Abstract
İslam düşüncesinde gerek fikrî yapısıyla gerekse toplumsal olaylardaki etkin yeri sebebiyle Mu‘tezile hep dikkatle izlenmiştir. Ortaya çıktıkları hicrî ikinci asrın ortalarından itibaren takip edilen Mu‘tezile âlimleri, hicrî üçüncü asırda birçok olay ve fikirle siyaset ve düşünce dünyasının ana gündemini oluşturmuşlardır. Toplumda sayı olarak büyük bir çoğunluğa ulaşamamalarına rağmen etkin olan mevkileri elde ettikleri için gündem oluşturacak etkinliğe ulaşmışlardır. Onların bu faaliyetlerine karşı ilk andan itibaren gerek bireysel gerek bazı kitlesel gruplar tarafından her türlü tepki ve eleştiri yöneltilmiştir. Ancak bu eleştiriler dışarıdan yapıldığı için istenilen sonuca bir türlü ulaşamamış, Mu‘tezile etkinliğini sürdürmeye devam etmiştir. Buna mukabil geçmişte Mu‘tezile içinde yetişmiş olan İmam Eş‘arî’nin onlardan ayrıldıktan sonra onlara karşı ileri sürdüğü temel ve yapısal eleştiriler ise büyük bir etki meydana getirmiştir.
İslam inanç ve düşünce geleneğinde yaşadığı dönemden günümüze kadar her dönemde büyük kitlelerin inançta önder kabul ettiği İmam Eş‘arî’nin düşüncesinin temelleri tarih boyunca birçok kesim tarafından tartışılmıştır. Fakat içinde doğduğu ve yetiştiği çevrenin düşünce yapısının onun düşüncesine ve fikirsel dönüşümüne olan etkisi, halen güncelliğini koruyan bir tartışma konusudur. Özellikle içinden çıktığı Mu‘tezile’nin fikrî yapısındaki açmazları çözmüş olması, onların görüşlerini nesnel bir yaklaşımla aktarması onu her zaman ilgi çeken bir âlim yapmıştır.
Bu çalışmamızda İmam Eş‘arî’nin süreç içerisinde yaşadığı ciddi fikrî değişimler tespit edilecektir. İmam Eş‘arî’nin yaşadığı bu değişim ve dönüşümün nedenleri irdelenerek sonuçları ortaya koyulacaktır. Çalışmada, klasik ve çağdaş kaynaklar esas alınacaktır.
Keywords
References
- Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikadî Mezhebler ve Akaid Esasları. çev. Yeprem, M. Saim. Ankara: TDV Yayınları, 5. baskı., 2020.
- Alî, el-Ahvâzî, Ebû Alî Hasen b. Mesâlibu İbn Ebi Bişr. Kahire: Dârü’z-Zehâir, 1. baskı., 2018.
- Bûtî, Muhammed Said Ramazan el-. el-Mezâhibü’t-tevhidiyye ve’l-felsafâtü’l-muâsire. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 4. baskı., 1435.
- Büyükkara, Mehmet Ali. İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2004.
- Ebû Zehre, Muhammed. İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. Ankara: Anka Yayıncılık, ts.
- Ekinci, Muhammed Salih. Akîdetü’l-İmam el-Eş‘arî eyne hiye min akâidi’s-selef. İstanbul: Ravza Yayınları, 2. Baskı., 2013.
- Emin, Ahmed. Zuhrü’l-İslâm. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2007.
- Eş’ari, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b İsmail b İshak. el-İbâne an usûli’d-diyâne. ed. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Dârü’l-Kitâb, 1987.
- ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. ed. Arnaût, Şuayb, ez-Zeybek, İbrahim. 30 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-alemiyye, 13. baskı., 2019.
- Gimaret, Daniel. Ba’du İşkâliyâti İlmi’-kelam. çev. Buhilal, Muhammed, Buhadice, Salim. Beyrut: Müminun Bila Hudud, 2020.
- Harith bin Ramli. “Eş‘arîliğin selefleri: İbn Küllâb, Muhâsibî, Kalânisî”. Başlangıçtan günümüze İslâm kelâmı. ed. Schmidtke, Sabine. Küre yayınları; 257. İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
- Hüda bint Nasır Muhammed. Mevkıfü’l-Müsteşrikîn min İlmi’l-Kelâm ve’l-Eşâire. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1430.
- İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım. Tebyinu kezibi’l-Müfteri fima Nesebe ile’l-İmam Ebi’l-Hasan el-Eş’ari. thk. el-Kudsî. Şam: Matbaatü’d-Dımaşk, 1347.
- İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım. Tebyînu Kezibi’l-Müfterî fima Nesebe ile’l-İmam Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. ed. Eş-Şerfâvî, Enes Muhammed Adnan. Dımaşk: Dârü’t-Takvâ, 1. baskı., 2018.
- İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Mücerredu Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan El-Eş’ari. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik (Dar el-Machreq), 1987.
- İbn Kemal Paşa, Şemseddin Ahmed. Mesâilü’l-ihtilaf beyne’l-Eşâire ve’l-Matürîdiyye. thk. Said Fûde. Amman: Daru’l-Feth, 1430.
- İbn Teymiyye. Der’ü teâruzi’l-akl ve’n-nakl /Muvafakatu sahihi’l-menkul li-sarihi’l-ma’kul. ed. Muhammed Reşad Salim. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Künuzi’l-Edebiyye, 2. baskı., 1979.
- İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Mecmuatü’l-fetava. ed. Abdurrahman b. Muhammed. 37 Cilt. Medine: Mücemmeü’l-Melik Fahd, 2003.
- İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshak. El-Fihrist. çev. Şeşen, Abdülkadir. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. baskı., 2019.
- Kılavuz, Ahmet Saim. “Berbehârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/476-477. İstanbul, 1992.
- Makdisî, George. El-Eş’arî ve’l-Eşâire. çev. Enîs Moro. Merkez Nemâ lil-Bühûs ve’d-Dirâsât, ts.
- McCarthy, Richard J. The Theology of al-Ash’arî. Beyrut: Imprımerıe Catholıque, 1953.
- Muhammed Musa, Celal. Neş’etü’l-eş’ariyye ve tetavvüruha. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnani, 1982.
- Özervarlı, M. Sait. “‘La Doctrine d’al-Ash’ari’. İslam Araştırmaları Dergisi” 1 (Temmuz 1997), 238-240.
- Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Fığlalı, Ethem Ruhi. İstanbul: Şa-To İlâhiyat, 2001.
- Wensinck, Arent Jan. The Muslim Creed. Cambridge: Cambridge University Press, 1932.
- Yavuz, Yusuf Şevki. “Hasan b. Ali el-Ahvâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 2. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
- Yavuz, Yusuf Şevki. İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti. İstanbul: Kültür Matbaacılık, 1989.
Abstract
In Islamic thought, the Mu'tazilites have always been carefully followed due to their intellectual structure and their active place in social events. The Mu'tazilite scholars, who were followed from the middle of the second century of Hijri, formed the main agenda of the world of politics and thought with many events and ideas in the third century of Hijri. Although they did not reach a large majority in the society in terms of numbers, they reached the effectiveness to set the agenda because they gained effective positions. From the first moment, all kinds of reactions and criticisms have been directed against their activities by both individuals and some mass groups. However, since these criticisms were made from outside, they could not reach the desired result and Mu'tazila continued to maintain its effectiveness. On the other hand, the fundamental and structural criticisms that Imam al-Ash'arī, who had grown up in the Mu'tazilites in the past, put forward against them after leaving them, had a great impact.
The foundations of Imam al-Ash'arī's thought, which has been accepted as a leader in faith by large masses in every period from the time he lived in the Islamic faith and thought tradition to the present day, have been discussed by many groups throughout history. However, the influence of the intellectual structure of the environment in which he was born and raised on his thought and intellectual transformation is a subject of debate that still remains up to date. In particular, the fact that he solved the dilemmas in the intellectual structure of the Mu'tazilites from which he emerged and conveyed their views with an objective approach has always made him an interesting scholar.
In this study, the serious intellectual changes experienced by Imam al-Ash'arī in the process will be determined. The reasons for this change and transformation experienced by Imam al-Ash'arī will be analysed and the results will be revealed. The study will be based on classical and contemporary sources.
References
- Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikadî Mezhebler ve Akaid Esasları. çev. Yeprem, M. Saim. Ankara: TDV Yayınları, 5. baskı., 2020.
- Alî, el-Ahvâzî, Ebû Alî Hasen b. Mesâlibu İbn Ebi Bişr. Kahire: Dârü’z-Zehâir, 1. baskı., 2018.
