Abstract
Bu çalışma, Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın tefsirinde Ahmed b. Hanbel’e yaptığı atıfların tahliline odaklanmaktadır. Araştırmada Zeccâc’ın tefsirindeki bu atıfların erken dönem tefsir tarihi açısından öneminin ve literatürdeki yerinin tespit edilmesi hedeflenmekte; söz konusu atıfların tefsir tarihinde temsil ettiği gelişim ve dönüşümün ortaya konulması amaçlanmaktadır. Kendinden önceki meâni’l-Kur’ân müelliflerinden farklı olarak Zeccâc, tefsirinde filolojik tahlilleri merkeze alırken rivayet bilgisine de yer vermektedir. Tefsir kabilinden bilgiler için Ahmed b. Hanbel’e nispet edilen et-Tefsîr isimli eseri, ana kaynak olarak kullandığını ifade etmektedir. Eserin icazetini Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah’tan aldığını ve Meâni’l-Kur’ân’daki rivayet bilgisini ekseriyetle et-Tefsîr’den iktibas ettiğini belirtmesi, yaptığı atıfları tefsir tarihi açısından önemli kılmaktadır. Netice itibariyle Zeccâc’ın Ahmed b. Hanbel’e yaptığı atıflar, et-Tefsîr’in kullanıma girdiğine dair en erken kanıtları teşkil etmektedir. Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah’tan aldığı icazetle bu eseri kullanması, hem Zeccâc’ın mezhebî duruşunu göstermekte hem de tefsir çalışmalarında dil ve rivayet geleneklerinin kesiştiğine işaret etmektedir. Aynı dönemde Taberî’de de görülen bu temayül, filoloji ve rivayet geleneklerinin mezcedildiği yeni bir tefsir anlayışının tezahürü ve temsilidir.
Keywords
Tefsir Tefsir Tarihi Ahmed b. Hanbel Zeccâc Kitâbu’t- Tefsîr Meâni’l-Kur’ân Tefsir Rivayetleri Lügavî Tefsir
References
- Adıgüzel, Abdulcabbar. Ahmed b. Hanbel’de Tefsirin Mahiyeti ve Meşruiyeti Sorunu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
- Adıgüzel, Abdulcabbar. “Mütekaddimun Dönemi Tefsir Geleneği: Ahmed b. Hanbel Örneği”. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi 47 (2023), 19-26.
- Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el- Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
- Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. ez- Zühd. thk. Yahya b. Muhammed Sûs. Kahire: Dâru İbn Receb, 2003.
- Bedreddîn el-Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. Meğâni’l-ahyâr fî şerhi esâmî ricâli me‘âni’l-âsâr. thk. Muhammed Hasan İsmâîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
- Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüsrevcerdî. el-Esmâ ve’s-sıfât. nşr. Abdurrahmân Amîre. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1417.
- Bulut, Ali. Filolojik Tefsir ve Öncüleri. İstanbul: Marmara Üniv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
- Bulut, Ali. “Filolojik Tefsirle Rivâyet Tefsirinin Buluşma Noktası: Zeccâc’ın Meâni’l-Kur’an’ı”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü (2009), 313- 332.
- Dâvûdî, Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mâlikî. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
- Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelusî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dârul-Fikr, 1420.
- Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyn. el-Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed el-Mübârekî vd. 5 Cilt. Riyad: 1414/1993.
- Ebû Ya‘lâ el-Halîlî, Halîl b. Abdullâh b. Ahmed el-Kazvînî. el-İrşâd fî ma‘rifeti ulemâi’l-hadîs. thk. Muhammed Sa‘îd Ömer İdrîs. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1988.
- Ebü’l-Yümn el-Uleymî, Abdurrahman b. Muhammed. el-Menhecü’l-Ahmed fî terâcimi ashâbi’l-İmâm Ahmed. thk. Riyâd Abdulhamîd Murâd v.dğr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
- Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Mustafa Özel – Muammer Erbaş. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2005.
