Ferda Demir 0009-0005-6430-0154

Publication Date June 28, 2025
Submission Date March 11, 2025
Acceptance Date June 13, 2025
Published in Issue Year 2025 Issue: 68

Cite

ISNAD Demir, Ferda. “Ismāʿīlī - Fāṭimid Legal Education and Judicial Activities in Egypt”. Dini Araştırmalar 68 (June 2025), 41-74. https://doi.org/10.15745/da.1655379.