Research Article
BibTex RIS Cite

Hanefî Mezhebinde İstihsana Yönelik Bir Tavır: Bişr b. Gıyâs el-Merîsî Örneği

Year 2025, Volume: 61 Issue: 2, 621 - 652, 20.06.2025

Ekrem Koç

https://doi.org/10.61304/did.1558510

Abstract

Mezhep imamlarının usul ve fürû görüşlerinin aktarılmasında, öğrencileriyle ilişkili âlimlerin katkısı belirleyicidir. Hanefî mezhebinde ise bazı isimler, eserlerinden ziyade düşünceleriyle öne çıkmıştır. Bu makale, fıkıh literatüründe zikredilmesine rağmen fıkhî kimliği ve yöntem anlayışı detaylı biçimde ele alınmamış olan Bişr b. Gıyâs el-Merîsî’yi (ö. 218/833) konu edinmektedir. Ebû Yûsuf’un (ö. 182/798) öğrencisi olan Bişr, Hanefî mezhebine mensup olmakla birlikte istihsan yöntemine yönelik mesafeli tutumuyla dikkat çekmektedir. Çalışmanın temel amacı, muteber Hanefî kaynakları ışığında onun fıkhî yaklaşımını analiz ederek, istihsan karşısındaki duruşunu sistematik biçimde ortaya koymaktır. Bişr b. Gıyâs’a dair mevcut literatürde genellikle onun kelâmî yönü ön planda tutulmuş, fıkhî görüşleri ise yeterince işlenmemiştir. Bu bağlamda makale, hem Hanefî fıkıh geleneği içinde tartışmalı bir figürü yeniden değerlendirmekte hem de mezhep içi metodolojik ayrışmalara dair tarihî bir perspektif sunmaktadır. Bu çerçevede makale, klasik dönem fıkıh usulü tartışmalarına yeni bir katkı sunarken, Hanefî mezhebinin iç dinamiklerini daha derinlikli anlamaya yönelik bir zemin oluşturmayı hedeflemektedir.

