Research Article
BibTex RIS Cite

Tahakkümden Denetime: 1924-1960 Yılları Arasında Türkiye’de Uygulanan Din Politikaları

Year 2025, Volume: 15 Issue: 2, 57 - 80, 04.06.2025

Hüseyin Arslan

Abstract

Türkiye, 23 Nisan 1920 tarihinde ulusal egemenliğini ilan ettikten sonra din ile uyumlu politikalar takip etmiştir. Bu dönemde devletin, din politikaları konusunda intibak/uyum paradigması çerçevesinde hareket ettiği söylenebilir. 3 Mart 1924 tarihinden itibaren ise söz konusu paradigma yerini tahakküm paradigmasına bırakmıştır. Bu tarihten itibaren devlet, de facto olarak dayatmacı laiklik anlayışını uygulamaya başlamıştır. Böylece dinin üzerinde devlet ve iktidar tarafından bir kontrol rejimi kurulmuştur. Tek Parti döneminde din üzerinde oluşturulan kontrol rejimi 1946 yılına kadar devam etmiştir. İkinci Dünya Savaşı akabinde iktidar, komünizme karşı dini bir araç olarak kullanmak ve halkın yeni kurulan DP’ye teveccüh etmesini engellemek amacıyla din ile ilgili daha ılımlı politikalar yürürlüğe koymuştur. Böylece devlet, din politikaları konusunda tahakküm paradigmasını terk ederek denetim paradigması ekseninde hareket etmeye başlamıştır. 1950 yılında DP’nin iktidar olması sonucunda din politikalarındaki ılımlı adımlar artarak devam etmiştir. Özellikle DP, halka mal olmadığını düşündüğü din ile ilgili uygulamaları yürürlükten kaldırmıştır. Öbür yandan DP, din ile ilgili mevcut politikalarla yetinmeyip daha fazla haklar talep eden siyasi parti ve kişilere karşı laikliği cezalandırıcı bir unsur olarak kullanmaktan çekinmemiştir. Bu makalede devletin din politikaları konusunda 1924-1946 yılları arasında tahakküm paradigması ve 1946-1960 yılları arasında denetim paradigması ekseninde hareket ettiği iddia edilmiştir.

