The Existence and Historical Development of Conjunctions in the Turkish Language, Particularly in Kazakh Turkish
Abstract
Today, the word types that are considered in the morphology field of modern grammar are generally accepted as linguistic units defined as semantic elements (noun, verb, adjective, adverb, pronoun) and functional elements (preposition, conjunction, exclamation). It is now proven that many of the words such as preposition, conjunction, exclamation, which are considered functional elements in grammar and evaluated as auxiliary words, actually come from individual meaningful nouns or verbs. In other words, it can be observed that in the development history of the Turkish language, auxiliary words (functional elements) are generally formed when words of the noun and verb type move away from their initial lexical meanings and undergo a period of rigidification/freezing, gaining various grammatical functions. In this process, auxiliary words undergo changes not only in their content but also in their external forms. In other words, it is known from historical grammar studies that some functional elements in the contemporary language once had a lexical meaning and later lost their semantic independence and functioned as auxiliary elements. In this context, the formation and development of the prepositional word class and its subtype, conjunctions, has experienced a language process that lasted for centuries. Therefore, both prepositions and conjunctions are language elements with historical depth. In fact, the formation of prepositions and conjunctions according to nouns and verbs in all languages requires a great deal of time. In our opinion, conjunctions are an important word type and grammatical category of Turkish that has existed in the Turkish language since the Old Turkish period and has increased its development and functionality day by day in the following periods. Today, the number, use and function of conjunctions in both Turkey Turkish, Kazakh Turkish and other Turkish dialects are both very complex and very rich. The article will focus on the existence, formation and development of conjunctions in the Turkish language, especially in Kazakh Turkish.
References
- Akın, L. (2004). Türkiye Türkçesinde bağlaçlar (Tez No. 146784) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Aktaş, T. (1994). Metin oluşumunda bağlaçların yeri. Türk Dili Dergisi, (505), 53-64.
- Aydarov, G. (1969). Slujebnıye çasti reçi v yazıke nadpisey Orhonskih pamyatnikov: İssledovaniye po Tyurkologi. Nauka.
- Aydın, E. (2021). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Amanjolov, S. (1994). Qazaq ädebi tili sintaksisiniñ qısqaşa kursı. Sanat Yayınevi.
- Amirov, R. (1959). Qazaq tilindegi jalğawlıqtar. Qazaq Memlekettik Oquw-Pedagogikalıq Baspası.
- Baytursınov, A. (1992). Til tağılımı. Ana Tili Yayınevi.
- Banguoğlu, T. (1998). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Biray, N., Ayan, E., & Ercilasun, G. K. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi (Ses-şekil-cümle bilgisi-metinler). Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Ceylan, N. (2005). Haldun Taner’in öykülerinde cümle bağlayan bağlaçlar (Tez No. 205882) [Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Daşdemir, M. (2015). Oklama yöntemiyle Türkçenin yapısal - işlevsel söz dizimi. Fenomen Yayıncılık.
- Deny, J. (1940). Türk Dili grameri (Osmanlı lehçesi) (A. U. Elöve, Çev.). Maarif Yayınevi.
- Efendioğlu, S. (2006). Cümle menşeli edatlar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (31), 193-207.
- Efendioğlu, S., & Serdalina, S. (2023). Kazak Türkçesinde bağlaçlar ve görevleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 12(2), 546-577. https://www.10.7884/teke.1312758
- Ergin, M. (1998). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
- Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gabain, A. von. (1995). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gencan, T. N. (2001). Dil bilgisi. Ayraç Yayınevi.
- Gronbech, K. (1995). Türkçenin yapısı (Mehmet Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk Dilinde edatlar. Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Ilgisheva, M., & Efendioğlu, S. (2022). Kazak Türkçesi el kitabı. Fenomen Yayıncılık.
- İsayev, S. M. (2007). Kazak tili. Öner Baspası.
- İshakov, F., G. & Palambah A. A. (1961). Grammatika Tuvinskogo yazıka, fonetika i morfologiya. Vostoçnıye Literaturı.