Keywords

İslâm Hukuku Hanefî Mezhebi Bişr b. Gıyâs el-Merîsî Kıyas İstihsan

Ethical Statement

Hanefî Mezhebinde İstihsana Yönelik Bir Tavır: Bişr b. Gıyâs el-Merîsî Örneği

References

  • Abdulazîz el-Buhârî, Alâeddîn b. Ahmed b. Muhammed el-Hanefî. Keşfuʾl-esrâr şerhu usûliʾl-Pezdevî. Beyrut: Dâruʾl-Kitâbiʾl-İslâmî, ts.
  • Abdullâh b. Hamza, Mansûr-Billâh b. Süleymân el-Hasenî ez-Zeydî. Safvetüʾl-ihtiyâr fî usûliʾl-fıkh. Yemen: Merkezu Ehl-i Beyt liʾd-Dirâsâtiʾl-İslâmiyye, 1423/2002.
  • Abdulġanî el-Meydânî, b. Tâlib b. Hammâde b. İbrâhîm el-Ġanîmî ed-Dimeşkî el-Hanefî. el-Lubâb fî şerhiʾl-Kitâb. nşr. Muhammed Muhyîddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
  • Abdulvâḥid er-Rûyânî, Ebüʾl-Meḥâsin Faḫrulislâm Abdulvâḥid b. İsmâʿîl b. Aḥmed er-Rûyânî eṭ-Ṭaberî. Baḥruʾl-mezheb. nşr. Ṭârıḳ Fetḥî es-Seyyid. b.y.: y.y., 1430/2009.
  • Alâeddîn es-Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetüʾl-fukahâʾ. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1414/1994.
  • Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizâde. Dürerüʾl-hükkâm şerhu Mecelletiʾl-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: DİB Yayınları, 2017.
  • Almevî, Abdulbâsıt b. Mûsâ b. Muhammed b. İsmaîl eş-Şâfiî. el-ʿİkduʾt-telîd fihtisâriʾd-dürrüʾn-nadîd/el-Muʿîd fî ʾedebiʾl-müfîd veʾl-müstefîd. nşr. Mervân el-Atiyye. b.y.: Mektebetüʾs-Sekâfetiʾd-Dîniyye, 1424/2004.
  • Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
  • Aybakan, Bilal. “Vekâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/1-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
  • Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedruddîn. el-Binâye şerhuʾl-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1420/2000.
  • Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil, et-Târîhuʾl-evsat. nşr. Mahmûd İbrahim Zâyed. Kahire: Mektebetü Dâriʾt-Turâs, 1397/1977.
  • Dârekutnî, Ebüʾl-Hasen Alî b. Ömer el-Bağdâdî. Sünenüʾd-Dârekutnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetüʾr-Risâle, 1424/2004.
  • Dârimî, Ebû Saʿîd Osmân b. Saîd es-Sicistânî. Nakduʾl-İmâm Ebî Saîd Osmân b. Saîd aleʾl-Merîsî el-Cehmî. nşr. Ebû Âsım eş-Şevvâmî. Kahire: el-Mektebetüʾl-İslâmiyye, 1433/2012.
  • Dirik, Mehmet. “Ebû Hanife’nin İctihad Metodunda İstihsan”. PAU İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (Güz 2018), 180-224.
  • Dirik, Mehmet - Hira, Ayhan. “İslâm Hukukunda Gaibin Yargılanması”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 38 (2021), 71-101.
  • Ebû Bekr eş-Şâşî, Ebû Bekr Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳaffâl. Ḥilyetuʾl-ʿulemâʾ fî maʿrifeti meẑâhibiʾl-fuḳahâʾ. nşr. Yâsîn Aḥmed İbrahîm Derâdike. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetüʾr-Risâle, 1419/1988.
  • Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Adil Muhammed - Ammâr Abbâs. 8 Cilt. Kahire: Dâruʾt-Teʾsîl, Kahire 1436/2015.
  • Ebüʾl-Leys es-Semerkandî, Ebüʾl-Leys Nasr b. Muhammed. ʿUyûnuʾl-mesâʾil nşr. Salâhaddîn en-Nâhî. Baġdâd: y.y, 1386/1966.
  • Ençakar, Orhan. Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
  • Hacvî, Muhammed b. Hasan b. Arabî es-Seâlibî el-Filâlî. el-Fikrüʾs-sâmî fî târîhiʾl-fıkhiʾl-İslâmî. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1416/1995.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Baġdâd. nşr. Beşâr Avvâd Maʿrûf. Beyrut: Dâruʾl-Garbiʾl-İslâmî, 1422/2001.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-İhticâc biʾş-Şâfiî. nşr. Halîl İbrâhîm Mullâ Hâtır. 16 Cilt. Pakistan: el-Mektebetüʾl-Eseriyye, ts.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Medinetiʾs-selâm. thk. Beşşar Avvad. Beyrut: y.y., 1422/2001.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Müttefik veʾl-müteferrik. nşr. Muhammed Sâdık Âydın el-Hâmidî. Dimeşk: Dâruʾl-Kâdirî, 1417/1997.
  • Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
  • İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullâh b. Muhammed. el-İstizkâr. nşr. Sâlim Muhammed Atâ - Muhammed Alî Muʿavvıd. 9 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1421/2000.
  • İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımeşkî. Redduʾl-muhtâr aleʾd-Dürriʾl-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 2. Basım, 1412/1992.
  • İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl b. Muhammed el-Baġdâdî. el-Vâdıh fî usûliʾl-fıkh. nşr. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 1420/1999.
  • İbn Ebiʾl-Avvâm, Ebüʾl-Kâsım Abdullâh b. Muhammed es-Sadî. Fedâilu Ebî Hanîfe ve ahbâruhu ve menâkıbuh. nşr. Latîfurrahmân el-Behrâicî. Mekke: el-Mektebetüʾl-İmdâdiyye, 1431/2010.
  • İbn Ebüʾl-İz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî Muhammed ed-Dimeşkî. et-Tenbîh alâ müşkilâtiʾl-Hidâye. nşr. Abdulhakîm b. Muhammed Şâkir - Enver Sâlih Ebû Zeyd. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1424/2003.
  • İbn Emîru Hâc, Ebû Abdullâh Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr veʾt-tahbîr ala Tahrîriʾl-Kemâl b. Hümâm. 3 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1403/1983.
  • İbn Hacer el-Askalânî, Ebüʾl-Fadl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tevâlîʾt-teʾsîs lî meʾâlî Muhammed b. İdrîs. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1406/1986.
  • İbn Hallikân, Ebüʾl-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-İrbilî. Vefeyâtüʾl-aʿyân ve enbâu ebnâiʾz-zamân. nşr. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1318/1900.
  • İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Muḥammed Abdullâh b. Aḥmed b. Muḥammed el-Cemâʿîlî. el-Muğnî. nşr. Abdullâh et-Turkî - Abdulfettâḥ Muḥammed el-Ḥulv. 15 Cilt. Riyad: Alemuʾl-Kütüb, 1417/1997.
  • İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Muḥammed Abdullâh b. Aḥmed b. Muḥammed el-Cemâʿîlî. el-Kâfî fî fıḳhiʾl-İmâm Aḥmed. 4 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1414/1994.
  • İbn Kutluboğâ, Ebüʾl-Fidâʾ Kâsım b. Kutluboğâ el-Cemâlî. Mecmûʿatu resâʾil. nşr. Abdulhamîd Muhammed ed-Dervîş - Abdulalîm Muhammed ed-Dervîş. b.y.: y.y., 1434/2013.
  • İbn Mâze, Ebüʾl-Meʿâlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdulaziz b. Ömer b. Mâze el-Hanefî. el-Muhîtuʾl-Burhânî fiʾl-fıkhiʾn-Nuʿmânî. nşr. Abdulkerîm Sâmî el-Cundî. 9 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1424/2004.
  • İbn Müfliḥ, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Muḥammed. el-Mübdiʿ fî şerḥiʾl-Muḳniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1418/1997.
  • İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahîm b. Muhammed el-Mıṣrî. el-Bahruʾr-râîk şerhu Kenziʾd-dakâik ve minhatuʾl-hâlik ve tekmiletuʾt-tûrî. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kitâbiʾl-İslâmî, ts.
  • İbn Saʿd, Ebû Abdullâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ. et-Tabakât. nşr. Alî Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetüʾl-Hancî, 1421/2001.
  • İbn Saʿd, Ebû Abdullâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ. et-Tabakâtüʾl-kübrâ - Mütemmimüʾs-sahâbe - et-Tabakâtüʾl-hâmise. 2 Cilt. nşr. Muhammed b. Sâmil es-Sülemî. Tâif: Mektebetüʾs-Sıddîk, Tâif 1414/1993.
  • İbn Teymiyye, Ebüʾl-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. et-Tisʿîniyye. nşr. Muhammed b. İbrâhîm el-Aclân. 3 Cilt. Riyâd: y.y., 1420/1999.
  • İbn Teymiyye, Ebüʾl-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm el-Harrânî. el-İstiġâse fîʾr-redd ʿaleʾl-Bekrî. nşr. Abdullâh b. Duceyn es-Sehlî. Riyad: y.y., 1426/2005.
  • İbnüʾl-Hümâm, Kemâluddîn Muhammed b. Abdulvahid b. Abdilhamîd es-Sîvâsî. Fethuʾl-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Fikr, ts.
  • İbnüʾl-Kayserânî, Ebüʾl-Fadl Muhammed b. Tâhir b. Alî b. Ahmed el-Makdisî. Zahîratüʾl-huffâẓ mineʾl-Kâmil ʾibni Adiyy. nşr. Abdurrahman el-Feryevâʾî. Riyâd: Dâruʾs-Selef, 1417/1996.
  • İbnüʾn-Neccâr, Ebû Abdullâh Muḥammed b. Maḥmûd. Maʿûnetu ûlîʾn-nehy şerḥuʾl-Müntehâ. nşr. Abdulmelik b. Abdullâh Duheyş. 11 Cilt. b.y.: y.y.: ts.
  • İbnüʾn-Nedîm, Ebüʾl-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî. el-Fihrist. nşr. İbrahim Ramadân. Beyrut: Dâruʾl-Maʿrife, 1417/1997.
  • Kâdî Abdulvehhâb, Ebû Muhammed Abdulvehhâb b. Alî. ʿUyûnuʾl-mesâʾil. nşr. Alî Muhammed İbrâhîm Bûrvîbe. Beyrut:y.y., 1430/2009.
  • Karâfî, Ebüʾl-Abbâs Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. nşr. Muhammed Haccî. 14 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Garbiʾl-İslâmî, 1994.
  • Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekir b. Mesʿûd b. Ahmed el-Hanefî. Bedâʾiʿuʾs-sanâʾiʿ fî tertîbiʾş-şerâʾiʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1406/1986.
  • Kâtip Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe. Keşfuʾẓ-ẓunûn an esâmîʾl-kütübiʾl-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetüʾl-Müsennâ, 1941.
  • Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs el-Merîsî, Hayatı, Görüşleri ve İslâm Düşünce Tarihindeki Yeri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 99-109.
  • Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
  • Korucu, Bünyamin. “Müctehid Tabakalarında Serahsî’nin Konumu, Fıkıh Faaliyeti ve Mezhep Birikimine Katkısı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Eylül 2024), 797-820.
  • Kureşî, Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiruʾl-mudiyye fî tabakâtiʾl-Hanefiyye. 2 Cilt. Karaçi: Mîr Muhammed Kütübhâne, ts.
  • Lâlekâî, Ebüʾl-Kâsım Hibetullâh b. el-Hasan b. Mansûr et-Taberî er-Râzî. Şerhu Usûli ʾiʿtikâdi ʾehliʾs-sünne veʾl-cemâʿa. nşr. Ahmed b. Saʿd b. Hamdân el-Gâmidî. 9 Cilt. Riyâd: Dâru Taybe, 1423/2003.
  • Mâverdî, Ebüʾl-Ḥasen Alî b. Muḥammed el-Baṡrî. el-Ḥâvîʾl-kebîr fî fıḳhi mezhebiʾl-İmâmiʾş-Şâfiʿî. nşr. Alî Muḥammed Meʿûḍ - ʿÂdil Aḥmed Abdulmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübil-ʿİlmiyye, 1419/1999.
  • Merverrûẑî, Ebû Alî el-Ḥuseyn b. Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳâdî el-Ḥuseyn. et-Taʿlîkât. nşr. Alî Muḥammed Muʿavviḍ - ʿÂdil Aḥmed Abdulmevcûd. 2 Cilt. b.y.: y.y., ts.
  • Nâtıfî, Ebüʾl-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ömer. el-Ecnâs fî fürûʿiʾl-fıkhiʾl-İslâm. Medine: Dâruʾl-Meʾsûr, 1417/2016.
  • Pala, Ali İhsan. “Namazların Kaza Meselesine Metodolojik Bir Yaklaşım”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 3 (2004), 231-251.
  • Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
  • Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. Abdullâh. el-Vâfî biʾl-vefeyât. nşr. Ahmed el-Arnâût - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: y.y., 1420/2000.
  • Sağlam, Hadi. “İslâm Hukuku ve Modern Hukuk Mukayesesi Gayesi Hukukî Temsil Olan Akitler (Vekâlet Örneği)”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/1 (2012), 1-56.
  • Saymerî, Ebû Abdullâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed b. Caʿfer el-Hanefî. Âhbâru Ebî Hanîfe ve ashâbuhu. Beyrut: Âlemuʾl-Kütüb, 1405/1985.
  • Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. nşr. Halîl Muhyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: y.y., 1414/1993.
  • Şehristânî, Ebüʾl-Feth Muhammed b. Abdulkerîm. el-Milel veʾn-nihal. nşr. Muhammed Seyyid Keylânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Maʿrife, 1404/1983.
  • Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Alî. et-Tabsira fî usûliʾl-fıkh. nşr. Muhammed Hasan Hîtv. Dimeşk: Dâruʾl-Fikr, 1403/1982.
  • Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Alî. Tabakâtüʾl-fukahâʾ. nşr. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâruʾr-Râʾidiʾl-Arabî, 1390/1970.
  • Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Alî. el-Muheẑẑeb fî fıḳhiʾl-İmâm eş-Şâfiʿî. 3 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, ts.
  • Tûnisî, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir. Hâşiyetüʾt-tavżîh veʾt-taṣhîh li-müşkilâti Kitâbiʾt-Tenkîh alâ Şerhi Tenkîhiʾl-fuṣûl fiʾl-uṣûl li-Şihâbiddîn el-Karâfî. Tunus: en-Nehda Nehcüʾl-Cezîre, 1341/1922.
  • Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz. Siyeru aʿlâmiʾn-nubelâʾ. 18 Cilt. Kahire: Dâruʾl-Hadîs, 1427/2006.
  • Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz. Arş. nşr. Muhammed b. Halîfe b. Alî et-Temîmî. Medîne: el-Câmiʿatüʾl-İslâmiyye, 1424/2003.
  • Zeylaî, Osmân b. Alî b. Mehcen el-Bâriî Fahruddîn el-Hanefî. Tebyînuʾl-hakâîk şerhu Kenziʾd-dakâik ve Hâşiyetiʾş-Şelebî. Kâhire: el-Matbaʿatüʾl-Kübreʾl-ʾEmîriyye, 1313/1895.
  • Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbuʾr-râye liʾehâdîsiʾl-Hidâyeti meʿa hâşiyetihî buğyetiʾl-elmeʿî fî tahrîciʾz-Zeylaî. nşr. Muhammed Avvâme. Beyrut: Müessesetüʾr-Reyyân liʾt-Tabâʿati veʾn-Neşri / Cidde: Dâruʾl-Kible liʾs-Sekâfetiʾl-İslâmiyyeti, 1418/1997.