Keywords

Din Atatürk İnönü DP Laiklik

References

  • 1924 Anayasası. (t.y.). Türkiye Büyük Millet Meclisi,. Geliş tarihi 30 Ekim 2018, gönderen https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm,
  • Adıvar, A. A. (1947). Islamic and Western Thought in Turkey. Middle East Journay, 1(3), 270-280.
  • Ahmet Mithat Efendi. (2001). Letaif-i Rivayat (F. Gökçek & S. Çağın, Ed.). Çağrı Yayınları.
  • Altan, M. (2010). Kent Dindarlığı. Timaş Yayınları.
  • Althusser, L. (2002). Devlet ve Devletin İdeolojik Aygıtı (Y. Alp & M. Özışık, Çev.). İletişim Yayınları.
  • Anadol, C. (2004). Türk Siyaset Tarihinde Demokrat Parti. Yeni Kuvayı Milliye Yayınları.
  • Anayasa Mahkemesi Kararları, 1998/1 (Anayasa Mahkemesi 16 Ocak 1998). https://siyasipartikararlar.anayasa.gov.tr/SP/1998/1/1
  • Ardıç, N. (2008). Türk Sekülerleşmesi İncelemelerinde Paradigma Değişimine Doğru. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), 587-624.
  • Arslan, H. (2019). Milli Görüş Hareketi’nin Laiklik Anlayışı [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Atalay, O. (2020). Türk’e Tapmak. İletişim Yayınları.
  • Atay, F. R. (1969). Atatürkçülük Nedir? AK Yayınları.
  • Ateş, S. (2018a). Cumhuriyet Döneminde Din Politikası ve Din-Siyaset İlişkisi [Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Ateş, S. (2018b). Türkiye’de Din Politikaları ve Din. Ötüken Yayınları.
  • Avcıoğlu, H. (1959, Eylül 22). Çok Partili Hayatın On Dördüncü Yılında İnönü ile Mülakat. Akis, XVE(269).
  • Berkes, N. (2014). Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yapı Kredi Yayınları.
  • C. H. P. 5. Büyük Kurultay Zabıtları. (1939). Ulus Basımevi.
  • Cündioğlu, D. (1999). Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadet. Kitabevi Yayınları.
  • Çağlayangil, İ. S. (1990). Anılarım. Yılmaz Yayınları.
  • Çakmak, F. (2016). Mareşal Fevzi Çakmak Açıklıyor: Mustafa Kemal Paşa’yı Kurşuna Dizilmekten Nasıl Kurtardım? Derin Tarih.
  • Dağlı, B., & Aktürk, B. (1988). Hükümet Programları 1920 – 1960. TBMM Basımevi.
  • Demokrat Parti Programı. (t.y.). Geliş tarihi 02 Aralık 2018, gönderen https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/200805461%20DEMOKRAT%20PARTI%20PROGRAMI%2019 46/200805461%20DEMOKRAT%20PARTI%20PROGRAMI%201946.pdf
  • Dikici, A. (2008). Millî Şef İsmet İnönü Dönemi Laiklik Uygulamaları. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 42, 161-192.
  • Duman, D. (1999). Demokrasi Sürecinde Türkiye’de İslamcılık. Dokuz Eylül Yayınları.
  • Eşref Edip. (1949, Mayıs). Din Her Şeyden Üstündür. Sebilürreşad, 2(46).
  • Hanioğlu, M. Ş. (2023). Atatürk: Entelektüel Biyografi. Bağlam Yayıncılık.
  • İslâm Demokrat Parti Nizamnamesi. (1951). Hüradam, 104.
  • Kaçmazoğlu, H. B. (1988). Demokrat Parti Dönemi Toplumsal Tartışmaları. Birey Yayıncılık.
  • Kalın, İ. (2006, Kasım). Laiklik Maceramız. Anlayış, 42, 44-46.
  • Kaplan, M. (2013). Tevfik Fikret: Devir, Şahsiyet, Eser. Dergâh Yayınları.
  • Kara, İ. (2008). Şeyhefendinin Rüyasındaki Türkiye. Dergâh Yayınları.
  • Kara, İ. (2010). Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam. Dergâh Yayınları.
  • Kara, İ. (2016). Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam 2. Dergâh Yayınları.
  • Karpat, K. H. (2010). Türk Demokrasi Tarihi. Timaş Yayınları.
  • Kerman, Z., & Enginün, İ. (Ed.). (2007). Günlüklerin Işığında Tanpınar’la Baş Başa. Dergâh Yayınları.
  • Kırkpınar, L. (2018). Demokrat Parti (DP) ve Din-Siyaset İlişkisi (1946-1960). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVIII(36), 349-359.
  • Koçak, C. (2011). Tek-Parti Döneminde Muhalif Sesler. İletişim Yayınları.
  • Kuru, A. T., & Stepan, A. (2013). Bir ‘İdeal Tip’ ve Skala Olarak Laiklik: Türkiye, Fransa ve Senegal Karşılaştırması (H. Tatoğlu, Çev.). İçinde A. T. Kuru & A. Stepan (Ed.), Türkiye’de Demokrasi, İslâm ve Laiklik. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Lewis, B. (1952). İslamic Revival in Turkey. İnternational Affairs, 28(1), 38-48.
  • Mardin, Ş. (2017). Türkiye’de Din ve Siyaset. İletişim Yayınları.
  • Mert, N. (1998). İslam ve Demokrasi. İz Yayıncılık.
  • Millet Partisi Program ve Tüzük. (1948). Sakarya Basımevi.
  • Nal, S. (2005). Demokrat Parti’nin 1950-54 Dönemi Din Siyaseti. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 60(3), 137-171.
  • Nalbant, A., & Akgönül, S. (2011). Türk Anayasalarında Laiklik İlkesi ve Din İşlerinin Düzenlenmesi. İçinde Tartışılan Laiklik: Fransa ve Türkiye’de İlkeler ve Algılamalar (ss. 65-73). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Neziroğlu, İ., & Yılmaz, T. (Ed.). (2013). Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri: C. 1 (24 Nisan 1920-22 Mayıs 1950). TBMM Basımevi.
  • Okumuş, A. (2006, Kasım). Laiklik ve Yorgunluk. Anlayış, 42, 52-53.
  • Ortaylı, İ. (2018). Gazi Mustafa Kemal Atatürk. Kronik Yayınları.
  • Öktem, N. (1994, Yaz). Dinler ve Laiklik. Cogito, 1, 33-49.
  • Öner, K. (1948). Siyasi Hatıralarım ve Bizde Demokrasi. Osmanbey Matbaası.
  • Şimşek, E. (2013). Çok Partili Dönemde Yeniden Din Eğitimi ve Öğretimine Dönüş Süreci (1946-1960). A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 49, 391-414.
  • Tanör, B. (2000). Kurtuluş Kuruluş. Cumhuriyet Kitapları.
  • Tarık, R. (2020). Son Dönem Osmanlı Toplumunda Ortaya Çıkan Dindarlık ve Tartışmaları Bağlamında Mustafa Âsım Efendi’ye Göre Dindarlık ve Dinsizlik. İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), 122-134.
  • TBMM Tutanak Dergisi. (1949, Haziran 8). 20(8).
  • TBMM Zabıt Ceridesi. (1957, Haziran 7). 20.
  • Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun. (t.y.). Mevzuat. Geliş tarihi 30 Ekim 2018, gönderen http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.677.pdf
  • Toprak, H. K. (2017). Diyanet İşleri Başkanlığı -Türkiye Cumhuriyetinde İslam’ın Kurumsal Statüsü- (1924-1950) [Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Toprak, Z. (2012). Darwim’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji. Doğan Yayınları.
  • Toprak, Z. (2020). Atatürk: Kurucu Felsefenin Evrimi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Tunaya, T. Z. (1995). Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952. Arba Yayınları.
  • Türkönü, M. (2006, Kasım). Laiklik: Felsefî İnançlarda da Tarafsızlık. Anlayış, 42, 46-50.
  • Uzun, H. (2013). Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1946 Olağanüstü Kurultayı. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIII(26), 139-161.
  • Yavuz, M. H. (2011). Erbakan’dan Erdoğan’a Laiklik, Demokrasi, Kürt Sorunu ve İslam (L. Adalı, Çev.). Kitap Yayınevi.