- Karahan, A. (2014). Eski Uygurcada bağlaçlar. Grafiker Yayınları.
- Kaynak, O. (1969). Türkçede bağlaçlar. Türk Dili Dergisi, (209), 697-705.
- Kondratyev, V. (1981). Grammatiçeskiy stroy yazıka pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti. LGU.
- Kononov, A. N. (1960). Grammatika sovremennogo Uzbekskogo literaturnogo yazıka. İzdatelstvo Akademi Nauk SSSR.
- Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov VII-IX vv. Leningradskoye Otdeleniye, Nauka.
- Korkmaz, Z. (1969). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
- Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil bilgisi). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Korkmaz, Z. (2005). Bağlaçlar ve Türkiye Türkçesindeki oluşumları. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, (638), 118-125.
- Kuruşjanov, A., & Tomanov, M. (1964). Orhon-Yenisey jazuwi eskertkişteriniñ zerttelüw tariyhi men grammatikaliq oçerkteri (Mätin). Qazaq SSR Joğarı jäne Orta Arnawlı Bilim Mninistirligi.
- Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede cümle çeşitleri ve bağlayıcıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, (3), 59-71.
- Melioranskiy, P. (1894). Kratkaya grammatika Kazak-Kirgizskogo yazıka, çast 1 fonetika i morfologiya. St. Petersburg: İmparatorluk Bilimler Akademisi.
- Memet, R. (2023). Kutadgu Bilig’deki bağlaçların tespiti ve tasnifi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (Özel Sayı 1), 322-331. https://www.10.51531/korkutataturkiyat.1357415
- Nalbant, B. Ö. (2016). Kutadgu Bilig’de bağlama grupları. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 13(4), 192-205. https://doi.org/10.1501/MTAD.13.2016.4.57
- Oturakçı Orbay, N. (2020). Türkiye Türkçesinde bağlaç işlevli birimler. Akademisyen Kitabevi.
- Rassadin, V. (1978). Morfologiya Tofolorskogo yazıka v sravnitelnom osveşşeni. Nauka.
- Terentyev, M. (1875). Grammatiki Turetskaya, Persidskaya, Kirgizskaya i Uzbekskaya. St. Petersburg: İmparatorluk Bilimler Akademisi.
- Tekin T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
- Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde edatlar, bağlaçlar, ünlemler ve zarf fiiller. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi (XV. yüzyıl gramer-metin-sözlük). Kapı Yayınları.
- Tulum, M. (1990). Orhon Yazıtlarında birleşik cümleler ve baş cümle ile yardımcı cümle ilişkileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, (38), 193-205.
- Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yavuz, E. (2018). Kazak Türkçesinde yan cümleler (Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi karşılaştırmalı). (Tez No. 528227) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Yavuz, S. (2010). Türkiye Türkçesi ağızlarında bağlaçlar (Tez No. 253971) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Yavuz, S. (2011). Türkiye Türkçesi ağızlarında bağlaçlar. Diyalektolog - Ağız Araştırmaları Dergisi, (3), 59-107. Zhunussova, B. (2024). Kazak Türkçesinde bağlaçlar ve işlevleri (Tez No. 905579) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Taranan Eserler
- Altınsarin, I. (2006). Kel balalar okılık. Atamura Baspası.
- Ana Tili Gazeti. (2021, 10 Nawrız). Ana Tili, №: 9 (1581).
- Aytmatov, C. (2021). Qoş bol, Gülsarı! (Şerxan Murtaza, Çev.). Qasım Baspa Üyi.
- Bökey, O. (2021). Tortay miner aq boz at - Äñgimeler. Qasım Baspa Üyi.
- Esenjanov, H. (1988). Ak jayık. Jazuşı Baspası.
- İsabay, K. (2008). Jumbak üy - Povester. Atamura Baspası.
- Jas Alaş Gazeti. (2004, 23 Jeltoqsan). Jas Alaş, №: 23 (2004).