- Bûtî, Muhammed Said Ramazan el-. el-Mezâhibü’t-tevhidiyye ve’l-felsafâtü’l-muâsire. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 4. baskı., 1435.
- Büyükkara, Mehmet Ali. İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2004.
- Ebû Zehre, Muhammed. İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. Ankara: Anka Yayıncılık, ts.
- Ekinci, Muhammed Salih. Akîdetü’l-İmam el-Eş‘arî eyne hiye min akâidi’s-selef. İstanbul: Ravza Yayınları, 2. Baskı., 2013.
- Emin, Ahmed. Zuhrü’l-İslâm. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2007.
- Eş’ari, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b İsmail b İshak. el-İbâne an usûli’d-diyâne. ed. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Dârü’l-Kitâb, 1987.
- ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. ed. Arnaût, Şuayb, ez-Zeybek, İbrahim. 30 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-alemiyye, 13. baskı., 2019.
- Gimaret, Daniel. Ba’du İşkâliyâti İlmi’-kelam. çev. Buhilal, Muhammed, Buhadice, Salim. Beyrut: Müminun Bila Hudud, 2020.
- Harith bin Ramli. “Eş‘arîliğin selefleri: İbn Küllâb, Muhâsibî, Kalânisî”. Başlangıçtan günümüze İslâm kelâmı. ed. Schmidtke, Sabine. Küre yayınları; 257. İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
- Hüda bint Nasır Muhammed. Mevkıfü’l-Müsteşrikîn min İlmi’l-Kelâm ve’l-Eşâire. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1430.
- İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım. Tebyinu kezibi’l-Müfteri fima Nesebe ile’l-İmam Ebi’l-Hasan el-Eş’ari. thk. el-Kudsî. Şam: Matbaatü’d-Dımaşk, 1347.
- İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım. Tebyînu Kezibi’l-Müfterî fima Nesebe ile’l-İmam Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. ed. Eş-Şerfâvî, Enes Muhammed Adnan. Dımaşk: Dârü’t-Takvâ, 1. baskı., 2018.
- İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Mücerredu Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan El-Eş’ari. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik (Dar el-Machreq), 1987.
- İbn Kemal Paşa, Şemseddin Ahmed. Mesâilü’l-ihtilaf beyne’l-Eşâire ve’l-Matürîdiyye. thk. Said Fûde. Amman: Daru’l-Feth, 1430.
- İbn Teymiyye. Der’ü teâruzi’l-akl ve’n-nakl /Muvafakatu sahihi’l-menkul li-sarihi’l-ma’kul. ed. Muhammed Reşad Salim. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Künuzi’l-Edebiyye, 2. baskı., 1979.
- İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Mecmuatü’l-fetava. ed. Abdurrahman b. Muhammed. 37 Cilt. Medine: Mücemmeü’l-Melik Fahd, 2003.
- İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshak. El-Fihrist. çev. Şeşen, Abdülkadir. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. baskı., 2019.
- Kılavuz, Ahmet Saim. “Berbehârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/476-477. İstanbul, 1992.
- Makdisî, George. El-Eş’arî ve’l-Eşâire. çev. Enîs Moro. Merkez Nemâ lil-Bühûs ve’d-Dirâsât, ts.
- McCarthy, Richard J. The Theology of al-Ash’arî. Beyrut: Imprımerıe Catholıque, 1953.
- Muhammed Musa, Celal. Neş’etü’l-eş’ariyye ve tetavvüruha. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnani, 1982.
- Özervarlı, M. Sait. “‘La Doctrine d’al-Ash’ari’. İslam Araştırmaları Dergisi” 1 (Temmuz 1997), 238-240.
- Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Fığlalı, Ethem Ruhi. İstanbul: Şa-To İlâhiyat, 2001.
- Wensinck, Arent Jan. The Muslim Creed. Cambridge: Cambridge University Press, 1932.
- Yavuz, Yusuf Şevki. “Hasan b. Ali el-Ahvâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 2. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
- Yavuz, Yusuf Şevki. İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti. İstanbul: Kültür Matbaacılık, 1989.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Historical Studies (Other) |
| Journal Section | Articles |
| Authors | |
| Publication Date | June 30, 2025 |
| Submission Date | April 7, 2025 |
| Acceptance Date | June 20, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Issue: 1 |