From Domination to Control: Religious Policies in Türkiye between 1924-1960

Year 2025, Volume: 15 Issue: 2, 57 - 80, 04.06.2025

Hüseyin Arslan

Abstract

After declaring its national sovereignty on April 23, 1920, Türkiye pursued policies that were compatible with religion. During this period, it can be said that the state operated within the framework of the paradigm of adaptation/accommodation in religious policies. However, as of March 3, 1924, this paradigm was replaced by the paradigm of domination. From this point on, the state began to implement a more imposing approach to secularism. Consequently, a control regime over religion was established by the state and government. This control regime, which persisted throughout the one-party period, continued until 1946. After World War II, the government adopted more moderate religious policies in order to use religion as a tool against communism and to prevent the public from aligning with the newly established Democratic Party (DP). As a result, the state abandoned the paradigm of domination in religious policies and shifted towards the paradigm of control. In 1950, when the DP came to power, the moderate steps in religious policies increased. Specifically, the DP abolished certain religious practices that it believed were unpopular. On the other hand, the DP did not hesitate to use secularism as a punitive measure against political parties and individuals who were dissatisfied with the existing religious policies and demanded greater religious freedoms. This article argues that the state’s religious policies were based on the paradigm of domination between 1924 and 1946, and on the paradigm of control between 1946 and 1960.