- Ekinci, Mucahit. “Zeccâc’ın Me’âni’l-Kur’ân ve İ’râbuhu Adlı Eserinde İstişhâd Metodu”. Marifetname 9/2 (2022), 467-492.
- Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbü’l-lüga. nşr. Muhammed Avd Mirab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
- Halid, Musab Muhemid. “Ez-Zeccâc’ın Ma’ânî’l-Kur’ân’ında el-Ahfeş’e Yönelik Nahiv ve Sarf Eleştirilerinin Gerekçeleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 13/3 (2024), 1570-1586.
- Hanay, Necattin. “Zeccâc’ın Kıraat Tasavvuru ve Kendisine Yöneltilen Tenkitler”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2015), 164-184.
- Füneysân, Suûd b. Abdullah. Âsâru’l-Hanâbile fî ulûmi’l-Kur’ân el-matbû‘ – elmahtût – el-mefkûd. Riyad: 1409.
- Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
- İbn Abdilhâdî, Muhammed b. Ahmed b. Abdülhâdî ed-Dımaşkî. Tabakâtu ulemâi’lhadîs. thk. Ekrem el-Bûşî-İbrâhîm ez-Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.
- İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi’rricâl. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984/1404.
- İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib el-Endelûsî. el-Muharreru’lvecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
- İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Tefsîru’l Kur’âni’l-azîm. thk. Hikmet b. Beşîr b. Yâsîn vd. 16 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1439.
- İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Haydarâbâd/Beyrut: Tab‘atu Meclisi Dâireti’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye/Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1371/1952.
- İbn Ebî Ya‘lâ el-Ferrâ’, Ebû Yûsuf Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmd el-Fakî. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Süneni’l-Muhammediyye, ts. İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ el-Mürrî el-Kurtubî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz. thk. Huseyn b. Ukkâşe - Muhammed b. Mustafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1423/ 2002.
- İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tağlîku’t-ta‘lîk alâ Sahîhi’l- Buhârî. thk. Saîd Abdurrahmân Musa el-Kazakî. 5 Cilt. Amman: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405/1984.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Telhîsu’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-râfiiyyi’l-kebîr. thk. Ebû Âsım Hasan b. Abbas b. Kutub. 4 Cilt. Mısır: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
- İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Haldûn. Dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî târîhî’l-Arab ve’l-Berber ve men âsarahum min zevî’şşe’ni’l- ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
- İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-İrbilî. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. nşr. İhsân Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1318-1415/1900-1994.
- İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmail b. Ömer b. Kesîr ed-Dımaşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’lazîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1420/1999.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. Menâkibu’l-İmâm Ahmed. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. Gize: Dâru Hecer, 1409.
- Kanca, Fatih, “Zemahşerî’de Zeccâc Etkisi (el-Keşşâf Örneği)”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/2 (2022), 534-554.
- Karataş, Mustafa. “Hadis Sayım Metotlarının Hadislerin Sayısına Etkisi”. İLAM Araştırma Dergisi 3/2 (1998), 51-71.
- Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
- Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdulmaksûd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
- Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye. thk. eş-Şâhid el-Bûşîhî. 13 Cilt. Şârika: Mecmuatu Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sünne, 1429/2008.
- Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
- Moğultây b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn el-Bekcerî el-Hikrî. İkmâlu Tehzîbi’lkemâl fî esmâi’r-ricâl. nşr. Ebû Abdirrahman Adil b. Muhammed - Ebu Muhammed Üsame. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye, 1422/2001.
- Muhammed Fâzıl b. Âşûr. et-Tefsîr ve ricâluh. Tunus: Mecmau’l-Buhûsi’lİslâmiyye, 1970.
- Taşpınar, Kadir. “Zemahşerî’nin Sahih Kıraat Eleştirisinde Arka Plan: Zeccâc Etkisi”. Bütün Yönleriyle Zemahşerî 3 (2023), 15-22.
