Research Article
BibTex RIS Cite

Yeni Uygurcada Taksis Kategorisi Kodlayıcıları: -GAn ve -vatkan Sıfat Fiilleri

Year 2025, Volume: 19 Issue: 36, 175 - 191, 12.05.2025
https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1572347

Abstract

Bu çalışmanın temel konusunu Yeni Uygurcanın -GAn ve -vatkan sıfat fiillerinin taksis işlevleri oluşturmaktadır. Zamansal sıralayıcılık ya da zamansal bağlayıcılık şeklinde aktarılabilen taksis kategorisi, bir temel cümle içerisindeki olayların birbirine karşı kurmuş olduğu zamansal ilişkileri konu edinen dil bilim kategorisidir. Çıkış noktası Rusçada bağımlı ve bağımsız taksis şeklinde ayrılan ve olay sıralamasını önceleyen bu kategori, Batı literatüründe parataksis ve hypotaksis sınıflandırmasıyla cümlecik ekseninde ele alınarak daha semantik bir boyut kazanmıştır. Bu çalışmada ise Yeni Uygurcanın sıfat fiilleri üzerinde taksis kategorisinin işlev alanı belirlenmeye çalışılmıştır. İncelemenin yönteminde hem kategorinin temelini oluşturan olay sıralaması (öncekilik, eş zamanlılık, ardışıklık) şeklindeki kronolojik zamansal ilişki hem de olayların yer aldığı cümleciklerin söz dizimsel konumları esas alınmıştır. Yapılan incelemede ise -GAn sıfat fiilinin semantik yapısı neticesinde -mIş, -An, -DIK ve -mAktA olan şeklindeki aktarımlarıyla hem sonuç algısından gelişen öncekilik hem de süreç vurgulu eş zamanlılık ilişkisi kurabildiği görülmüş; olay sıralaması yapan cümleciğin bağlı olduğu olaya karşı özne, nesne ve tümleç konumlarında bağlanabildiği tespit edilmiştir. -vatkan sıfat fiilinin ise -GAn sıfat fiilinin aksine arkaik gelişiminin süreç odaklı olması sebebiyle eş zamanlılık ilişkisinde kararlılık gösterdiği ve işlevsel semantik alanının -GAn kadar geniş olmadığı örnekler üzerinden ortaya konulmuştur.

