Research Article
BibTex RIS Cite

Living Witnesses of a Lost Heritage: An Analysis of the Inscriptions of the Baghdād Marjāniyya Endowments

Year 2025, Volume: 15 Issue: 1, 1 - 42, 03.04.2025

Abdulhamit Dündar

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568013

Abstract

As primary historical sources, endowment inscriptions engraved on stone or brick not only preserve the written heritage of their time but also reflect its artistic sensibilities, serving as versatile documents that bridge the past and present. One of the most remarkable examples of this type, commonly found in Ilkhanid-period architectural structures, is the inscriptions of the Marjāniyya Madrasa, built in Baghdād during the Jalāyirid rule. Established in 758/1357 on the eastern side of Baghdād, the madrasa was founded by Amīn al-Dīn Marjān b. Abdullāh b. Abdurrahmān al-Oljaytī, who served as governor of Baghdād under the Jalāyirid rulers Sheikh Hasan and his son Sheikh Uwais. The endowment, arranged into six inscriptions, provides unique insights into the madrasa’s foundation and institutional history. These inscriptions, now affixed to the interior walls of the Marjāniyya Mosque, are significant not only for their content but also as outstanding examples of the Saljuk-style jalī thuluth script. In addition to these six endowment inscriptions, this study examines other inscriptions that offer valuable information about the Marjāniyya endowments. It includes a review of the literature on the inscriptions, an epigraphic analysis of the inscriptions, an examination of numerical and quantitative data related to endowed immovables, and interpretations of key terms and place names that illuminate the political and social context of the period.

