Abstract
Yaşamış olduğu çevreyi; hayatı devam ettirme noktasında temel
unsurlardan biri olarak kabul eden Türkler, doğadaki her varlığın bir
ruhu olduğuna inanmış ve bunlara kutsiyet atfetmişlerdir. İnsanın
doğayı anlamlandırma çabası doğadaki toprak, hava, ateş ve su gibi
dört ana ögenin anlamlı kılınmasını sağlamıştır. Bu dört unsurdan biri
olan su etrafında çeşitli uygulamalar ortaya çıkmıştır. Türk kültürünün
en eski temel kültlerinden biri olan su, yaratılış mitlerinden itibaren
türlü görünümleriyle dikkat çekmekte ve pek çok ritüelde yer
almaktadır. Kutsama, cezalandırma, şifa, korunma, arındırma gibi
olgularda suya değişik anlamlar yüklenmiştir. Böylelikle Türk toplum
hayatında suya karşı saygı, korku, umut gibi farklı duygular oluşmuş
ve davranışlar gelişmiştir. Türk toplumlarında ortak bir simgeyi
barındıran su yaşamın sürdürülmesinde aslî unsurlardan biri şeklinde
belirmektedir. Su, insanlar için zaman zaman farklı amaçlara hizmet
etmiştir. Bazen doğuşu bazen ölümü bazen ise var oluşu simgelemiş
olan suyla birey ve toplum böylece farklı şekiller ve bağlamlarda çeşitli
biçimlerde iletişim kurmuşlardır. Suyun kutsal olma özelliğinden
dolayı onu kirletmek yasaklanmıştır. Bu eylemi yapanların ise su
iyeleri tarafından cezalandırılacağına inanılmıştır. Türk dünyasında
ortak bir kült olarak ortaya çıkan su gündelik hayatta farklı etkiler
uyandırmıştır. Su kültü hem bolluk bereket gibi nitelikleriyle hem
de hastalık verme gibi özellikleriyle ön plana çıkmıştır. Bu yüzden
su iyesini kızdırmamak ve onu memnun etmek gerekmiştir. Aksi
durumda farklı sonuçlara neden olacağı düşünülmüştür. Bu suyun hem
kutsal olma özelliğini göstermekte hem de her ne kadar başlangıçta bir
kaos içerisinde yer alsa da aslında kaostan kozmosa giden bir düzeni
sağladığı görülmektedir. Farklı anlatılar suyla ilgili çeşitli inançlara
kaynaklık etmiştir. Tanrı’ya yakın olmak isteyen insan, su kültüne
tanrısallık atfetmiştir. Sonrasında bu kült Tanrı’yla insan arasında bir
araç görevi üstlenmiştir. Su anlatılarda hem kutsiyet ve tanrısallık
hem de yok edici ve cezalandırıcı gibi nitelikler taşımaktadır. Her
iki yönüyle bir bütünlük içerisinde çeşitli uygulamalarla toplum
hayatına ve insan davranışlarına yön vermiştir. Toplum hayatının
en önemli ögelerinden biri olan suya Türk sözlü anlatılarında da
sıkça yer verilmiştir. Bu anlatılardan biri olan alkış ve kargışlarda
su kültüne ait izler çok fazla görülmektedir. Kutsiyet atfedilen su,
kamların veya şamanların ritüellerinde alkış ve kargışların icrasında
kullanılmaktadır. Bu çalışmada Tuva, Altay-Teleüt, Altay-Sayan,
Uygur, Kırgız-Kazak, Şor Türklerinden seçilen örnek metinlerde
suyun kam alkış ve kargışlarındaki işlevi üzerinde durulmuştur. Kam
alkış ve kargışlarından seçilen bu örnek metinlerden hareketle suyun
hangi özelliğiyle ortaya çıktığı belirlenmiştir. Geçmişten günümüze su
etrafında geliştirilen ritüellerin alkış ve kargışlara ne şekilde yansıdığı
ve hangi nitelikleriyle ön plana çıktığı tespit edilmiştir.
Keywords
References
- Atdayev, SD. (2019). Rusalki i Vodyanıye Devı Suv-perisi v Traditsionnom Predstavlenii Turkmen. Narodı i Religii Yevrazii, 1(18), 61-72.
- Bapaeva, Janyl Myrza (2013). Tuva Şamanizmi, Konya: Kömen Yayınları.
- Baysal, Nagihan (2020). Türk Halk Kültüründe Su, Ankara: Gece Kitaplığı.
- Beydili, Celal (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Çev. Eren Ercan, Ankara: Yurt-Kitap Yay.
- Boratav, Pertev Naili (1984). Köroğlu Destanı, İstanbul: Adam Yayıncılık
- Burnakov, Venari Aleksey (2019). Voda v Traditsionnom Mirovozzrenii Hakasov: Obraz i Simvol (konets XIX - seredina XX V. ). Narodı i Religii Yevrazii, 3(20), s.86-100.