An Attitude Towards Istihsan in the Hanafi School: The Case of Bishr ibn Ghiyath al-Marisi

Year 2025, Volume: 61 Issue: 2, 621 - 652, 20.06.2025

Ekrem Koç

https://doi.org/10.61304/did.1558510

Abstract

The scholars associated with the students of a madhhab play a crucial role in transmitting its principles (usul) and practical rulings (furuʿ). In the history of the Ḥanafi school, certain figures have gained recognition primarily through their ideas rather than through authored works. This study examines Bishr ibn Ghiyath al-Marisi (d. 218/833), a figure referenced in fiqh literature whose juridical identity and methodological approach have not been thoroughly analyzed. A disciple of Abu Yusuf (d. 182/798), Bishr was affiliated with the Hanafi school but stood out for his critical stance toward the principle of istihsan (legal preference). The primary aim of this study is to systematically analyse his legal thought based on authoritative Hanafi sources and to clarify his position on istihsan. In the existing literature, discussions of Bishr ibn Ghiyath tend to focus on his theological views, while his contributions to fiqh remain largely unexplored. In this context, the study re-evaluates a controversial figure within the Hanafi legal tradition and offers a historical perspective on methodological divergences within the school. Accordingly, this article seeks to contribute to classical debates on the principles of Islamic jurisprudence and to provide a deeper understanding of the internal dynamics of the Hanafi school.