Keywords

Religion Atatürk İnönü DP Secularism/Laicism

References

  • 1924 Anayasası. (t.y.). Türkiye Büyük Millet Meclisi,. Geliş tarihi 30 Ekim 2018, gönderen https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm,
  • Adıvar, A. A. (1947). Islamic and Western Thought in Turkey. Middle East Journay, 1(3), 270-280.
  • Ahmet Mithat Efendi. (2001). Letaif-i Rivayat (F. Gökçek & S. Çağın, Ed.). Çağrı Yayınları.
  • Altan, M. (2010). Kent Dindarlığı. Timaş Yayınları.
  • Althusser, L. (2002). Devlet ve Devletin İdeolojik Aygıtı (Y. Alp & M. Özışık, Çev.). İletişim Yayınları.
  • Anadol, C. (2004). Türk Siyaset Tarihinde Demokrat Parti. Yeni Kuvayı Milliye Yayınları.
  • Anayasa Mahkemesi Kararları, 1998/1 (Anayasa Mahkemesi 16 Ocak 1998). https://siyasipartikararlar.anayasa.gov.tr/SP/1998/1/1
  • Ardıç, N. (2008). Türk Sekülerleşmesi İncelemelerinde Paradigma Değişimine Doğru. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), 587-624.
  • Arslan, H. (2019). Milli Görüş Hareketi’nin Laiklik Anlayışı [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Atalay, O. (2020). Türk’e Tapmak. İletişim Yayınları.
  • Atay, F. R. (1969). Atatürkçülük Nedir? AK Yayınları.
  • Ateş, S. (2018a). Cumhuriyet Döneminde Din Politikası ve Din-Siyaset İlişkisi [Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Ateş, S. (2018b). Türkiye’de Din Politikaları ve Din. Ötüken Yayınları.
  • Avcıoğlu, H. (1959, Eylül 22). Çok Partili Hayatın On Dördüncü Yılında İnönü ile Mülakat. Akis, XVE(269).
  • Berkes, N. (2014). Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yapı Kredi Yayınları.
  • C. H. P. 5. Büyük Kurultay Zabıtları. (1939). Ulus Basımevi.
  • Cündioğlu, D. (1999). Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadet. Kitabevi Yayınları.
  • Çağlayangil, İ. S. (1990). Anılarım. Yılmaz Yayınları.
  • Çakmak, F. (2016). Mareşal Fevzi Çakmak Açıklıyor: Mustafa Kemal Paşa’yı Kurşuna Dizilmekten Nasıl Kurtardım? Derin Tarih.
  • Dağlı, B., & Aktürk, B. (1988). Hükümet Programları 1920 – 1960. TBMM Basımevi.
  • Demokrat Parti Programı. (t.y.). Geliş tarihi 02 Aralık 2018, gönderen https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAYINLARI/200805461%20DEMOKRAT%20PARTI%20PROGRAMI%2019 46/200805461%20DEMOKRAT%20PARTI%20PROGRAMI%201946.pdf
  • Dikici, A. (2008). Millî Şef İsmet İnönü Dönemi Laiklik Uygulamaları. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 42, 161-192.
  • Duman, D. (1999). Demokrasi Sürecinde Türkiye’de İslamcılık. Dokuz Eylül Yayınları.
  • Eşref Edip. (1949, Mayıs). Din Her Şeyden Üstündür. Sebilürreşad, 2(46).
  • Hanioğlu, M. Ş. (2023). Atatürk: Entelektüel Biyografi. Bağlam Yayıncılık.
  • İslâm Demokrat Parti Nizamnamesi. (1951). Hüradam, 104.
  • Kaçmazoğlu, H. B. (1988). Demokrat Parti Dönemi Toplumsal Tartışmaları. Birey Yayıncılık.
  • Kalın, İ. (2006, Kasım). Laiklik Maceramız. Anlayış, 42, 44-46.
  • Kaplan, M. (2013). Tevfik Fikret: Devir, Şahsiyet, Eser. Dergâh Yayınları.
  • Kara, İ. (2008). Şeyhefendinin Rüyasındaki Türkiye. Dergâh Yayınları.
  • Kara, İ. (2010). Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam. Dergâh Yayınları.
  • Kara, İ. (2016). Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam 2. Dergâh Yayınları.
  • Karpat, K. H. (2010). Türk Demokrasi Tarihi. Timaş Yayınları.
  • Kerman, Z., & Enginün, İ. (Ed.). (2007). Günlüklerin Işığında Tanpınar’la Baş Başa. Dergâh Yayınları.
  • Kırkpınar, L. (2018). Demokrat Parti (DP) ve Din-Siyaset İlişkisi (1946-1960). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVIII(36), 349-359.
