Abstract
This study examines the historical, political, economic, and cultural structures of the Turkic khanates established in Northern Azerbaijan during the 18th and 19th centuries. Following the decline of the Safavid state and the assassination of Nader Shah, a power vacuum led to the emergence of several independent khanates, including Karabakh, Quba, Iravan, Shaki, Shirvan, and Nakhchivan. Each khanate, based on its geographical location and strategic significance, became a focal point in the imperial rivalries between the Ottoman Empire, Persia, and Russia. The Karabakh Khanate stood out with the cultural and artistic development of its capital, Shusha, while the Quba Khanate distinguished itself through its economic dynamism, diplomatic maneuvering, and resilience. The Iravan Khanate, now within the borders of modern-day Armenia, served as a crucial corridor between Anatolia, Persia, and the Caucasus. The Shaki Khanate became notable for its silk production, architectural heritage, and strategic control over key trade routes. The Shirvan Khanate played a significant role in regional politics and textile manufacturing, while the Nakhchivan Khanate functioned as a strategic hub in the Anatolia-Caucasus transit line and maintained regional balance through key alliances. Although their political independence was short-lived, these khanates formed the backbone of Azerbaijan’s historical legacy in terms of governance, identity, and socio-economic organization. Despite their eventual annexation by the Russian Empire, the cultural and political imprints left by these khanates remain vital to understanding the historical trajectory of the Azerbaijani people.
References
- ALEKPEROĞLU, A. Nuru - ALİYOLDAŞKIZI, A. Faride, “Nahçıvan Hanlığı”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim
- Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 123-133.
- ALİZADE, Orhan, “18. yy’ın İlk Yarısında Rusya’nın Kafkasya’da İşgalcilik Politikası”, Akademik Bakış, cilt IV sayı 7, 2010, ss. 105-114.
- ALİEV, Saleh Muhammedoğlu, “Kuba”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXVI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002, ss. 297-298.
- ALLEN, Edward David - MURATOFF Pavel, Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border, 1828-1921, Cambridge University Press, 1953.
- AXWORTHY, Micheal, The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant, I.B. Tauris, London 2006.
- AYDIN, Mustafa, “Şeki”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010, ss.489-491.
- AYDIN, Mustafa, “Şirvan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss.204-206
- AYDIN, Mustafa, “Revan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2008, ss. 26- 29.
- AZİZOV, Anar, “Şeki”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss.492. BAYRAMOVA, Naile, Şamaxı Xanlığı, AMEA Tİ Neşri, Bakı 2009.
- BİLGİLİ, Ali Sinan, “Azerbaycan Türkmenleri Tarihi”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 21-42.
- BUNİYATOV, Ziya Musa, “Azerbaycan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt IV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, ss. 317-322.
- CAMALOV, Gabil, “Azerbaycan Hanlıklarının Rusya Tarafından İşgal Edilmesinde İran’ın İkili İlişkiler Siyaseti”, Türkler (Cumhuriyet), cilt XVIII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 919-935.
- CAFEROĞLU, Ahmet, Azerbaycan, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1940.
- ÇAKMAK, Mehmet Ali, “Azerbaycan Hanlıkları”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 10-20.
- DURSUN, Davut, “Baku”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt IV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, ss. 550-551.
- EFENDİZADE, Oktay, “Gence”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss. 17-20.
- EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum- Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, cilt II, Haz: Yücel Dağlı, Seyyit A. Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, 1999 İstanbul.
- FORSYTH, James, The Caucasus: A History, Oxford University Press, 2014.
- GÖKTUĞ, Musa, Kuzey Azerbaycan Hanlıkları, Çarlık Rusyası’nın İşgali ve Hâkimiyet Süreci (1747-1917), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2022.
- GRİGOREV, Vasılıy, Staticeskoe opisanie Nakhchavanskoy provincii, Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk, Sankt-Peterburg 1883.
- GULİYEV, Telman, Rusya’nın Azerbaycan Siyaseti (1801-1813), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 2010.
- HACİEVA, Saide “İrevan (Revan) Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti İle İlişkileri”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.76-89.
- İBADOV, Refik Hüsneyoğlu, “Şeki Hanlığı ve Osmanlı İmparatorluğu ile İlişkileri”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 90-103.
- İSKENDEROVA, Merziya, “Baku Hanlığı”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 43-56.
- KARAMANLI, Hüsamettin M., “Nahcıvan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 294-297.
- KARATAY, Osman, “Suvarlar: Doğu Avrupa’nın Esrarengiz Kavmi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, cilt X, sayı 1, İzmir 2010, ss. 99-116.
- MAENCHEN, Otto J. – Helfen, The World of the Huns: Studies in Their History and Culture, University of California Press 1973.
- MEMEDOVA, Hüsamettin, “Beylerbeylikten Hanlığa: Gence-Karabağ”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 65-75.