References

  • ASLAN DEMİR, Sema (2013). “Türkmencede Kılınış İşlemcisi Olarak Art-Fiiller”. Türkbilig, 26: 67-90.
  • AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2014). “Türkçede Zarf-Fiillerin Bağlayıcılık İşlevleri Hakkında”. Turcology and Linguistics. Éva Ágnes Csató Festschrift (Edt. Nurettin Demir, Birsel Karakoç, Astrid Menz). Ankara: Hacettepe, 31-41.
  • AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2017). “Tuvacada Ad İşlevli Yancümleler ve Türkiye Türkçesindeki Eşdeğerlikleri”. Bilig, 81: 185-203.
  • AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2019). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi. Ankara: Nobel.
  • BACANLI, Eyüp (2007). “Aspekt, Kılınış ve Taksis Çerçevesinde Tavas Ağızlarındaki Şimdiki Zaman İşaretleyicilerinin Değerlendirilmesi”. Erdem, 48: 1-19.
  • BONDARKO, Aleksandr Viladimiroviç (1987). “Obşaya Harakteristika Semantiki i Strukturı Polya Taksisa”. Teoriya Funktsional’noy Grammatiki. Vvednie. Aspektual’nost. Vremenneya. Lokalizovannost. Taksis (Edt. Aleksandr Viladimiroviç Bondarko). Leningrad: İzdatel’stvo, 234-242.
  • CRYSTAL, David (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Blackwell.
  • ÇETİNTAŞ YILDIRIM, Filiz (2005). “Türkçe’de Zaman Anlatan Ulaçların Görünüş Özellikleri”. Dil ve Edebiyat Dergisi, 2/1: 51-62.
  • DEMİREZ GÜNERİ, Aysun (2013). “Yeni Uygur Türkçesinde GAn Sıfat Fiil Eki”. VIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı. 25-28 Eylül 2013. Tirane-Albania, 257-271.
  • XRAKOVSKİY, Viktor Samuiloviç (2003). “Kategoriya Taksisa (Obşaya Harakteristika)”. Voprosı Yazıkoznaniya, 2: 32-54.
  • XRAKOVSKİY, Viktor Samuiloviç (2009). Tipologiya Taksisnıh Konstruktsiy. Moskva: Znak.
  • İMER, Kamile; KOCAMAN, Ahmet; ÖZSOY, Sumru (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi.
  • JACOBSON, Roman (1982). Russian and Slavic Grammar (Studies 1931-1981). Berlin: Mouton.
  • JOHANSON, Lars (1971). Aspekt im Türkischen. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis Studia Turkica Upsaliensia 1.
  • JOHANSON, Lars (1995). “On Turkic Converb Clauses”. Converbs in Cross-Linguistic Perspective. Structure and Meaning of Adverbial Verb Forms-Adverbial Participles, Gerunds (Edt. Martin Haspelmath, Ekkehard König). Berlin: Mouton de Gruyter, 313-371.
  • JOHANSON, Lars (1996). “Kopierte Satzj unktoren im Türkischen”. Sprachtypologie und Universalienforschung, 49/1: 39-49.
  • JOHANSON, Lars (2000). “Viewpoint Operators in European Languages”. Tense and Aspect in the Languages of Europe (Edt. Östen Dahl). Berlin: Mouton de Gruyter, 27-187.
  • JOHANSON, Lars (2007). “Aspectotemporal Connectivity in Turkic: Text Construction, Text Subdivision, Discourse Types and Taxis”. Connectivity in Grammar and Discourse (Edt. Jochen Rehbein, Cristiane Hohenstein, Lukas Pietsch). Amsterdam: John Benjamin Publishing, 188-198.
  • JOHANSON, Lars (2013). “Selection of Subjunctors in Turkic Non-Finite Complement Clauses”. Bilig, 67: 73-90.
  • KURAL, Murat (1994). “Subordinate Infls and Comp in Turkish”. The Mainz meeting: Proceedings of the 7th International Conference on Turkish Linguistics 1994 (Edt. Lars Johanson). Wiesbaden: Harrassowitz, 404-421.
  • LANGACKER, Ronald (1987). Foundations of Cognitive Grammar. Stanford: Stanford University Press.
  • MAİTİTUERSUN, Tuerdi (2020). Uygur Türkçesinde Geçmiş Zaman Halide İsrail’in “Keçmiş” Romanı Örneğiyle. Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
  • MASLOV, Yuriy Sergeeviç (1983). “Rezul’tativ, Perfekt i Glagolnıy Vid”. Tipologiya Rezul’tativnıh Konstruktsiy (Edt. Vladimir Petroviç Nedyalkov). Leningrad: Nauka, 41-54.
  • MASLOV, Yuriy Sergeeviç (1988). “Resultative, Perfect and Aspect”. Typology of The Resultative Constructions (Edt. Vladimir Petroviç Nedyalkov). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin Publishing Company, 63-85.
  • NEVSKAYA, İrina Anatol’evna; NASİLOV, Dimitriy Mihayloviç; İSXAKOVA, Xorşid Fazılovna (2009). “Taksis v Tyurskih Yazıkah”. Tipologiya Taksisnıh Konstruktsiy (Edt. Viktor Samuiloviç Xrakovskiy). Moskva: Znak, 750-802.
  • ÖZİL, Şeyda; AKERSON, Fatma (2015). Türkçede Niteleme. Sıfat İşlevli Yan Tümceler. Ankara: TDK.
  • PLUNGYAN, Vladimir Aleksandroviç (2003). Obşaya Morfologiya: Vvdenie v Problematiku. Moskva: Editorial URSS.
  • RENTZSCH, Julian (2005). “Aspect in Turkish Constituent Clauses”. Turkic Languages, 9/1: 45-64.
  • SASSE, Hans Jürgen (1991). “Aspect and Aktionsart: A Reconciliation”. Belgian Journal of Linguistics, 6: 31-45.
  • SEMENOVA, Natalia; SİTSYNA KUDRYAVTSEVA, Alevtina (2015). “About the Term “Dependent Taxis” in Modern Linguistics”. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 200: 149-156.
  • ŞİLYAŊ, Çéŋ (1996). Hazirḳi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi. Şincaŋ: Şincaŋ Ḥelḳ Neşriyati.
  • TOLİBOVNA, Saidova Zakira (2021). “Dependent and Independent Taxis”. International Scientific Conference, December 18-19: 293-295.
  • TÖMÜR, Hemit (2011). Hazirḳi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi/Morfologiye. Béyciŋ: Milletler Neşriyati.
  • TÖMÜR, Hemit (2003). Modern Uyghur Grammar (Çev. Anne Lee). İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat.
  • TÜRKYILMAZ, Bahar (2022a). Özbek Türkçesinde Aspekt Kategorisi. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
  • TÜRKYILMAZ, Bahar (2022b). “Özbek Türkçesinin “tur-, o’tir-, yot-, yur-” Fiilleri Üzerinde Aspekt-Aktionsart İzlenimleri”. Gazi Türkiyat, 30: 235-255.
  • VİKTOROVNA, Arxipova İrina (2019). “Funktsional’naya Grammatika”. Yevraziyskiy Gumanitarıy Jurnal, 4/1: 59-66.
  • VİKTOROVNA, Arxipova İrina (2017). “Kategoriya Taksisa v Lingvistike (Na Materiale Nemetskih Vıskazıvaniy s Predlojnımi Deverbativami)”. Vestnik Novosibirskogo Gosudarstvennogo Pedagogiçeskogo Universiteta, 7/4: 196-208.
  • YAKOBSON, Roman (1972). “Şifterı, Glagolnıe Kategorii i Russkiy Yazık”. Printsipı Tipologiçeskogo Analiza Yazıkov Razliçnogo Stroya (Haz. Olga Grigorevna Revzina). Moskva: Nauka, 95-113.
  • ZHOU, Yanhe; ZAİNOL ABİDİN, Mohamad Jafre Bin (2023). “Identifying Taxis and Logico-Semantic Relations in Chinese EFL Writing Samples”. English Language Teaching, 16/9: 1-12.