  • Koçak, C. (2011). Tek-Parti Döneminde Muhalif Sesler. İletişim Yayınları.
  • Kuru, A. T., & Stepan, A. (2013). Bir ‘İdeal Tip’ ve Skala Olarak Laiklik: Türkiye, Fransa ve Senegal Karşılaştırması (H. Tatoğlu, Çev.). İçinde A. T. Kuru & A. Stepan (Ed.), Türkiye’de Demokrasi, İslâm ve Laiklik. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Lewis, B. (1952). İslamic Revival in Turkey. İnternational Affairs, 28(1), 38-48.
  • Mardin, Ş. (2017). Türkiye’de Din ve Siyaset. İletişim Yayınları.
  • Mert, N. (1998). İslam ve Demokrasi. İz Yayıncılık.
  • Millet Partisi Program ve Tüzük. (1948). Sakarya Basımevi.
  • Nal, S. (2005). Demokrat Parti’nin 1950-54 Dönemi Din Siyaseti. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 60(3), 137-171.
  • Nalbant, A., & Akgönül, S. (2011). Türk Anayasalarında Laiklik İlkesi ve Din İşlerinin Düzenlenmesi. İçinde Tartışılan Laiklik: Fransa ve Türkiye’de İlkeler ve Algılamalar (ss. 65-73). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Neziroğlu, İ., & Yılmaz, T. (Ed.). (2013). Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri: C. 1 (24 Nisan 1920-22 Mayıs 1950). TBMM Basımevi.
  • Okumuş, A. (2006, Kasım). Laiklik ve Yorgunluk. Anlayış, 42, 52-53.
  • Ortaylı, İ. (2018). Gazi Mustafa Kemal Atatürk. Kronik Yayınları.
  • Öktem, N. (1994, Yaz). Dinler ve Laiklik. Cogito, 1, 33-49.
  • Öner, K. (1948). Siyasi Hatıralarım ve Bizde Demokrasi. Osmanbey Matbaası.
  • Şimşek, E. (2013). Çok Partili Dönemde Yeniden Din Eğitimi ve Öğretimine Dönüş Süreci (1946-1960). A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 49, 391-414.
  • Tanör, B. (2000). Kurtuluş Kuruluş. Cumhuriyet Kitapları.
  • Tarık, R. (2020). Son Dönem Osmanlı Toplumunda Ortaya Çıkan Dindarlık ve Tartışmaları Bağlamında Mustafa Âsım Efendi’ye Göre Dindarlık ve Dinsizlik. İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), 122-134.
  • TBMM Tutanak Dergisi. (1949, Haziran 8). 20(8).
  • TBMM Zabıt Ceridesi. (1957, Haziran 7). 20.
  • Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun. (t.y.). Mevzuat. Geliş tarihi 30 Ekim 2018, gönderen http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.677.pdf
  • Toprak, H. K. (2017). Diyanet İşleri Başkanlığı -Türkiye Cumhuriyetinde İslam’ın Kurumsal Statüsü- (1924-1950) [Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Toprak, Z. (2012). Darwim’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji. Doğan Yayınları.
  • Toprak, Z. (2020). Atatürk: Kurucu Felsefenin Evrimi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Tunaya, T. Z. (1995). Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952. Arba Yayınları.
  • Türkönü, M. (2006, Kasım). Laiklik: Felsefî İnançlarda da Tarafsızlık. Anlayış, 42, 46-50.
  • Uzun, H. (2013). Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1946 Olağanüstü Kurultayı. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIII(26), 139-161.
  • Yavuz, M. H. (2011). Erbakan’dan Erdoğan’a Laiklik, Demokrasi, Kürt Sorunu ve İslam (L. Adalı, Çev.). Kitap Yayınevi.
There are 61 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Turkish Political Life
Journal Section Research Articles
Authors

Hüseyin Arslan 0000-0001-7840-5348

Publication Date June 4, 2025
Submission Date November 2, 2024
Acceptance Date December 14, 2024
Published in Issue Year 2025 Volume: 15 Issue: 2

Cite

APA Arslan, H. (2025). Tahakkümden Denetime: 1924-1960 Yılları Arasında Türkiye’de Uygulanan Din Politikaları. İnsan Ve Toplum, 15(2), 57-80. https://doi.org/10.12658/M0762
 Download Cover Image