Keywords

Islamic Law Hanafi School Bishr ibn Ghiyath al-Marisi Qiyas Istihsan

Ethical Statement

Islamic Law, Hanafi School, Bishr ibn Ghiyath al-Marisi, Qiyas, Istihsan

References

  • Abdulazîz el-Buhârî, Alâeddîn b. Ahmed b. Muhammed el-Hanefî. Keşfuʾl-esrâr şerhu usûliʾl-Pezdevî. Beyrut: Dâruʾl-Kitâbiʾl-İslâmî, ts.
  • Abdullâh b. Hamza, Mansûr-Billâh b. Süleymân el-Hasenî ez-Zeydî. Safvetüʾl-ihtiyâr fî usûliʾl-fıkh. Yemen: Merkezu Ehl-i Beyt liʾd-Dirâsâtiʾl-İslâmiyye, 1423/2002.
  • Abdulġanî el-Meydânî, b. Tâlib b. Hammâde b. İbrâhîm el-Ġanîmî ed-Dimeşkî el-Hanefî. el-Lubâb fî şerhiʾl-Kitâb. nşr. Muhammed Muhyîddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
  • Abdulvâḥid er-Rûyânî, Ebüʾl-Meḥâsin Faḫrulislâm Abdulvâḥid b. İsmâʿîl b. Aḥmed er-Rûyânî eṭ-Ṭaberî. Baḥruʾl-mezheb. nşr. Ṭârıḳ Fetḥî es-Seyyid. b.y.: y.y., 1430/2009.
  • Alâeddîn es-Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetüʾl-fukahâʾ. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1414/1994.
  • Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizâde. Dürerüʾl-hükkâm şerhu Mecelletiʾl-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: DİB Yayınları, 2017.
  • Almevî, Abdulbâsıt b. Mûsâ b. Muhammed b. İsmaîl eş-Şâfiî. el-ʿİkduʾt-telîd fihtisâriʾd-dürrüʾn-nadîd/el-Muʿîd fî ʾedebiʾl-müfîd veʾl-müstefîd. nşr. Mervân el-Atiyye. b.y.: Mektebetüʾs-Sekâfetiʾd-Dîniyye, 1424/2004.
  • Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
  • Aybakan, Bilal. “Vekâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/1-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
  • Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedruddîn. el-Binâye şerhuʾl-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1420/2000.
  • Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil, et-Târîhuʾl-evsat. nşr. Mahmûd İbrahim Zâyed. Kahire: Mektebetü Dâriʾt-Turâs, 1397/1977.
  • Dârekutnî, Ebüʾl-Hasen Alî b. Ömer el-Bağdâdî. Sünenüʾd-Dârekutnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetüʾr-Risâle, 1424/2004.
  • Dârimî, Ebû Saʿîd Osmân b. Saîd es-Sicistânî. Nakduʾl-İmâm Ebî Saîd Osmân b. Saîd aleʾl-Merîsî el-Cehmî. nşr. Ebû Âsım eş-Şevvâmî. Kahire: el-Mektebetüʾl-İslâmiyye, 1433/2012.
  • Dirik, Mehmet. “Ebû Hanife’nin İctihad Metodunda İstihsan”. PAU İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (Güz 2018), 180-224.
  • Dirik, Mehmet - Hira, Ayhan. “İslâm Hukukunda Gaibin Yargılanması”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 38 (2021), 71-101.
  • Ebû Bekr eş-Şâşî, Ebû Bekr Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳaffâl. Ḥilyetuʾl-ʿulemâʾ fî maʿrifeti meẑâhibiʾl-fuḳahâʾ. nşr. Yâsîn Aḥmed İbrahîm Derâdike. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetüʾr-Risâle, 1419/1988.
  • Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Adil Muhammed - Ammâr Abbâs. 8 Cilt. Kahire: Dâruʾt-Teʾsîl, Kahire 1436/2015.
  • Ebüʾl-Leys es-Semerkandî, Ebüʾl-Leys Nasr b. Muhammed. ʿUyûnuʾl-mesâʾil nşr. Salâhaddîn en-Nâhî. Baġdâd: y.y, 1386/1966.
  • Ençakar, Orhan. Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
  • Hacvî, Muhammed b. Hasan b. Arabî es-Seâlibî el-Filâlî. el-Fikrüʾs-sâmî fî târîhiʾl-fıkhiʾl-İslâmî. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1416/1995.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Baġdâd. nşr. Beşâr Avvâd Maʿrûf. Beyrut: Dâruʾl-Garbiʾl-İslâmî, 1422/2001.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-İhticâc biʾş-Şâfiî. nşr. Halîl İbrâhîm Mullâ Hâtır. 16 Cilt. Pakistan: el-Mektebetüʾl-Eseriyye, ts.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Medinetiʾs-selâm. thk. Beşşar Avvad. Beyrut: y.y., 1422/2001.
  • Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Müttefik veʾl-müteferrik. nşr. Muhammed Sâdık Âydın el-Hâmidî. Dimeşk: Dâruʾl-Kâdirî, 1417/1997.
  • Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
  • İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullâh b. Muhammed. el-İstizkâr. nşr. Sâlim Muhammed Atâ - Muhammed Alî Muʿavvıd. 9 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1421/2000.
  • İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımeşkî. Redduʾl-muhtâr aleʾd-Dürriʾl-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 2. Basım, 1412/1992.
  • İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl b. Muhammed el-Baġdâdî. el-Vâdıh fî usûliʾl-fıkh. nşr. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 1420/1999.