- MERÇİL, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2006.
- MİNHÂC-İ SİRAC EL CÛZCANİ, Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârzemşâhlar, Çev: Erkan Göksu, TTK Yayınları, Ankara 2020.
- MİNORSKY, Vladimir, Studies in Caucasian History, Cambridge University Press, London 1953.
- MUSTAFAZADE, Tofiq Teyyuboğlu, “Guba Hanlığı”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 104-122.
- Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri (Karabağ-Şuşa, Nahçıvan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy) (1578-1914), Haz: İsmet Demir vd., T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1992.
- ÖZCAN, Azmi, “Nâdir Şah”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 276-277.
- PETRUŞEVSKİ, İvan Pavloviç Oçerki Po İstorii Feodalnıh Otnoşenii V Azerbaydjane İ Armenii V 18- Naçale 19 V., Leningrad 1949.
- RESULZADE, Mehmet Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti), Azerbaycan Türkleri Derneği, İstanbul 1990.
- SABBÂĞ, Abbas, BOZKURT Nebi, “Müstefvî”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 147-148.
- SEVİM, Ali - MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
- SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı – Destanları, 2. Baskı, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, İstanbul 1972.
- ŞÜKÜROV, Kâmil, İrəvan Xanlığı və Zəngəzur: Tarixi, Etnik və Siyasi Gerçəkliklər, Elm və Təhsil, Bakı 2005.
- ÜREN, Umut, “Azerbaycan Topraklarında İskit İzleri”, Istranca Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt II, sayı 1, 2024, ss. 1-20.
- URFALI MATEOS, Urfalı Meteos Vekayinamesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev: Hırant D. Andreasyon, TTK Basımevi, Ankara 1987.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 2003.
- ZEYNELOĞLU, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, Şems Matbaası, İstanbul 1924.
Abstract
Bu çalışma, 18. ve 19. yüzyıllarda Kuzey Azerbaycan topraklarında kurulan Türk hanlıklarının tarihî, siyasî, ekonomik ve kültürel yapısını değerlendirmektedir. Karabağ, Kuba, İrevan, Şeki, Şirvan ve Nahçıvan Hanlıkları, Safevîler’in zayıflaması ve Nadir Şah’ın ölümünün ardından ortaya çıkan otorite boşluğu sürecinde bağımsızlıklarını ilan etmiş ve bölgesel güç merkezlerine dönüşmüşlerdir. Her bir hanlık, coğrafi konumu ve stratejik önemi doğrultusunda Osmanlı, İran ve Rusya gibi büyük imparatorlukların rekabet sahası hâline gelmiştir. Karabağ Hanlığı, başkent Şuşa’nın kültürel ve sanatsal gelişimiyle öne çıkarken; Kuba Hanlığı ekonomik faaliyetleri, dış politikasındaki denge stratejileri ve dirençli yapısıyla dikkat çekmiştir. İrevan Hanlığı, günümüzde Ermenistan sınırları içinde yer almakla birlikte, Osmanlı-İran-Rusya rekabetinde merkezi bir geçiş noktası olmuştur. Şeki Hanlığı, ipek üretimi, ticaret yollarındaki stratejik konumu ve mimarî gelişimi ile bölgesel önem taşımıştır. Şirvan Hanlığı hem siyasi çekişmeler hem de ekonomik dokuma üretimiyle öne çıkarken; Nahçıvan Hanlığı ise Anadolu-Kafkasya geçişinde kritik bir ticaret ve güvenlik hattı rolü üstlenmiştir. Her biri kısa süreli bağımsızlıklar yaşamış olsa da bu hanlıklar, Azerbaycan Türklerinin siyasi tecrübesi, kültürel kimliği ve yerel yönetim pratikleri açısından tarihî mirasın temel taşlarını oluşturmaktadır. Rusya’nın bölgeyi adım adım ilhak etmesiyle hanlık sistemleri sona erse de, söz konusu hanlıkların bıraktığı izler, Azerbaycan tarihinin anlaşılması açısından büyük önem arz etmektedir.
Keywords
References
- ALEKPEROĞLU, A. Nuru - ALİYOLDAŞKIZI, A. Faride, “Nahçıvan Hanlığı”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim
- Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 123-133.
- ALİZADE, Orhan, “18. yy’ın İlk Yarısında Rusya’nın Kafkasya’da İşgalcilik Politikası”, Akademik Bakış, cilt IV sayı 7, 2010, ss. 105-114.
- ALİEV, Saleh Muhammedoğlu, “Kuba”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXVI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002, ss. 297-298.
- ALLEN, Edward David - MURATOFF Pavel, Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border, 1828-1921, Cambridge University Press, 1953.
- AXWORTHY, Micheal, The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant, I.B. Tauris, London 2006.
