Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi

Abstract

Allah’a duyulan sevginin ve kavuşma isteğinin ön plana çıkarıldığı tasavvufi şiirler bestelenirken, “Hangi musiki makamı hangi duyguyu daha iyi yansıtır hangi durumda daha çok etkiler?” sorusu, ilgili makamın belirlenmesinde temel nokta olmuştur. Hüseynî makamının; melankolik yapısı, ağır seyri ve taşıdığı duygusal derinliklerle bu hususta öne çıktığı görülmektedir. Türk musikisinin birleşik makamlarından olan hüseynî makamının segâh makamını haiz olması da bu makamın inişli-çıkışlı bir söyleyiş özelliği göstermesinde etkilidir. Zira segâh makamının armonik yapısı hüseynî makamına gizemli ve derin bir hissiyat katmıştır. Dolayısıyla hüseynî makamı özellikle dinî musikideki ilahilerde, naatlarda, kasidelerde yoğun bir şekilde kullanılmıştır. İlahi aşkın anlatımı, Allah’a kavuşma iştiyakı, peygambere duyulan aşkın özlem gibi tasavvufi temaları işleyen manzum eserler için ideal bir zemin sunar.
Bu makalede iki ayrı yüzyılda yaşamış ve şairliklerinin yanında mutasavvıf kimlikleriyle okuyanı etkilemiş, özellikle tekke- tasavvuf çevrelerinde bestelenmiş şiirleriyle sık sık meşk edilen iki şair örneklem olarak seçilmiştir. Bunlardan ilki 16. yüzyılın ünlü mutasavvıf şairi Şemseddin Sivasî’nin “Vâsıl olmaz kimse Hakk’a cümleden dûr olmadan” mısrasıyla başlayan nutk-ı şerifi, diğeri ise 18. yüzyılın ve Divan şiirin zirve şairleri arasında sayabileceğimiz Şeyh Galip’in hüseynî makamında bestelenmiş “Tedbirini terk eyle takdir Hüdânındır” mısrasıyla başlayan nutk-ı şerifidir.
Bilişsel şiirbilim açısından bakıldığında hüseynî makamının ezgisel yapısının, dinleyicinin zihinsel şemalarını harekete geçiren mikrotonal geçişleri ve yavaş tempolu seyrinin, söz konusu nutukların yalnız estetik bir değer taşımadığını ve aynı zamanda dinleyicinin duygu dünyasındaki anlam inşa etme süreçlerini desteklediği de görülmüştür. Bu çalışmada hüseynî makamının bahsi geçen nutk-ı şeriflerdeki manevi hazza dair söyleminin bilişsel şiirbilim kuramına göre etkisi üzerinde durulacak, söz konusu eserlerin hem müzikal hem de şiirsel yapısının dinleyicinin bilişsel ve duyuşsal tepkilerini nasıl şekillendirdiği hususuna değinilecektir.