- Tay, Hekim. “Zeccâc’ın (ö. 311/923) Esbâb-ı Nüzûl Rivâyetlerine Yaklaşımı”. İslâmî Araştırmalar 30/3 (2019), 361-382.
- Tayyâr, Müsâid b. Süleyman b. Nâsır. et-Tefsîru’l-lügavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1432.
- Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshak b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî. el- Fihrist. nşr. İbrahim Ramadân. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1417/1997.
- Rûdânî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Sılatü’l-halef bimevsûli’s- selef. nşr. Muhammed Haccî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
- Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân. nşr. Heyet. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 1436/2015.
- Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed el-Mervezî. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhîm-Ganîm b. Abbas. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
- Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b.Ahmed b. İbrâhîm. Bahru’l-ulûm. thk. Mahmûd Mataracı. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîri’lme’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1432-33/2011.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 1431/2010.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî Hadis Usûlü. çev. Muhammed Enes Topgül – Faik Akcaoğlu. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
- Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. Mecmau’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ, , 1427/2006.
- Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Habîb. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
- Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Basît. nşr. Heyet. 25 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
- Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasît fî tefsîri’l- Kur’âni’l-mecîd. nşr. Heyet. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
- Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullâh er-Rûmî. Mu‘cemü’l-üdebâ = İrşâdu’l-erîb ilâ marifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
- Yıldız, İbrahim. “Ebû İshâk ez-Zeccâc ve Tefsir İlmindeki Yeri”. Kafkas Üniversitesi Harakani Dergisi 1/2 (2014), 83-108.
- Zeccâc, Ebû İshak İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. nşr. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
- Zeccâc, Ebû İshak İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. thk. Ahmed Fethî Abdurrahman. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kâymâz. Siyeru a‘lâmi’nnübelâ’. nşr. Şu‘ayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kâymâz. Tezkiratü’lhuffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
- Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Keşşâf an hakâîki gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
Abstract
This article focuses on the analysis of Abu Ishaq al-Zajjaj’s references to Ahmad ibn Hanbal in his work Ma’ani al-Qur’an wa i‘rabuh. The study aims to determine the importance of these references in Zajjaj’s tafsir in terms of the history of early tafsir and to reveal the contribution of these references to the tafsir literature and the development and transformation they represent. While Zajjaj focuses on philological analysis in his tafsir, he sometimes includes narrative information with its isnad and sometimes with its content. He states that he uses especially Ahmad ibn Hanbal’s al-Tafsir as his main source for this tafsir information. The fact that he states that he received permission for the work from Ahmad ibn Hanbal’s son Abdullah and that he obtained the narrative information in Ma’ani al-Qur’an mostly from the aforementioned al-Tafsir makes his references important for the history of tafsir. The research was carried out using historical data analysis and comparative research methodology. Zajjaj’s references to the commentary attributed to Ahmad b. Hanbal are the earliest concrete evidence of the circulation of this work. The fact that Ahmad b. Hanbal used the work with the ijazat he received from his son Abdullah shows al-Zajjaj’s sectarian stance in one aspect and points to the intersection of language and narrative traditions in tafsir studies in another. This approach, which is also seen in al-Tabari of the same period, seems to be the manifestation of an understanding of tafsir that combines philology and narration. Therefore, Zajjaj’s references to Ahmad b. Hanbal represent a new period in the history of tafsir in which language and narrative traditions were brought together.
Keywords
Tafsir/Exegesis History of Tafsir Ahmad ibn Hanbal Zajjaj Kitab al-Tafsir Ma’ani al-Qur’an Tafsir Narrations Linguistic Tafsir
References
- Adıgüzel, Abdulcabbar. Ahmed b. Hanbel’de Tefsirin Mahiyeti ve Meşruiyeti Sorunu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
- Adıgüzel, Abdulcabbar. “Mütekaddimun Dönemi Tefsir Geleneği: Ahmed b. Hanbel Örneği”. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi 47 (2023), 19-26.
- Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el- Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
- Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. ez- Zühd. thk. Yahya b. Muhammed Sûs. Kahire: Dâru İbn Receb, 2003.
- Bedreddîn el-Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. Meğâni’l-ahyâr fî şerhi esâmî ricâli me‘âni’l-âsâr. thk. Muhammed Hasan İsmâîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
- Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüsrevcerdî. el-Esmâ ve’s-sıfât. nşr. Abdurrahmân Amîre. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1417.
- Bulut, Ali. Filolojik Tefsir ve Öncüleri. İstanbul: Marmara Üniv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
- Bulut, Ali. “Filolojik Tefsirle Rivâyet Tefsirinin Buluşma Noktası: Zeccâc’ın Meâni’l-Kur’an’ı”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü (2009), 313- 332.
- Dâvûdî, Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mâlikî. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
- Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelusî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dârul-Fikr, 1420.
- Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyn. el-Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed el-Mübârekî vd. 5 Cilt. Riyad: 1414/1993.
- Ebû Ya‘lâ el-Halîlî, Halîl b. Abdullâh b. Ahmed el-Kazvînî. el-İrşâd fî ma‘rifeti ulemâi’l-hadîs. thk. Muhammed Sa‘îd Ömer İdrîs. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1988.
- Ebü’l-Yümn el-Uleymî, Abdurrahman b. Muhammed. el-Menhecü’l-Ahmed fî terâcimi ashâbi’l-İmâm Ahmed. thk. Riyâd Abdulhamîd Murâd v.dğr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
- Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Mustafa Özel – Muammer Erbaş. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2005.
- Ekinci, Mucahit. “Zeccâc’ın Me’âni’l-Kur’ân ve İ’râbuhu Adlı Eserinde İstişhâd Metodu”. Marifetname 9/2 (2022), 467-492.
- Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbü’l-lüga. nşr. Muhammed Avd Mirab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
- Halid, Musab Muhemid. “Ez-Zeccâc’ın Ma’ânî’l-Kur’ân’ında el-Ahfeş’e Yönelik Nahiv ve Sarf Eleştirilerinin Gerekçeleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 13/3 (2024), 1570-1586.
- Hanay, Necattin. “Zeccâc’ın Kıraat Tasavvuru ve Kendisine Yöneltilen Tenkitler”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2015), 164-184.
- Füneysân, Suûd b. Abdullah. Âsâru’l-Hanâbile fî ulûmi’l-Kur’ân el-matbû‘ – elmahtût – el-mefkûd. Riyad: 1409.
- Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
- İbn Abdilhâdî, Muhammed b. Ahmed b. Abdülhâdî ed-Dımaşkî. Tabakâtu ulemâi’lhadîs. thk. Ekrem el-Bûşî-İbrâhîm ez-Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.
- İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi’rricâl. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984/1404.
- İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib el-Endelûsî. el-Muharreru’lvecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
- İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Tefsîru’l Kur’âni’l-azîm. thk. Hikmet b. Beşîr b. Yâsîn vd. 16 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1439.
- İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Haydarâbâd/Beyrut: Tab‘atu Meclisi Dâireti’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye/Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1371/1952.
- İbn Ebî Ya‘lâ el-Ferrâ’, Ebû Yûsuf Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmd el-Fakî. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Süneni’l-Muhammediyye, ts. İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ el-Mürrî el-Kurtubî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz. thk. Huseyn b. Ukkâşe - Muhammed b. Mustafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1423/ 2002.
- İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tağlîku’t-ta‘lîk alâ Sahîhi’l- Buhârî. thk. Saîd Abdurrahmân Musa el-Kazakî. 5 Cilt. Amman: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405/1984.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Telhîsu’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-râfiiyyi’l-kebîr. thk. Ebû Âsım Hasan b. Abbas b. Kutub. 4 Cilt. Mısır: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
- İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Haldûn. Dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî târîhî’l-Arab ve’l-Berber ve men âsarahum min zevî’şşe’ni’l- ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
- İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-İrbilî. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. nşr. İhsân Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1318-1415/1900-1994.
- İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmail b. Ömer b. Kesîr ed-Dımaşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’lazîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1420/1999.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. Menâkibu’l-İmâm Ahmed. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. Gize: Dâru Hecer, 1409.
- Kanca, Fatih, “Zemahşerî’de Zeccâc Etkisi (el-Keşşâf Örneği)”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/2 (2022), 534-554.
- Karataş, Mustafa. “Hadis Sayım Metotlarının Hadislerin Sayısına Etkisi”. İLAM Araştırma Dergisi 3/2 (1998), 51-71.
- Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
- Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdulmaksûd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
- Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye. thk. eş-Şâhid el-Bûşîhî. 13 Cilt. Şârika: Mecmuatu Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sünne, 1429/2008.
- Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
- Moğultây b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn el-Bekcerî el-Hikrî. İkmâlu Tehzîbi’lkemâl fî esmâi’r-ricâl. nşr. Ebû Abdirrahman Adil b. Muhammed - Ebu Muhammed Üsame. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye, 1422/2001.
- Muhammed Fâzıl b. Âşûr. et-Tefsîr ve ricâluh. Tunus: Mecmau’l-Buhûsi’lİslâmiyye, 1970.
- Taşpınar, Kadir. “Zemahşerî’nin Sahih Kıraat Eleştirisinde Arka Plan: Zeccâc Etkisi”. Bütün Yönleriyle Zemahşerî 3 (2023), 15-22.
- Tay, Hekim. “Zeccâc’ın (ö. 311/923) Esbâb-ı Nüzûl Rivâyetlerine Yaklaşımı”. İslâmî Araştırmalar 30/3 (2019), 361-382.
- Tayyâr, Müsâid b. Süleyman b. Nâsır. et-Tefsîru’l-lügavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1432.
- Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshak b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî. el- Fihrist. nşr. İbrahim Ramadân. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1417/1997.
- Rûdânî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Sılatü’l-halef bimevsûli’s- selef. nşr. Muhammed Haccî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
- Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân. nşr. Heyet. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 1436/2015.
- Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed el-Mervezî. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhîm-Ganîm b. Abbas. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
- Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b.Ahmed b. İbrâhîm. Bahru’l-ulûm. thk. Mahmûd Mataracı. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîri’lme’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1432-33/2011.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 1431/2010.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî Hadis Usûlü. çev. Muhammed Enes Topgül – Faik Akcaoğlu. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
- Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. Mecmau’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ, , 1427/2006.
- Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Habîb. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
- Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Basît. nşr. Heyet. 25 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
- Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasît fî tefsîri’l- Kur’âni’l-mecîd. nşr. Heyet. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
- Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullâh er-Rûmî. Mu‘cemü’l-üdebâ = İrşâdu’l-erîb ilâ marifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
- Yıldız, İbrahim. “Ebû İshâk ez-Zeccâc ve Tefsir İlmindeki Yeri”. Kafkas Üniversitesi Harakani Dergisi 1/2 (2014), 83-108.
- Zeccâc, Ebû İshak İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. nşr. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
- Zeccâc, Ebû İshak İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. thk. Ahmed Fethî Abdurrahman. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kâymâz. Siyeru a‘lâmi’nnübelâ’. nşr. Şu‘ayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kâymâz. Tezkiratü’lhuffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
- Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Keşşâf an hakâîki gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Tafsir |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Publication Date | June 20, 2025 |
| Submission Date | October 16, 2024 |
| Acceptance Date | June 11, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 61 Issue: 2 |
Diyanet İlmi Dergi is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License (CC BY NC).