Keywords

Baghdād Marjāniyya Madrasa Inscriptions Sheikh Uwais Marjān b. Abdullāh

References

  • Al-Ahari, Abu Bakr al-Qutbî. Ta’rîkh-i Shaikh Uwais (History of Shaikh Uwais) Anİmportant Source for the History ofAdharbijan in the Fourteenth Century. çev. J. B. Van Loon. The Hague: Mouton & Co., 1954. google scholar
  • Al-Janâbî, Târiq Jawâd. Studies in Medieval Iraqi Architecture. Edinburgh: Edinburgh University, Doktora Tezi, 1975. google scholar
  • Azzâvî, Abbâs. “Hattâtû Câmi‘i Mercân”. Sumer 1/111 (1947), 312-319. google scholar
  • Azzâvî, Abbâs. Mevsûatu Târîhu’l-‘Irâk Beyne İhtilâleyn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, 1. Basım, 1425. google scholar
  • Bilge, Mustafa L. “Niebuhr, Carsten”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/78-79. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Evkâf Defterleri [Ev.d]. No. 26060. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Şûrayı Devlet Evrakı [ŞD.], No. 155-24. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü [TKGM.VK]. No. 1-1. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y..MTV]. No. 240-122. google scholar
  • Bosworth, Clifford Edmund. “Uways: Shaykh Uways (I)”. Encyclopaedia of Islam. 10/957-958. Second Edition. Leiden: Brill, 2000. google scholar
  • Cevâd, Mustafa. “Mâ Fevka Bâbî Örtme mine’l-Kitâbeti ve-mâ Fîhâ, I’Inscription du Khân Ortmah”. Luğatu’l-Arab 7 (1929), 615-617. google scholar
  • Cevâd, Mustafa - Sûse, Ahmed. Delîlü Hâritati Bağdâd el-Mufassal fî Hitati Bağdâd Kadîmen ve Hadîsen. Bağdat: Matbaatü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Irâkî, 1958. google scholar
  • Dündar, Abdulhamit. “Mercâniye Medresesi Vakfiye Kitabeleri I-VI.” Bağdat, 14 Mart 2019. Kendi arşivi. google scholar
  • Dündar, Abdulhamit. Bağdat Şehir Merkezi Dışında Kalan Mercâniye Vakıf Arazilerinin Takribi Yayılım Alanları. google scholar
  • Google Haritalar, Erişim 4 Şubat 2025. https://www.google.com/maps/d/u/1/?hl=tr&mid=18H6m3rbVzb 49H3u9TI4hbFBZuneGpsg&ll=33.91346268588323%2C44.41030090000001&z=9. google scholar
  • Edhem, Halil. “Âl-i Germiyan Kitâbeleri”. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası 2 (1326), 71-79. google scholar
  • et-Târîhu’l-Ğıyâsî: el-Faslü’l-Hâmis min Seneti 656-891/1258-1386. thk. Tarık Nâfi el-Hamdânî. Bağdat: Matbaatu Es‘ad, 1975. google scholar
  • Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (IV. Kitap). ed. Robert Dankoff vd. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, t.y. google scholar
  • Gülcü, Erdinç. Osmanlı İdaresinde Bağdat 1534-1623 (İdari ve Fiziki Yapı). Ankara: İksad Yayınevi, 2023. google scholar
  • Hammûdî, Hâlid Halîl. el-Medresetü’l-Mercâniyye fî Bağdâd Dirâse Târîhiyye Mi‘mâriyye Fenniyye. Bağdat: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Birinci Baskı., 2013. google scholar
  • Herzfeld, Ernst. Baghdad (Iraq): View of Inscription in Iwan off Courtyard, Mirjaniyya Madrasa. Metropolitan Museum of Art, Department of Islamic Art, Harris Brisbane Dick Fund, 1943. Erişim 19 Şubat 2025. https://libmma.contentdm.oclc.org/digital/iiif/p16028coll11/2385/full/full/0/default.jpg. google scholar
  • Hinz, Walter. “Ortaçağ Yakın Şarkına Ait Vergi Kitabeleri”. çev. Fikret Işıltan. Belleten 13/52 (1949), 771-794. google scholar
  • İbnü’l-Fakîh, Ebû ‘Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshak el-Hemedânî. Kitâbü’l-Büldân. ed. Yusuf Hâdî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2009. google scholar
  • İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. Bağdat Haritasında Mercâniye Medresesi ve Örtme Han’ın Konumu. Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, No. 09487. google scholar
  • Lloyd, Seton. “Dicovery in the Madrasat al-Mirjaniya (Mirjan Mosque)”. Sumer 2/1 (1946), 10-12. google scholar
  • Makrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. es-Sülûk li-Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk. ed. Muhammed Abdülkâdir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997. google scholar
  • Massignon, Louis. “Les medresehs de Bagdâd”. Bulletin de l’InstitutFrançais d’Archeologie Orientale 7 (1910), 77-86. google scholar
  • Massignon, Louis. Mission enMesopotamie (1907-1908). Kahire: Impr. de l’Institut Français d’Archeologie Orientale, 1910. google scholar
  • Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî, Sahîhu’l-Müslim, nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Riyad: Dârü’s-Selâm, 2. Bası, 1421/2000. google scholar
  • Nakşibendî, Nâsır. “el-Medresetü’l-Mercâniyye”. Sumer 2/1 (1946), 33-45. google scholar
  • Nazmi-zâde, Murteza. Gülşen-i Hulefâ: Bağdat Tarihi 762-1717. ed. Mehmet Karataş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
  • Nekty, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. Türkçe Yazmalar, No. 09487. google scholar
  • Niebuhr, Carsten - Cevâd, Mustafa. Rihletü Niebuhr el-Kâmile ile’l-‘Irâk. Beyrut: el-Verrâk, 2012. google scholar
  • Nigehi, Mercan - Khalily, Reza. “Yasa ve Moğol Döneminde İran’ın Hukuk Düzeni Üzerindeki Etkisi”. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi 4/1 (2018), 195-209. google scholar
  • Parapetti, Roberto. “The Lost Mirjaniyah Madrasa of Baghdad: Reconstructions and Additional Notes”. Mesopotamia, Rivista Di Archeologia, Epigrafia e Storia Orientale Antica 52 (2017), 173-211. google scholar
  • Sarre, Friedrich - Herzfeld, Ernst Emil. Archaologische Reise im Euphrat- und Tigris-Gebiet. Berlin: D. Reimer, 1920. google scholar
  • Sarre, Friedrich vd. Archaologische Reise im Euphrat- und Tigris-Gebiet. Berlin: D. Reimer, 1911. google scholar
  • Sümer, Faruk. “Ağa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/451-452. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988. google scholar
  • Taneri, Aydın. “Hadım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/1-3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997. google scholar
  • Temir, Ahmet. Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989. google scholar
  • Uluçam, Abdüsselam. Irak’taki Türk Mimari Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989. google scholar
  • Ürekli, Muzaffer. “Celâyirliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/264-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. google scholar
  • Wing, Patrick. The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2016. google scholar
  • Yılmaz, Bülent. Celayirliler Kabile Devlet. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002. google scholar
  • Yuvalı, Abdülkadir. “Hasan-ı Büzürg”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/311-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. google scholar

