Abstract
Geleneksel halk hikâyeciliğinin icra edildiği en eski mekânlardan biri de Osmanlı âşık kahvehaneleridir. Osmanlı dönemi âşık kahvehaneleri gerek bağlam, yapı ve şekil, gerekse de içerik ve işlev özellikleri yönüyle diğer kahvehanelerden birçok yönüyle farklılık arz etmektedir. Bu kahvehaneleri özel kılan unsurlardan bahsetmek mümkündür. Dönemin sakinleri bu mekânları dinlenmek, hoşça vakit geçirmek, eğlenmek, sosyalleşmek, siyasi ve toplumsal meseleleri konuşmak, ticaret yapmak, haber almak, istihbarat ve daha birçok amaç doğrultusunda kullanmışlardır. Geleneksel sözlü anlatı geleneği içerisinde önemli bir yere sahip olan âşıklık geleneğinin icra edildiği bu özel mekânlar, devlet adamlarının ve seyyahların da uğrak mekânları arasında yer almıştır. Birçok seyyah özellikle tutmuş oldukları günlük ve seyahatnamelerinde bu mekânlardan bahsetmişlerdir. Osmanlı Dönemi âşık kahvehaneleri sosyokültürel ve ekonomik işlevleri yönüyle toplumun aydınlanmasında, farklı fikir ve görüşlerin toplum içerisinde yaygınlık kazanmasında da etkili olmuş mekânlar olarak ön plana çıkmaktadır. Mahalle kültürünün yaygınlaşarak duygu ve düşüncelerin toplumsal paylaşıma açık hale gelmesine imkân sunan bu mekânlar, dönemin âdeta toplum merkezleri işlevini görmüşlerdir. Okuma yazmanın dönemin toplumu tarafından henüz içselleştirilemediği bu dönemde âşık kahvehaneleri, sözlü anlatı geleneğinin icra edildiği mekânlar olması yanı sıra eğitim, öğretim ve okuma faaliyetlerinin de mekânları olmuşlardır. Bu mekânlar, halkın eğitim alması noktasında önemli bir rol oynamış, dinî ve ahlâkî değerlere dair sohbetlerin yapıldığı, bilgi paylaşımının yoğun olduğu yerler olarak toplumsal yapının şekillenmesinde de etki yaratmıştır. Toplumun her tabakasından insanın ziyaret ettiği ve birlikte hoşgörü kültürü içerisinde zaman geçirdikleri bu mekânlar, açık ve kapalı işlevleri yönüyle Osmanlı toplumunda müstesna bir yere sahip olmuştur. Aynı zamanda, kahvehanelerde gerçekleşen kültürel etkileşimler, farklı toplum kesimlerinin birbirlerini daha yakından tanımalarına, ortak değerler etrafında bir araya gelmelerine olanak tanımıştır. Bu sayede, âşık kahvehaneleri sadece birer sosyal buluşma noktası olmanın ötesinde, bir köprü işlevi de üstlenmişlerdir. Bu makalede, geleneksel halk hikâyeciliğinin Osmanlı dönemi âşık kahvehanelerindeki bağlam, yapı ve şekil, içerik ve işlev özellikleri tüm yönleriyle değerlendirilecek ve bu mekânların Osmanlı toplumundaki yeri ve önemine vurgu yapılacaktır.
Ethical Statement
Etik Beyan konusunda etik kurallara uyduğumuzu beyan ederiz.
Supporting Institution
Destekleyen kurum yoktur
Thanks
-
References
- Kaynaklar ABDÜLAZİZ BEY (2023). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri. (Hzl.: Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- ARTUN, E. (2001). Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.
- BALKAYA, A. (2013). ‘’Mekân Poetikası Bağlamında Âşık Kahvehaneleri ve Âşık Üzerinde Kimi Fonksiyonlar’’, Turkısh Studıes Dergisi, S. 8/1, 881-889.
- BAŞARAN, U. 2022), ‘’Kültürel Süreklilik Bağlamında Türk Âşıklık Geleneğinde Geçiş/Kırılma Dönemleri: Tespitler ve Öneriler’’, Prof. Dr. Metin Ekici Armağanı (Editörler: Selami Fedakar Muvaffak Duranlı), Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayını, İzmir. s. 437-450.