- Cooper, J. C. (1987). Encyclopedia of Traditional Symbols. Londra: Thames and Hudson Publishing.
- Çobanoğlu, Sacide (2019). İdil-Ural Bölgesi Ve Bursa Folklorunda ‘Su Dünyası’ Bağlamında Değişen ve Dönüşen Olağanüstü Bir Varlık Olarak Peri Kızları, Motif Uluslararası Genç Halkbilimciler ve Türk Dünyası Kongresi, 15-16 Mayıs, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, s. 1040- 1066.
- Dırenkova, Nadejda Petrovna (2014). Altay ve Teleüt Türklerinde Şamanizm, Çev. Atilla Bağcı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Direnkova, Nadejda Petrovna (1940). Şorskii Folklor, Moskva: İzd-vo AN SSSR.
- Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- Eliade, Mircea (2001). Mitlerin Özellikleri, Çev. Sema Rifat, İstanbul: Om Yay.
- Eliade, Mircea (1991). Kutsal ve Dindışı, Çev.Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yay.
- Ergun, Pervin (2012). Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
- Duran Gültekin, Zehra Görkem (2022). “Sibirya Türk Destanlarında Su Kültü”, Kahramanın Gölgesinde Türk Destan Geleneği Üzerine Çalışmalar, Editörler: Serdar Şimşek ve Zehra Görkem Duran Gültekin, Çanakkale: Paradigma Akademi, s. 145-182.
- Hallaç, Ahmet Tacetdin (2022). Türk Dünyasında Alkarısı, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
- https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C4%B0sr%C3%A2-suresi/2119/90-93- ayet-tefsiri, (Erişim tarihi: 5 Mayıs 2024).
- İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- İnan, Abdülkadir (2015). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
- İnan, Abdülkadir (2020). “Türklerde Su Kültü ile İlgili Gelenekler”, Makaleler ve İncelemeler, C. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- Keskin, Ahmet (2020). Türk Kültüründe Alkışlar ve Kargışlar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
- Lvova, E. L. Oktyabrskaya, İ. V. Sagalayev, A.M. ve Usmanova, M.S. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşü, Çev. Metin Ergun, Konya: Kömen Yay.
- Sakaoğlu, Saim ve Duymaz, Ali (2002). İslamiyet’ten Önceki Türk Destanları, İstanbul: Ötüken Yay.
- Ögel, Bahaeddin (2014). Türk Mitolojisi, C.2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
- Radloff, Friedrich Wilhelm (1956a). Sibirya’dan I, (1.2), Çev. Ahmet Temir, İstanbul: Maarif Basımevi.
- Radloff, Friedrich Wilhelm (1956b). Sibirya’dan II, (2.1), Çev. Ahmet Temir, İstanbul: Maarif Basımevi.
- Roux, Jean Paul (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Yardımcı, Mehmet (2007). Destanlar, Ankara: İzmir Yayınları
Abstract
The Turks, who regarded their natural environment as one of the
fundamental elements for sustaining life, believed that every entity
in nature possessed a soul and attributed sanctity to them. Human
efforts to make sense of nature led to the meaningful interpretation
of the four primary elements: earth, air, fire, and water. Among these,
water gave rise to various practices and rituals. As one of the oldest
fundamental cults in Turkish culture, water has been noteworthy
since creation myths, appearing in numerous rituals with diverse
forms. Water was ascribed different meanings in phenomena such
as blessing, punishment, healing, protection, and purification.
Consequently, feelings of reverence, fear, and hope toward water
emerged within Turkish society, shaping behaviors. Water, as a
shared symbol in Turkish communities, has been a vital element for
sustaining life. At times, water served different purposes for people,
symbolizing birth, death, or existence itself, leading to diverse forms
of interaction between individuals, communities, and water. Due
to its sacred nature, polluting water was forbidden, and those who
committed such acts were believed to be punished by water spirits.
Emerging as a common cultural motif in the Turkish world, water
evoked various impacts in daily life. The water cult stood out with
its qualities of abundance and prosperity, as well as its potential to
cause illness. Therefore, it was deemed essential to avoid angering
or displeasing the water spirit, as doing so was thought to have dire
consequences. This duality highlights water’s sacred characteristics
and its role in transitioning from chaos to cosmos, contributing to an
orderly structure. Different narratives have provided the foundation
for various beliefs related to water. Humans, seeking proximity to
God, attributed divinity to the water cult, which subsequently served
as a mediator between God and humankind. In these narratives, water
embodies both sacred and divine attributes as well as destructive and
punitive qualities. With both aspects, it has influenced societal life
and human behavior through various practices. As one of the most
significant elements in societal life, water frequently appears in
Turkish oral narratives. Traces of the water cult are notably present in
alkış and kargış, two such narratives. Sanctified water is used in the
performance of alkış and kargış rituals conducted by kams or shamans.