Yitik Bir Mirasın Yaşayan Şahitleri: Bağdat Mercâniye Vakıflarının Kitabeleri Üzerine İnceleme

Year 2025, Volume: 15 Issue: 1, 1 - 42, 03.04.2025

Abdulhamit Dündar

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568013

Abstract

Taşa veya tuğlaya işlenmiş vakfiye kitabeleri, birinci elden tarihî kaynak olmalarının yanında dönemin sanat anlayışını da zamanımıza taşıyan çok yönlü belgelerdir. İlhanlılar dönemi mimari yapılarında yaygın olan bu türün en dikkat çekici örneklerinden biri, Bağdat’taki Celâyirliler (1340- 1431) dönemi eserlerinden olan Mercâniye Medresesi ve vakıflarına ait kitabelerdir. Mercâniye Medresesi, Celâyirli hükümdarı Şeyh Hasan ve oğlu Şeyh Üveys döneminde Bağdat valiliği görevinde bulunan Emînüddîn Mercân b. Abdullah b. Abdurrahman es-Sultânî el-Olcaytî tarafından 758 (1357) yılında Bağdat’ın doğu yakasında kurulmuştur. Kurucu, medreseyle birlikte inşa ettiği dârüşşifânın kalıcı ve sürdürülebilir kurumlar olmalarını sağlamak amacıyla zengin vakıflar tesis etmiş; vakıflara dair bilgileri içeren vakfiye metnini ise kitabeler hâlinde medresenin içine yerleştirmiştir. Altı kitabe hâlinde düzenlenmiş olan vakfiye, medresenin vakıfları ve kurumsal tarihi hakkında benzersiz bilgiler içermektedir. Medresenin mescit bölümünün iç duvarlarına sabitlenmiş hâlde bulunan kitabeler, içerik açısından olduğu kadar Selçuklu tarzı celi sülüs yazı geleneğinin seçkin bir örneği olması bakımından da önem arz etmektedir. Altı vakfiye kitabesinden başka, Mercâniye vakıfları hakkında önemli bilgiler içeren diğer kitabeleri de kapsamına alan bu çalışma, kitabelerle ilgili literatürün değerlendirmesini, kitabelerin epigrafik incelemesini, vakfedilen taşınmazların sayısal ve niceliksel bilgilerinin analizini, dönemin siyasi ve içtimai durumuna ışık tutan kavramları ve yer adlarının açıklamasını ihtiva etmektedir.