- BOSTAN, İ. (2001). ‘’Kahve’’, TDV İslam Ansiklopedisi, C.24, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 202-205.
- ÇETİN, İ. (2020). Türkiye Sahası Türk Halk Hikâyeciliği. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
- ÇOBANOĞLU, Ö. (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yayınları.
- ÇOBANOĞLU, Ö. (2007). Âşık Tarzı Edebiyat Geleneği ve İstanbul. 2. Bs., İstanbul: 3F Yayınları.
- DURMAZ, U. (2020). “Bir Mekânın Anatomisi: Halk Edebiyatı Ürünlerinin Yaratma ve İcra Ortamı Olarak Kahvehaneler”, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3(4), 110-129.
- DUVARCI, A. (2012). “Kültürümüzde İstanbul Kahvehaneler ve Halk Edebiyatına Katkıları”, Batman Üniversitesi Uluslararası Katılımlı Bilim ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Batman Üniversitesi Yayınları, 75-86.
- DÜZGÜN, D. (2005). Erzurum’da kahvehaneler ve Âşık Kahvehanesi Geleneği. Ankara: Aktif Yayınevi.
- DÜZGÜN, D. (2011). ‘’Âşık Kahvehanesinin Fonksiyonlarındaki Gelişim ve Değişimin Geleneğe Etkisi’’, Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Âşık Sanatı Uluslararası Sempozyum Bildirileri, (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır), Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları. 263-272.
- FİDAN, S. (2017). Âşıklık Geleneği ve Medya Endüstrisi Geleneksel Müziğin Medyadaki Serüveni. Ankara: Grafiker Yayınları.
- GÉRARD DE NERVAL. (1984). Doğu’ya Seyahat. (Çev. Muharrem Taşçıoğlu), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- KAYGILI, O. C. (2007). İstanbul’da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri. İstanbul:. Merkez Kitapçılık Yayıncılık.
- KUZUCU, K. ve KOZ, S. (2015). Türk Kahvesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- KÖPRÜLÜ, F. (1981). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (Haz. Orhan F. Köprülü), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
- ÖZDEMİR, E. (2016). ‘’Sosyo-Kültürel Bir Müzik İcra Ortamı Olarak Âşık Kahvehaneleri ve Bursa Âşıklar Kahvesi’’, Rast Müzikoloji Dergisi, C. 6, S. 1, 1153-1165.
- PEÇEVİ İBRAHİM EFENDİ. (1981). Peçevi Tarihi-I. (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara.
- SARAÇGİL, A. (1999). Kahve’nin İstanbul’a girişi (16. ve 17. yüzyıllar). H. Desmet-Grégoire ve F. Georgeon (Ed.). (M. Atik ve E. Özdoğan, Çev.). Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 27-41.
- SEZGİN, R. (2023). ‘’Geleneğin Dijital Kültür Ortamına Aktarımı Bağlamında ‘’Âşıklar Kahvesi’’, Folklor Akademi Dergisi, C. 6, S. 12, 12-24.
- ŞAHBAZ, S. (2007). Geçmişten Günümüze Kahvehaneler, Kahvehanelerin Sosyal Yaşamdaki Yeri ve Önemi: Aydın Merkez Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- TURAN, F. A. (2024). ‘’Ozandan Âşığa Türk Sözlü Şiir Geleneğinin Uzun Yolculuğu’’, Âşık Edebiyatı El Kitabı. (Ed.: F. A. Turan ve P. N. Gümüştepe), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. 21-28.
- ÜNVER, S. (1963). “Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler”, Türk Etnografya Dergisi, S.5, s.39-84.
- YAŞAR, A. (2019). ‘’Kahvehane’’, TDV İslam Ansiklopedisi. 3. Bs., C. Ek 2, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 3-4. YILDIRIM, D. (1998). Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları.