- AYDIN, Mustafa, “Şeki”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010, ss.489-491.
- AYDIN, Mustafa, “Şirvan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss.204-206
- AYDIN, Mustafa, “Revan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2008, ss. 26- 29.
- AZİZOV, Anar, “Şeki”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss.492. BAYRAMOVA, Naile, Şamaxı Xanlığı, AMEA Tİ Neşri, Bakı 2009.
- BİLGİLİ, Ali Sinan, “Azerbaycan Türkmenleri Tarihi”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 21-42.
- BUNİYATOV, Ziya Musa, “Azerbaycan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt IV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, ss. 317-322.
- CAMALOV, Gabil, “Azerbaycan Hanlıklarının Rusya Tarafından İşgal Edilmesinde İran’ın İkili İlişkiler Siyaseti”, Türkler (Cumhuriyet), cilt XVIII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 919-935.
- CAFEROĞLU, Ahmet, Azerbaycan, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1940.
- ÇAKMAK, Mehmet Ali, “Azerbaycan Hanlıkları”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 10-20.
- DURSUN, Davut, “Baku”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt IV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, ss. 550-551.
- EFENDİZADE, Oktay, “Gence”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss. 17-20.
- EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum- Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, cilt II, Haz: Yücel Dağlı, Seyyit A. Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, 1999 İstanbul.
- FORSYTH, James, The Caucasus: A History, Oxford University Press, 2014.
- GÖKTUĞ, Musa, Kuzey Azerbaycan Hanlıkları, Çarlık Rusyası’nın İşgali ve Hâkimiyet Süreci (1747-1917), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2022.
- GRİGOREV, Vasılıy, Staticeskoe opisanie Nakhchavanskoy provincii, Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk, Sankt-Peterburg 1883.
- GULİYEV, Telman, Rusya’nın Azerbaycan Siyaseti (1801-1813), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 2010.
- HACİEVA, Saide “İrevan (Revan) Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti İle İlişkileri”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.76-89.
- İBADOV, Refik Hüsneyoğlu, “Şeki Hanlığı ve Osmanlı İmparatorluğu ile İlişkileri”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 90-103.
- İSKENDEROVA, Merziya, “Baku Hanlığı”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 43-56.
- KARAMANLI, Hüsamettin M., “Nahcıvan”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 294-297.
- KARATAY, Osman, “Suvarlar: Doğu Avrupa’nın Esrarengiz Kavmi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, cilt X, sayı 1, İzmir 2010, ss. 99-116.
- MAENCHEN, Otto J. – Helfen, The World of the Huns: Studies in Their History and Culture, University of California Press 1973.
- MEMEDOVA, Hüsamettin, “Beylerbeylikten Hanlığa: Gence-Karabağ”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 65-75.
- MERÇİL, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2006.
- MİNHÂC-İ SİRAC EL CÛZCANİ, Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârzemşâhlar, Çev: Erkan Göksu, TTK Yayınları, Ankara 2020.
- MİNORSKY, Vladimir, Studies in Caucasian History, Cambridge University Press, London 1953.
- MUSTAFAZADE, Tofiq Teyyuboğlu, “Guba Hanlığı”, Türkler, cilt VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 104-122.
- Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri (Karabağ-Şuşa, Nahçıvan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy) (1578-1914), Haz: İsmet Demir vd., T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1992.
- ÖZCAN, Azmi, “Nâdir Şah”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 276-277.
- PETRUŞEVSKİ, İvan Pavloviç Oçerki Po İstorii Feodalnıh Otnoşenii V Azerbaydjane İ Armenii V 18- Naçale 19 V., Leningrad 1949.
- RESULZADE, Mehmet Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti), Azerbaycan Türkleri Derneği, İstanbul 1990.
- SABBÂĞ, Abbas, BOZKURT Nebi, “Müstefvî”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 147-148.
- SEVİM, Ali - MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
- SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı – Destanları, 2. Baskı, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, İstanbul 1972.
- ŞÜKÜROV, Kâmil, İrəvan Xanlığı və Zəngəzur: Tarixi, Etnik və Siyasi Gerçəkliklər, Elm və Təhsil, Bakı 2005.
- ÜREN, Umut, “Azerbaycan Topraklarında İskit İzleri”, Istranca Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt II, sayı 1, 2024, ss. 1-20.
- URFALI MATEOS, Urfalı Meteos Vekayinamesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev: Hırant D. Andreasyon, TTK Basımevi, Ankara 1987.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 2003.
- ZEYNELOĞLU, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, Şems Matbaası, İstanbul 1924.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | History of The Social Sciences, History of Specific Fields (Other) |
| Journal Section | Articles |
| Authors | |
| Publication Date | June 29, 2025 |
| Submission Date | May 20, 2025 |
| Acceptance Date | June 24, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 8 Issue: 14 |