- Jumabayev, M. (2013). Şığarmalar. Jazuşı Baspası.
- Kekilbayulı, Ä. (2010). Añızdıñ aqırı-roman, şığarmalarınıñ jiyırma tomdıq tolıq jiynağı. Jazuwşı Baspası.
- Mağavin, M. (2004). Kök munar. Raritet Baspası.
- Mukanov, S. (2006). Möldir mahabbat. Atamura Baspası.
- Muratbekov, S. (2004). Eskek jel - Äñgimeler. Raritet Baspası.
- Murtaza, Ş. (1980). Kızıl cebe. Jazuwşı Baspası.
- Müsirepov, Ğ. (2003). Ulpan-roman. Atamura Baspası.
- Nurpeyisov, E. (2004). Kan men ter. Jazuwşı Baspası.
- Ortalıq Qazaqstan Gazeti. (2022, 1 Qaraşa). Ortalıq Qazaqstan, №: 121 (23151).
- Serikbayulı, E. (2025). Näziygül (Engime). https://abai.kz/post/9766
- Slanov, Ğ. (1954). Şalqar-roman. Qazmemkörkemädebbass.
- Sokpakbayev, B. (2014). Balalık şakka sayahat. An Arıs.
- Sokpakbayev, B. (2021). Jekpe-Jek-povest. Qasım Baspa Üyi.
Abstract
Günümüzde modern dil bilgisinin morfoloji alanında ele alınan sözcük türleri, genel kabule göre anlam elemanları (isim, fiil, sıfat, zarf, zamir) ve görev elemanları (edat, bağlaç, ünlem) şeklinde tanımları belirlenmiş dilsel birimler olarak karşımıza çıkmaktadır. Dil bilgisinde görev elemanı kabul edilen ve yardımcı sözcük olarak değerlendirilen edat, bağlaç, ünlem türünden sözcüklerin pek çoğunun esasında bireysel anlamlı isimlerden veya fiillerden geldiği artık kanıtlanmış gibidir. Şöyle ki Türk dilinin gelişim tarihinde yardımcı sözlerin (görev elamanlarının), genelde isim ve fiil türünden sözcüklerin ilk sözlüksel anlamlarından uzaklaşıp bir kalıplaşma/donma evresi geçirerek çeşitli dil bilgisel görevler kazanmasıyla oluştukları gözlemlenebilmektedir. Bu süreçte yardımcı sözler, yalnızca muhtevalarında değil dış biçimlerinde de değişikliklere uğrarlar. Yani çağdaş dildeki bazı görev elemanlarının bir zamanlar leksik bir anlama sahip oldukları ve daha sonra semantik bağımsızlıklarını kaybederek yardımcı unsurlar olarak işlev gördükleri tarihsel dil bilgisi çalışmalarından bilinmektedir. Bu bağlamda edat sözcük sınıfının ve onun bir alt türü olan bağlaçların da oluşumu ve gelişimi sırasında yüzyıllarca süren bir dil süreci yaşanmıştır. Bu yüzden edatlar da bağlaçlar da tarihsel derinliği olan dil unsurlarıdır. Esasında bütün dillerde isim ve fiillere göre edatların ve bağlaçların oluşumu büyük zaman ister. Kanaatimizce bağlaçlar, Eski Türkçe döneminden itibaren Türk dilinin bünyesinde var olan, ilerleyen dönemler içerisinde ise gelişimini, işlekliğini günbegün artıran Türkçenin önemli bir sözcük türü ve dil bilgisel bir kategorisidir. Günümüzde gerek Türkiye Türkçesinde gerek Kazak Türkçesinde gerekse diğer Türk lehçelerinde bağlaçların sayısı, kullanımı ve fonksiyonu hem çok karmaşık hem çok zengindir. Makalede bağlaçların Kazak Türkçesi özelinde Türk dilindeki varlığı, oluşumu ve gelişimi üzerinde durulacaktır.
Keywords
Ethical Statement
Etik kurul izni gerektirmemektedir.