- YILMAZ, A. (2024). ‘’Âşıklık Geleneği İçinde Kahvehanelerin Yeri ve Önemi’’, Âşık Edebiyatı El Kitabı. (Ed.: F. A. Turan ve P. N. Gümüştepe), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. 407-431
Abstract
Geleneksel halk hikâyeciliğinin icra edildiği en eski mekânlardan biri de Osmanlı âşık kahvehaneleridir. Osmanlı dönemi âşık kahvehaneleri gerek bağlam, yapı ve şekil, gerekse de içerik ve işlev özellikleri yönüyle diğer kahvehanelerden farklılık arz etmektedir. Bu kahvehaneleri özel kılan birçok unsurdan bahsetmek mümkündür. Dönemin sakinleri bu mekânları dinlenmek, hoşça vakit geçirmek, eğlenmek, sosyalleşmek, siyasi ve toplumsal meseleleri konuşmak, ticaret yapmak, haber almak, istihbarat ve daha birçok amaç doğrultusunda kullanmışlardır. Geleneksel sözlü anlatı geleneği içerisinde önemli bir yere sahip olan âşıklık geleneğinin icra edildiği bu özel mekânlar, devlet adamlarının ve seyyahların da uğrak mekânları arasında yer almıştır. Birçok seyyah günlük ve seyahatnamelerinde bu mekânlardan bahsetmişlerdir. Osmanlı Dönemi âşık kahvehaneleri sosyo-kültürel ve ekonomik işlevleri yönüyle toplumun aydınlanmasında, farklı fikir ve görüşlerin toplum içerisinde yaygınlık kazanmasında da etkili olmuş mekânlar olarak ön plana çıkmaktadır. Mahalle kültürünün yaygınlaşarak duygu ve düşüncelerin toplumsal paylaşıma açık hale gelmesine imkân sunan bu mekânlar, dönemin toplum merkezleri işlevini görmüşlerdir. Okuma-yazmanın toplum tarafından henüz içselleştirilemediği bu dönemde âşık kahvehaneleri, sözlü anlatı geleneğinin icra edildiği mekânlar olmanın yanı sıra eğitim, öğretim ve okuma faaliyetlerinin de mekânları olmuşlardır. Bu mekânlar, halkın eğitim alması noktasında önemli bir rol oynamış, dinî ve ahlâkî değerlere dair sohbetlerin yapıldığı, bilgi paylaşımının yoğun olduğu yerler olarak toplumsal yapının şekillenmesinde de etki yaratmıştır. Toplumun her tabakasından insanın ziyaret ettiği ve birlikte hoşgörü kültürü içerisinde zaman geçirdikleri bu mekânlar, açık ve kapalı işlevleri yönüyle Osmanlı toplumunda müstesna bir yere sahip olmuştur. Aynı zamanda, kahvehanelerde gerçekleşen kültürel etkileşimler, farklı toplum kesimlerinin birbirlerini daha yakından tanımalarına, ortak değerler etrafında bir araya gelmelerine olanak tanımıştır. Bu sayede, âşık kahvehaneleri sadece birer sosyal buluşma noktası olmanın ötesinde, kültürler arası bir köprü işlevi de üstlenmişlerdir. Bu makalede, geleneksel halk hikâyeciliğinin Osmanlı dönemi âşık kahvehanelerindeki bağlam, yapı ve şekil, içerik ve işlev özellikleri tüm yönleriyle değerlendirilecek ve bu mekânların Osmanlı toplumundaki yeri ve önemine vurgu yapılacaktır.
References
- Kaynaklar ABDÜLAZİZ BEY (2023). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri. (Hzl.: Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- ARTUN, E. (2001). Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.
- BALKAYA, A. (2013). ‘’Mekân Poetikası Bağlamında Âşık Kahvehaneleri ve Âşık Üzerinde Kimi Fonksiyonlar’’, Turkısh Studıes Dergisi, S. 8/1, 881-889.
- BAŞARAN, U. 2022), ‘’Kültürel Süreklilik Bağlamında Türk Âşıklık Geleneğinde Geçiş/Kırılma Dönemleri: Tespitler ve Öneriler’’, Prof. Dr. Metin Ekici Armağanı (Editörler: Selami Fedakar Muvaffak Duranlı), Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayını, İzmir. s. 437-450.
- BOSTAN, İ. (2001). ‘’Kahve’’, TDV İslam Ansiklopedisi, C.24, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 202-205.