This study examines the role of water in kam alkış and kargış through
selected examples from the Tuva, Altai-Teleut, Altai-Sayan, Uyghur,
Kyrgyz-Kazakh, and Shor Turks. The study identifies the traits of
water as depicted in these selected ritual texts and investigates how
rituals associated with water have been reflected in alkış and kargış
from past to present, highlighting the qualities through which water
is emphasized.
Keywords
References
- Atdayev, SD. (2019). Rusalki i Vodyanıye Devı Suv-perisi v Traditsionnom Predstavlenii Turkmen. Narodı i Religii Yevrazii, 1(18), 61-72.
- Bapaeva, Janyl Myrza (2013). Tuva Şamanizmi, Konya: Kömen Yayınları.
- Baysal, Nagihan (2020). Türk Halk Kültüründe Su, Ankara: Gece Kitaplığı.
- Beydili, Celal (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Çev. Eren Ercan, Ankara: Yurt-Kitap Yay.
- Boratav, Pertev Naili (1984). Köroğlu Destanı, İstanbul: Adam Yayıncılık
- Burnakov, Venari Aleksey (2019). Voda v Traditsionnom Mirovozzrenii Hakasov: Obraz i Simvol (konets XIX - seredina XX V. ). Narodı i Religii Yevrazii, 3(20), s.86-100.
- Cooper, J. C. (1987). Encyclopedia of Traditional Symbols. Londra: Thames and Hudson Publishing.
- Çobanoğlu, Sacide (2019). İdil-Ural Bölgesi Ve Bursa Folklorunda ‘Su Dünyası’ Bağlamında Değişen ve Dönüşen Olağanüstü Bir Varlık Olarak Peri Kızları, Motif Uluslararası Genç Halkbilimciler ve Türk Dünyası Kongresi, 15-16 Mayıs, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, s. 1040- 1066.
- Dırenkova, Nadejda Petrovna (2014). Altay ve Teleüt Türklerinde Şamanizm, Çev. Atilla Bağcı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Direnkova, Nadejda Petrovna (1940). Şorskii Folklor, Moskva: İzd-vo AN SSSR.
- Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- Eliade, Mircea (2001). Mitlerin Özellikleri, Çev. Sema Rifat, İstanbul: Om Yay.
- Eliade, Mircea (1991). Kutsal ve Dindışı, Çev.Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yay.
- Ergun, Pervin (2012). Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
- Duran Gültekin, Zehra Görkem (2022). “Sibirya Türk Destanlarında Su Kültü”, Kahramanın Gölgesinde Türk Destan Geleneği Üzerine Çalışmalar, Editörler: Serdar Şimşek ve Zehra Görkem Duran Gültekin, Çanakkale: Paradigma Akademi, s. 145-182.
- Hallaç, Ahmet Tacetdin (2022). Türk Dünyasında Alkarısı, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
- https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C4%B0sr%C3%A2-suresi/2119/90-93- ayet-tefsiri, (Erişim tarihi: 5 Mayıs 2024).
- İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- İnan, Abdülkadir (2015). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
- İnan, Abdülkadir (2020). “Türklerde Su Kültü ile İlgili Gelenekler”, Makaleler ve İncelemeler, C. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- Keskin, Ahmet (2020). Türk Kültüründe Alkışlar ve Kargışlar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
- Lvova, E. L. Oktyabrskaya, İ. V. Sagalayev, A.M. ve Usmanova, M.S. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşü, Çev. Metin Ergun, Konya: Kömen Yay.
- Sakaoğlu, Saim ve Duymaz, Ali (2002). İslamiyet’ten Önceki Türk Destanları, İstanbul: Ötüken Yay.
- Ögel, Bahaeddin (2014). Türk Mitolojisi, C.2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
- Radloff, Friedrich Wilhelm (1956a). Sibirya’dan I, (1.2), Çev. Ahmet Temir, İstanbul: Maarif Basımevi.
- Radloff, Friedrich Wilhelm (1956b). Sibirya’dan II, (2.1), Çev. Ahmet Temir, İstanbul: Maarif Basımevi.
- Roux, Jean Paul (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Yardımcı, Mehmet (2007). Destanlar, Ankara: İzmir Yayınları
Details
| Primary Language | English |
|---|---|
| Subjects | Environment and Culture |
| Journal Section | Erdem |
| Authors | |
| Publication Date | June 20, 2025 |
| Submission Date | October 14, 2024 |
| Acceptance Date | March 10, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Issue: 88 |
- Article Files
ERDEM Journal is indexed by TR Dizin, MLA International Bibliography, EBSCOhost, SOBIAD, ASI (Advanced Science Index) ISAM, DAVET and AYK Journal Index.