Taxis Category Codifiers in Modern Uyghur: -GAn and -vatkan Participles

Year 2025, Volume: 19 Issue: 36, 175 - 191, 12.05.2025
https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1572347

Abstract

The main subject of this study is the taxis functions of the participles -GAn and -vatkan in Modern Uyghur. The category of taxis, which can be transferred as temporal sequencing or temporal binding, is a linguistic category that deals with the temporal relations established by the events in a basic sentence against each other. This category, which is divided into dependent and independent taxis in Russian and prioritises event ordering, has gained a more semantic dimension in the Western literature with the classification of parataxis and hypotaxis on the axis of clause. In this study, it is attempted to determine the function of the category of taksis on the participles of Modern Uyghur. The analysis method is based on both the chronological temporal relationship in the form of the order of events (precedence, simultaneity, succession) that forms the basis of the category and the syntactic positions of the clauses in which the events take place. In the analysis, as a result of the semantic structure of the participles -GAn, -mIş, -An, -DIK and -mAktA, the precedence developed from the perception of the result and it was also observed that process could establish an emphasised synchronicity relation; it was determined that the event-ordering clause could be connected to the event to which it was connected in subject, object and complement positions. Unlike the participle -GAn, the participle -vatkan shows stability in the synchronicity relation due to its process-oriented archaic development and its functional semantic field is not as wide as -GAn.