  • İbn Ebiʾl-Avvâm, Ebüʾl-Kâsım Abdullâh b. Muhammed es-Sadî. Fedâilu Ebî Hanîfe ve ahbâruhu ve menâkıbuh. nşr. Latîfurrahmân el-Behrâicî. Mekke: el-Mektebetüʾl-İmdâdiyye, 1431/2010.
  • İbn Ebüʾl-İz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî Muhammed ed-Dimeşkî. et-Tenbîh alâ müşkilâtiʾl-Hidâye. nşr. Abdulhakîm b. Muhammed Şâkir - Enver Sâlih Ebû Zeyd. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1424/2003.
  • İbn Emîru Hâc, Ebû Abdullâh Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr veʾt-tahbîr ala Tahrîriʾl-Kemâl b. Hümâm. 3 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1403/1983.
  • İbn Hacer el-Askalânî, Ebüʾl-Fadl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tevâlîʾt-teʾsîs lî meʾâlî Muhammed b. İdrîs. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1406/1986.
  • İbn Hallikân, Ebüʾl-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-İrbilî. Vefeyâtüʾl-aʿyân ve enbâu ebnâiʾz-zamân. nşr. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1318/1900.
  • İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Muḥammed Abdullâh b. Aḥmed b. Muḥammed el-Cemâʿîlî. el-Muğnî. nşr. Abdullâh et-Turkî - Abdulfettâḥ Muḥammed el-Ḥulv. 15 Cilt. Riyad: Alemuʾl-Kütüb, 1417/1997.
  • İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Muḥammed Abdullâh b. Aḥmed b. Muḥammed el-Cemâʿîlî. el-Kâfî fî fıḳhiʾl-İmâm Aḥmed. 4 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1414/1994.
  • İbn Kutluboğâ, Ebüʾl-Fidâʾ Kâsım b. Kutluboğâ el-Cemâlî. Mecmûʿatu resâʾil. nşr. Abdulhamîd Muhammed ed-Dervîş - Abdulalîm Muhammed ed-Dervîş. b.y.: y.y., 1434/2013.
  • İbn Mâze, Ebüʾl-Meʿâlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdulaziz b. Ömer b. Mâze el-Hanefî. el-Muhîtuʾl-Burhânî fiʾl-fıkhiʾn-Nuʿmânî. nşr. Abdulkerîm Sâmî el-Cundî. 9 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1424/2004.
  • İbn Müfliḥ, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Muḥammed. el-Mübdiʿ fî şerḥiʾl-Muḳniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1418/1997.
  • İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahîm b. Muhammed el-Mıṣrî. el-Bahruʾr-râîk şerhu Kenziʾd-dakâik ve minhatuʾl-hâlik ve tekmiletuʾt-tûrî. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kitâbiʾl-İslâmî, ts.
  • İbn Saʿd, Ebû Abdullâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ. et-Tabakât. nşr. Alî Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetüʾl-Hancî, 1421/2001.
  • İbn Saʿd, Ebû Abdullâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ. et-Tabakâtüʾl-kübrâ - Mütemmimüʾs-sahâbe - et-Tabakâtüʾl-hâmise. 2 Cilt. nşr. Muhammed b. Sâmil es-Sülemî. Tâif: Mektebetüʾs-Sıddîk, Tâif 1414/1993.
  • İbn Teymiyye, Ebüʾl-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. et-Tisʿîniyye. nşr. Muhammed b. İbrâhîm el-Aclân. 3 Cilt. Riyâd: y.y., 1420/1999.
  • İbn Teymiyye, Ebüʾl-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm el-Harrânî. el-İstiġâse fîʾr-redd ʿaleʾl-Bekrî. nşr. Abdullâh b. Duceyn es-Sehlî. Riyad: y.y., 1426/2005.
  • İbnüʾl-Hümâm, Kemâluddîn Muhammed b. Abdulvahid b. Abdilhamîd es-Sîvâsî. Fethuʾl-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Fikr, ts.
  • İbnüʾl-Kayserânî, Ebüʾl-Fadl Muhammed b. Tâhir b. Alî b. Ahmed el-Makdisî. Zahîratüʾl-huffâẓ mineʾl-Kâmil ʾibni Adiyy. nşr. Abdurrahman el-Feryevâʾî. Riyâd: Dâruʾs-Selef, 1417/1996.
  • İbnüʾn-Neccâr, Ebû Abdullâh Muḥammed b. Maḥmûd. Maʿûnetu ûlîʾn-nehy şerḥuʾl-Müntehâ. nşr. Abdulmelik b. Abdullâh Duheyş. 11 Cilt. b.y.: y.y.: ts.
  • İbnüʾn-Nedîm, Ebüʾl-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî. el-Fihrist. nşr. İbrahim Ramadân. Beyrut: Dâruʾl-Maʿrife, 1417/1997.
  • Kâdî Abdulvehhâb, Ebû Muhammed Abdulvehhâb b. Alî. ʿUyûnuʾl-mesâʾil. nşr. Alî Muhammed İbrâhîm Bûrvîbe. Beyrut:y.y., 1430/2009.
  • Karâfî, Ebüʾl-Abbâs Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. nşr. Muhammed Haccî. 14 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Garbiʾl-İslâmî, 1994.
  • Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekir b. Mesʿûd b. Ahmed el-Hanefî. Bedâʾiʿuʾs-sanâʾiʿ fî tertîbiʾş-şerâʾiʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1406/1986.
  • Kâtip Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe. Keşfuʾẓ-ẓunûn an esâmîʾl-kütübiʾl-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetüʾl-Müsennâ, 1941.
  • Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs el-Merîsî, Hayatı, Görüşleri ve İslâm Düşünce Tarihindeki Yeri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 99-109.
  • Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
  • Korucu, Bünyamin. “Müctehid Tabakalarında Serahsî’nin Konumu, Fıkıh Faaliyeti ve Mezhep Birikimine Katkısı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Eylül 2024), 797-820.
  • Kureşî, Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiruʾl-mudiyye fî tabakâtiʾl-Hanefiyye. 2 Cilt. Karaçi: Mîr Muhammed Kütübhâne, ts.
  • Lâlekâî, Ebüʾl-Kâsım Hibetullâh b. el-Hasan b. Mansûr et-Taberî er-Râzî. Şerhu Usûli ʾiʿtikâdi ʾehliʾs-sünne veʾl-cemâʿa. nşr. Ahmed b. Saʿd b. Hamdân el-Gâmidî. 9 Cilt. Riyâd: Dâru Taybe, 1423/2003.
  • Mâverdî, Ebüʾl-Ḥasen Alî b. Muḥammed el-Baṡrî. el-Ḥâvîʾl-kebîr fî fıḳhi mezhebiʾl-İmâmiʾş-Şâfiʿî. nşr. Alî Muḥammed Meʿûḍ - ʿÂdil Aḥmed Abdulmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübil-ʿİlmiyye, 1419/1999.
  • Merverrûẑî, Ebû Alî el-Ḥuseyn b. Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳâdî el-Ḥuseyn. et-Taʿlîkât. nşr. Alî Muḥammed Muʿavviḍ - ʿÂdil Aḥmed Abdulmevcûd. 2 Cilt. b.y.: y.y., ts.
  • Nâtıfî, Ebüʾl-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ömer. el-Ecnâs fî fürûʿiʾl-fıkhiʾl-İslâm. Medine: Dâruʾl-Meʾsûr, 1417/2016.
  • Pala, Ali İhsan. “Namazların Kaza Meselesine Metodolojik Bir Yaklaşım”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 3 (2004), 231-251.
  • Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
  • Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. Abdullâh. el-Vâfî biʾl-vefeyât. nşr. Ahmed el-Arnâût - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: y.y., 1420/2000.
  • Sağlam, Hadi. “İslâm Hukuku ve Modern Hukuk Mukayesesi Gayesi Hukukî Temsil Olan Akitler (Vekâlet Örneği)”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/1 (2012), 1-56.
  • Saymerî, Ebû Abdullâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed b. Caʿfer el-Hanefî. Âhbâru Ebî Hanîfe ve ashâbuhu. Beyrut: Âlemuʾl-Kütüb, 1405/1985.
  • Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. nşr. Halîl Muhyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: y.y., 1414/1993.
  • Şehristânî, Ebüʾl-Feth Muhammed b. Abdulkerîm. el-Milel veʾn-nihal. nşr. Muhammed Seyyid Keylânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Maʿrife, 1404/1983.
  • Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Alî. et-Tabsira fî usûliʾl-fıkh. nşr. Muhammed Hasan Hîtv. Dimeşk: Dâruʾl-Fikr, 1403/1982.
  • Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Alî. Tabakâtüʾl-fukahâʾ. nşr. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâruʾr-Râʾidiʾl-Arabî, 1390/1970.
  • Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Alî. el-Muheẑẑeb fî fıḳhiʾl-İmâm eş-Şâfiʿî. 3 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, ts.
  • Tûnisî, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir. Hâşiyetüʾt-tavżîh veʾt-taṣhîh li-müşkilâti Kitâbiʾt-Tenkîh alâ Şerhi Tenkîhiʾl-fuṣûl fiʾl-uṣûl li-Şihâbiddîn el-Karâfî. Tunus: en-Nehda Nehcüʾl-Cezîre, 1341/1922.
  • Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz. Siyeru aʿlâmiʾn-nubelâʾ. 18 Cilt. Kahire: Dâruʾl-Hadîs, 1427/2006.
  • Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz. Arş. nşr. Muhammed b. Halîfe b. Alî et-Temîmî. Medîne: el-Câmiʿatüʾl-İslâmiyye, 1424/2003.
  • Zeylaî, Osmân b. Alî b. Mehcen el-Bâriî Fahruddîn el-Hanefî. Tebyînuʾl-hakâîk şerhu Kenziʾd-dakâik ve Hâşiyetiʾş-Şelebî. Kâhire: el-Matbaʿatüʾl-Kübreʾl-ʾEmîriyye, 1313/1895.
  • Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbuʾr-râye liʾehâdîsiʾl-Hidâyeti meʿa hâşiyetihî buğyetiʾl-elmeʿî fî tahrîciʾz-Zeylaî. nşr. Muhammed Avvâme. Beyrut: Müessesetüʾr-Reyyân liʾt-Tabâʿati veʾn-Neşri / Cidde: Dâruʾl-Kible liʾs-Sekâfetiʾl-İslâmiyyeti, 1418/1997.
There are 74 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Islamic Law
Journal Section Research Article
Authors

Ekrem Koç 0000-0003-0408-9834

Publication Date June 20, 2025
Submission Date September 30, 2024
Acceptance Date June 11, 2025
Published in Issue Year 2025 Volume: 61 Issue: 2

Cite

ISNAD Koç, Ekrem. “Hanefî Mezhebinde İstihsana Yönelik Bir Tavır: Bişr B. Gıyâs El-Merîsî Örneği”. Diyanet İlmi Dergi 61/2 (June 2025), 621-652. https://doi.org/10.61304/did.1558510.
 Download Cover Image

Diyanet İlmi Dergi is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License (CC BY NC).