- ÇETİN, İ. (2020). Türkiye Sahası Türk Halk Hikâyeciliği. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
- ÇOBANOĞLU, Ö. (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yayınları.
- ÇOBANOĞLU, Ö. (2007). Âşık Tarzı Edebiyat Geleneği ve İstanbul. 2. Bs., İstanbul: 3F Yayınları.
- DURMAZ, U. (2020). “Bir Mekânın Anatomisi: Halk Edebiyatı Ürünlerinin Yaratma ve İcra Ortamı Olarak Kahvehaneler”, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3(4), 110-129.
- DUVARCI, A. (2012). “Kültürümüzde İstanbul Kahvehaneler ve Halk Edebiyatına Katkıları”, Batman Üniversitesi Uluslararası Katılımlı Bilim ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Batman Üniversitesi Yayınları, 75-86.
- DÜZGÜN, D. (2005). Erzurum’da kahvehaneler ve Âşık Kahvehanesi Geleneği. Ankara: Aktif Yayınevi.
- DÜZGÜN, D. (2011). ‘’Âşık Kahvehanesinin Fonksiyonlarındaki Gelişim ve Değişimin Geleneğe Etkisi’’, Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Âşık Sanatı Uluslararası Sempozyum Bildirileri, (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır), Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları. 263-272.
- FİDAN, S. (2017). Âşıklık Geleneği ve Medya Endüstrisi Geleneksel Müziğin Medyadaki Serüveni. Ankara: Grafiker Yayınları.
- GÉRARD DE NERVAL. (1984). Doğu’ya Seyahat. (Çev. Muharrem Taşçıoğlu), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- KAYGILI, O. C. (2007). İstanbul’da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri. İstanbul:. Merkez Kitapçılık Yayıncılık.
- KUZUCU, K. ve KOZ, S. (2015). Türk Kahvesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- KÖPRÜLÜ, F. (1981). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (Haz. Orhan F. Köprülü), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
- ÖZDEMİR, E. (2016). ‘’Sosyo-Kültürel Bir Müzik İcra Ortamı Olarak Âşık Kahvehaneleri ve Bursa Âşıklar Kahvesi’’, Rast Müzikoloji Dergisi, C. 6, S. 1, 1153-1165.
- PEÇEVİ İBRAHİM EFENDİ. (1981). Peçevi Tarihi-I. (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara.
- SARAÇGİL, A. (1999). Kahve’nin İstanbul’a girişi (16. ve 17. yüzyıllar). H. Desmet-Grégoire ve F. Georgeon (Ed.). (M. Atik ve E. Özdoğan, Çev.). Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 27-41.
- SEZGİN, R. (2023). ‘’Geleneğin Dijital Kültür Ortamına Aktarımı Bağlamında ‘’Âşıklar Kahvesi’’, Folklor Akademi Dergisi, C. 6, S. 12, 12-24.
- ŞAHBAZ, S. (2007). Geçmişten Günümüze Kahvehaneler, Kahvehanelerin Sosyal Yaşamdaki Yeri ve Önemi: Aydın Merkez Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- TURAN, F. A. (2024). ‘’Ozandan Âşığa Türk Sözlü Şiir Geleneğinin Uzun Yolculuğu’’, Âşık Edebiyatı El Kitabı. (Ed.: F. A. Turan ve P. N. Gümüştepe), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. 21-28.
- ÜNVER, S. (1963). “Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler”, Türk Etnografya Dergisi, S.5, s.39-84.
- YAŞAR, A. (2019). ‘’Kahvehane’’, TDV İslam Ansiklopedisi. 3. Bs., C. Ek 2, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 3-4. YILDIRIM, D. (1998). Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları.
- YILMAZ, A. (2024). ‘’Âşıklık Geleneği İçinde Kahvehanelerin Yeri ve Önemi’’, Âşık Edebiyatı El Kitabı. (Ed.: F. A. Turan ve P. N. Gümüştepe), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. 407-431
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Turkish Folklore in the Türkiye Field |
| Journal Section | Articles |
| Authors | |
| Early Pub Date | June 24, 2025 |
| Publication Date | June 26, 2025 |
| Submission Date | May 14, 2025 |
| Acceptance Date | June 18, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 8 Issue: 2 |