References

  • ASLAN DEMİR, Sema (2013). “Türkmencede Kılınış İşlemcisi Olarak Art-Fiiller”. Türkbilig, 26: 67-90.
  • AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2014). “Türkçede Zarf-Fiillerin Bağlayıcılık İşlevleri Hakkında”. Turcology and Linguistics. Éva Ágnes Csató Festschrift (Edt. Nurettin Demir, Birsel Karakoç, Astrid Menz). Ankara: Hacettepe, 31-41.
  • AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2017). “Tuvacada Ad İşlevli Yancümleler ve Türkiye Türkçesindeki Eşdeğerlikleri”. Bilig, 81: 185-203.
  • AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2019). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi. Ankara: Nobel.
  • BACANLI, Eyüp (2007). “Aspekt, Kılınış ve Taksis Çerçevesinde Tavas Ağızlarındaki Şimdiki Zaman İşaretleyicilerinin Değerlendirilmesi”. Erdem, 48: 1-19.
  • BONDARKO, Aleksandr Viladimiroviç (1987). “Obşaya Harakteristika Semantiki i Strukturı Polya Taksisa”. Teoriya Funktsional’noy Grammatiki. Vvednie. Aspektual’nost. Vremenneya. Lokalizovannost. Taksis (Edt. Aleksandr Viladimiroviç Bondarko). Leningrad: İzdatel’stvo, 234-242.
  • CRYSTAL, David (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Blackwell.
  • ÇETİNTAŞ YILDIRIM, Filiz (2005). “Türkçe’de Zaman Anlatan Ulaçların Görünüş Özellikleri”. Dil ve Edebiyat Dergisi, 2/1: 51-62.
  • DEMİREZ GÜNERİ, Aysun (2013). “Yeni Uygur Türkçesinde GAn Sıfat Fiil Eki”. VIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı. 25-28 Eylül 2013. Tirane-Albania, 257-271.
  • XRAKOVSKİY, Viktor Samuiloviç (2003). “Kategoriya Taksisa (Obşaya Harakteristika)”. Voprosı Yazıkoznaniya, 2: 32-54.
  • XRAKOVSKİY, Viktor Samuiloviç (2009). Tipologiya Taksisnıh Konstruktsiy. Moskva: Znak.
  • İMER, Kamile; KOCAMAN, Ahmet; ÖZSOY, Sumru (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi.
  • JACOBSON, Roman (1982). Russian and Slavic Grammar (Studies 1931-1981). Berlin: Mouton.
  • JOHANSON, Lars (1971). Aspekt im Türkischen. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis Studia Turkica Upsaliensia 1.
  • JOHANSON, Lars (1995). “On Turkic Converb Clauses”. Converbs in Cross-Linguistic Perspective. Structure and Meaning of Adverbial Verb Forms-Adverbial Participles, Gerunds (Edt. Martin Haspelmath, Ekkehard König). Berlin: Mouton de Gruyter, 313-371.
  • JOHANSON, Lars (1996). “Kopierte Satzj unktoren im Türkischen”. Sprachtypologie und Universalienforschung, 49/1: 39-49.
  • JOHANSON, Lars (2000). “Viewpoint Operators in European Languages”. Tense and Aspect in the Languages of Europe (Edt. Östen Dahl). Berlin: Mouton de Gruyter, 27-187.
  • JOHANSON, Lars (2007). “Aspectotemporal Connectivity in Turkic: Text Construction, Text Subdivision, Discourse Types and Taxis”. Connectivity in Grammar and Discourse (Edt. Jochen Rehbein, Cristiane Hohenstein, Lukas Pietsch). Amsterdam: John Benjamin Publishing, 188-198.
  • JOHANSON, Lars (2013). “Selection of Subjunctors in Turkic Non-Finite Complement Clauses”. Bilig, 67: 73-90.
  • KURAL, Murat (1994). “Subordinate Infls and Comp in Turkish”. The Mainz meeting: Proceedings of the 7th International Conference on Turkish Linguistics 1994 (Edt. Lars Johanson). Wiesbaden: Harrassowitz, 404-421.
  • LANGACKER, Ronald (1987). Foundations of Cognitive Grammar. Stanford: Stanford University Press.
  • MAİTİTUERSUN, Tuerdi (2020). Uygur Türkçesinde Geçmiş Zaman Halide İsrail’in “Keçmiş” Romanı Örneğiyle. Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