Supporting Institution
Yok
References
- Akın, L. (2004). Türkiye Türkçesinde bağlaçlar (Tez No. 146784) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Aktaş, T. (1994). Metin oluşumunda bağlaçların yeri. Türk Dili Dergisi, (505), 53-64.
- Aydarov, G. (1969). Slujebnıye çasti reçi v yazıke nadpisey Orhonskih pamyatnikov: İssledovaniye po Tyurkologi. Nauka.
- Aydın, E. (2021). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Amanjolov, S. (1994). Qazaq ädebi tili sintaksisiniñ qısqaşa kursı. Sanat Yayınevi.
- Amirov, R. (1959). Qazaq tilindegi jalğawlıqtar. Qazaq Memlekettik Oquw-Pedagogikalıq Baspası.
- Baytursınov, A. (1992). Til tağılımı. Ana Tili Yayınevi.
- Banguoğlu, T. (1998). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Biray, N., Ayan, E., & Ercilasun, G. K. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi (Ses-şekil-cümle bilgisi-metinler). Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Ceylan, N. (2005). Haldun Taner’in öykülerinde cümle bağlayan bağlaçlar (Tez No. 205882) [Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Daşdemir, M. (2015). Oklama yöntemiyle Türkçenin yapısal - işlevsel söz dizimi. Fenomen Yayıncılık.
- Deny, J. (1940). Türk Dili grameri (Osmanlı lehçesi) (A. U. Elöve, Çev.). Maarif Yayınevi.
- Efendioğlu, S. (2006). Cümle menşeli edatlar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (31), 193-207.
- Efendioğlu, S., & Serdalina, S. (2023). Kazak Türkçesinde bağlaçlar ve görevleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 12(2), 546-577. https://www.10.7884/teke.1312758
- Ergin, M. (1998). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
- Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gabain, A. von. (1995). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gencan, T. N. (2001). Dil bilgisi. Ayraç Yayınevi.
- Gronbech, K. (1995). Türkçenin yapısı (Mehmet Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk Dilinde edatlar. Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Ilgisheva, M., & Efendioğlu, S. (2022). Kazak Türkçesi el kitabı. Fenomen Yayıncılık.
- İsayev, S. M. (2007). Kazak tili. Öner Baspası.
- İshakov, F., G. & Palambah A. A. (1961). Grammatika Tuvinskogo yazıka, fonetika i morfologiya. Vostoçnıye Literaturı.
- Karahan, A. (2014). Eski Uygurcada bağlaçlar. Grafiker Yayınları.
- Kaynak, O. (1969). Türkçede bağlaçlar. Türk Dili Dergisi, (209), 697-705.
- Kondratyev, V. (1981). Grammatiçeskiy stroy yazıka pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti. LGU.
- Kononov, A. N. (1960). Grammatika sovremennogo Uzbekskogo literaturnogo yazıka. İzdatelstvo Akademi Nauk SSSR.
- Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov VII-IX vv. Leningradskoye Otdeleniye, Nauka.
- Korkmaz, Z. (1969). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
- Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil bilgisi). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Korkmaz, Z. (2005). Bağlaçlar ve Türkiye Türkçesindeki oluşumları. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, (638), 118-125.
- Kuruşjanov, A., & Tomanov, M. (1964). Orhon-Yenisey jazuwi eskertkişteriniñ zerttelüw tariyhi men grammatikaliq oçerkteri (Mätin). Qazaq SSR Joğarı jäne Orta Arnawlı Bilim Mninistirligi.
- Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede cümle çeşitleri ve bağlayıcıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, (3), 59-71.
- Melioranskiy, P. (1894). Kratkaya grammatika Kazak-Kirgizskogo yazıka, çast 1 fonetika i morfologiya. St. Petersburg: İmparatorluk Bilimler Akademisi.