  • MASLOV, Yuriy Sergeeviç (1983). “Rezul’tativ, Perfekt i Glagolnıy Vid”. Tipologiya Rezul’tativnıh Konstruktsiy (Edt. Vladimir Petroviç Nedyalkov). Leningrad: Nauka, 41-54.
  • MASLOV, Yuriy Sergeeviç (1988). “Resultative, Perfect and Aspect”. Typology of The Resultative Constructions (Edt. Vladimir Petroviç Nedyalkov). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin Publishing Company, 63-85.
  • NEVSKAYA, İrina Anatol’evna; NASİLOV, Dimitriy Mihayloviç; İSXAKOVA, Xorşid Fazılovna (2009). “Taksis v Tyurskih Yazıkah”. Tipologiya Taksisnıh Konstruktsiy (Edt. Viktor Samuiloviç Xrakovskiy). Moskva: Znak, 750-802.
  • ÖZİL, Şeyda; AKERSON, Fatma (2015). Türkçede Niteleme. Sıfat İşlevli Yan Tümceler. Ankara: TDK.
  • PLUNGYAN, Vladimir Aleksandroviç (2003). Obşaya Morfologiya: Vvdenie v Problematiku. Moskva: Editorial URSS.
  • RENTZSCH, Julian (2005). “Aspect in Turkish Constituent Clauses”. Turkic Languages, 9/1: 45-64.
  • SASSE, Hans Jürgen (1991). “Aspect and Aktionsart: A Reconciliation”. Belgian Journal of Linguistics, 6: 31-45.
  • SEMENOVA, Natalia; SİTSYNA KUDRYAVTSEVA, Alevtina (2015). “About the Term “Dependent Taxis” in Modern Linguistics”. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 200: 149-156.
  • ŞİLYAŊ, Çéŋ (1996). Hazirḳi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi. Şincaŋ: Şincaŋ Ḥelḳ Neşriyati.
  • TOLİBOVNA, Saidova Zakira (2021). “Dependent and Independent Taxis”. International Scientific Conference, December 18-19: 293-295.
  • TÖMÜR, Hemit (2011). Hazirḳi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi/Morfologiye. Béyciŋ: Milletler Neşriyati.
  • TÖMÜR, Hemit (2003). Modern Uyghur Grammar (Çev. Anne Lee). İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat.
  • TÜRKYILMAZ, Bahar (2022a). Özbek Türkçesinde Aspekt Kategorisi. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
  • TÜRKYILMAZ, Bahar (2022b). “Özbek Türkçesinin “tur-, o’tir-, yot-, yur-” Fiilleri Üzerinde Aspekt-Aktionsart İzlenimleri”. Gazi Türkiyat, 30: 235-255.
  • VİKTOROVNA, Arxipova İrina (2019). “Funktsional’naya Grammatika”. Yevraziyskiy Gumanitarıy Jurnal, 4/1: 59-66.
  • VİKTOROVNA, Arxipova İrina (2017). “Kategoriya Taksisa v Lingvistike (Na Materiale Nemetskih Vıskazıvaniy s Predlojnımi Deverbativami)”. Vestnik Novosibirskogo Gosudarstvennogo Pedagogiçeskogo Universiteta, 7/4: 196-208.
  • YAKOBSON, Roman (1972). “Şifterı, Glagolnıe Kategorii i Russkiy Yazık”. Printsipı Tipologiçeskogo Analiza Yazıkov Razliçnogo Stroya (Haz. Olga Grigorevna Revzina). Moskva: Nauka, 95-113.
  • ZHOU, Yanhe; ZAİNOL ABİDİN, Mohamad Jafre Bin (2023). “Identifying Taxis and Logico-Semantic Relations in Chinese EFL Writing Samples”. English Language Teaching, 16/9: 1-12.
There are 40 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects South-East (Latest Uyghur/Uzbek) Turkic Dialects and Literatures
Journal Section Articles
Authors

Bahar Türkyılmaz 0000-0001-6620-2420

Early Pub Date May 8, 2025
Publication Date May 12, 2025
Submission Date October 23, 2024
Acceptance Date April 22, 2025
Published in Issue Year 2025 Volume: 19 Issue: 36

Cite

APA Türkyılmaz, B. (2025). Yeni Uygurcada Taksis Kategorisi Kodlayıcıları: -GAn ve -vatkan Sıfat Fiilleri. Dil Araştırmaları, 19(36), 175-191. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1572347