- Memet, R. (2023). Kutadgu Bilig’deki bağlaçların tespiti ve tasnifi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (Özel Sayı 1), 322-331. https://www.10.51531/korkutataturkiyat.1357415
- Nalbant, B. Ö. (2016). Kutadgu Bilig’de bağlama grupları. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 13(4), 192-205. https://doi.org/10.1501/MTAD.13.2016.4.57
- Oturakçı Orbay, N. (2020). Türkiye Türkçesinde bağlaç işlevli birimler. Akademisyen Kitabevi.
- Rassadin, V. (1978). Morfologiya Tofolorskogo yazıka v sravnitelnom osveşşeni. Nauka.
- Terentyev, M. (1875). Grammatiki Turetskaya, Persidskaya, Kirgizskaya i Uzbekskaya. St. Petersburg: İmparatorluk Bilimler Akademisi.
- Tekin T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
- Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde edatlar, bağlaçlar, ünlemler ve zarf fiiller. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi (XV. yüzyıl gramer-metin-sözlük). Kapı Yayınları.
- Tulum, M. (1990). Orhon Yazıtlarında birleşik cümleler ve baş cümle ile yardımcı cümle ilişkileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, (38), 193-205.
- Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yavuz, E. (2018). Kazak Türkçesinde yan cümleler (Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi karşılaştırmalı). (Tez No. 528227) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Yavuz, S. (2010). Türkiye Türkçesi ağızlarında bağlaçlar (Tez No. 253971) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Yavuz, S. (2011). Türkiye Türkçesi ağızlarında bağlaçlar. Diyalektolog - Ağız Araştırmaları Dergisi, (3), 59-107. Zhunussova, B. (2024). Kazak Türkçesinde bağlaçlar ve işlevleri (Tez No. 905579) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
- Taranan Eserler
- Altınsarin, I. (2006). Kel balalar okılık. Atamura Baspası.
- Ana Tili Gazeti. (2021, 10 Nawrız). Ana Tili, №: 9 (1581).
- Aytmatov, C. (2021). Qoş bol, Gülsarı! (Şerxan Murtaza, Çev.). Qasım Baspa Üyi.
- Bökey, O. (2021). Tortay miner aq boz at - Äñgimeler. Qasım Baspa Üyi.
- Esenjanov, H. (1988). Ak jayık. Jazuşı Baspası.
- İsabay, K. (2008). Jumbak üy - Povester. Atamura Baspası.
- Jas Alaş Gazeti. (2004, 23 Jeltoqsan). Jas Alaş, №: 23 (2004).
- Jumabayev, M. (2013). Şığarmalar. Jazuşı Baspası.
- Kekilbayulı, Ä. (2010). Añızdıñ aqırı-roman, şığarmalarınıñ jiyırma tomdıq tolıq jiynağı. Jazuwşı Baspası.
- Mağavin, M. (2004). Kök munar. Raritet Baspası.
- Mukanov, S. (2006). Möldir mahabbat. Atamura Baspası.
- Muratbekov, S. (2004). Eskek jel - Äñgimeler. Raritet Baspası.
- Murtaza, Ş. (1980). Kızıl cebe. Jazuwşı Baspası.
- Müsirepov, Ğ. (2003). Ulpan-roman. Atamura Baspası.
- Nurpeyisov, E. (2004). Kan men ter. Jazuwşı Baspası.
- Ortalıq Qazaqstan Gazeti. (2022, 1 Qaraşa). Ortalıq Qazaqstan, №: 121 (23151).
- Serikbayulı, E. (2025). Näziygül (Engime). https://abai.kz/post/9766
- Slanov, Ğ. (1954). Şalqar-roman. Qazmemkörkemädebbass.
- Sokpakbayev, B. (2014). Balalık şakka sayahat. An Arıs.
- Sokpakbayev, B. (2021). Jekpe-Jek-povest. Qasım Baspa Üyi.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | North-West (Kipczak) Turkic Dialects and Literatures |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Publication Date | April 27, 2025 |
| Submission Date | March 17, 2025 |
| Acceptance Date | April 19, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 13 Issue: 1 |
e-ISSN: 2148-5232