Keywords

Bağdat Mercâniye Medresesi Kitabeler Şeyh Üveys Mercân b. Abdullah

References

  • Al-Ahari, Abu Bakr al-Qutbî. Ta’rîkh-i Shaikh Uwais (History of Shaikh Uwais) Anİmportant Source for the History ofAdharbijan in the Fourteenth Century. çev. J. B. Van Loon. The Hague: Mouton & Co., 1954. google scholar
  • Al-Janâbî, Târiq Jawâd. Studies in Medieval Iraqi Architecture. Edinburgh: Edinburgh University, Doktora Tezi, 1975. google scholar
  • Azzâvî, Abbâs. “Hattâtû Câmi‘i Mercân”. Sumer 1/111 (1947), 312-319. google scholar
  • Azzâvî, Abbâs. Mevsûatu Târîhu’l-‘Irâk Beyne İhtilâleyn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, 1. Basım, 1425. google scholar
  • Bilge, Mustafa L. “Niebuhr, Carsten”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/78-79. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Evkâf Defterleri [Ev.d]. No. 26060. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Şûrayı Devlet Evrakı [ŞD.], No. 155-24. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü [TKGM.VK]. No. 1-1. google scholar
  • BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y..MTV]. No. 240-122. google scholar
  • Bosworth, Clifford Edmund. “Uways: Shaykh Uways (I)”. Encyclopaedia of Islam. 10/957-958. Second Edition. Leiden: Brill, 2000. google scholar
  • Cevâd, Mustafa. “Mâ Fevka Bâbî Örtme mine’l-Kitâbeti ve-mâ Fîhâ, I’Inscription du Khân Ortmah”. Luğatu’l-Arab 7 (1929), 615-617. google scholar
  • Cevâd, Mustafa - Sûse, Ahmed. Delîlü Hâritati Bağdâd el-Mufassal fî Hitati Bağdâd Kadîmen ve Hadîsen. Bağdat: Matbaatü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Irâkî, 1958. google scholar
  • Dündar, Abdulhamit. “Mercâniye Medresesi Vakfiye Kitabeleri I-VI.” Bağdat, 14 Mart 2019. Kendi arşivi. google scholar
  • Dündar, Abdulhamit. Bağdat Şehir Merkezi Dışında Kalan Mercâniye Vakıf Arazilerinin Takribi Yayılım Alanları. google scholar
  • Google Haritalar, Erişim 4 Şubat 2025. https://www.google.com/maps/d/u/1/?hl=tr&mid=18H6m3rbVzb 49H3u9TI4hbFBZuneGpsg&ll=33.91346268588323%2C44.41030090000001&z=9. google scholar
  • Edhem, Halil. “Âl-i Germiyan Kitâbeleri”. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası 2 (1326), 71-79. google scholar
  • et-Târîhu’l-Ğıyâsî: el-Faslü’l-Hâmis min Seneti 656-891/1258-1386. thk. Tarık Nâfi el-Hamdânî. Bağdat: Matbaatu Es‘ad, 1975. google scholar
  • Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (IV. Kitap). ed. Robert Dankoff vd. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, t.y. google scholar
  • Gülcü, Erdinç. Osmanlı İdaresinde Bağdat 1534-1623 (İdari ve Fiziki Yapı). Ankara: İksad Yayınevi, 2023. google scholar
  • Hammûdî, Hâlid Halîl. el-Medresetü’l-Mercâniyye fî Bağdâd Dirâse Târîhiyye Mi‘mâriyye Fenniyye. Bağdat: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Birinci Baskı., 2013. google scholar
  • Herzfeld, Ernst. Baghdad (Iraq): View of Inscription in Iwan off Courtyard, Mirjaniyya Madrasa. Metropolitan Museum of Art, Department of Islamic Art, Harris Brisbane Dick Fund, 1943. Erişim 19 Şubat 2025. https://libmma.contentdm.oclc.org/digital/iiif/p16028coll11/2385/full/full/0/default.jpg. google scholar
  • Hinz, Walter. “Ortaçağ Yakın Şarkına Ait Vergi Kitabeleri”. çev. Fikret Işıltan. Belleten 13/52 (1949), 771-794. google scholar
  • İbnü’l-Fakîh, Ebû ‘Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshak el-Hemedânî. Kitâbü’l-Büldân. ed. Yusuf Hâdî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2009. google scholar
  • İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. Bağdat Haritasında Mercâniye Medresesi ve Örtme Han’ın Konumu. Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, No. 09487. google scholar
  • Lloyd, Seton. “Dicovery in the Madrasat al-Mirjaniya (Mirjan Mosque)”. Sumer 2/1 (1946), 10-12. google scholar
  • Makrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. es-Sülûk li-Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk. ed. Muhammed Abdülkâdir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997. google scholar
  • Massignon, Louis. “Les medresehs de Bagdâd”. Bulletin de l’InstitutFrançais d’Archeologie Orientale 7 (1910), 77-86. google scholar
  • Massignon, Louis. Mission enMesopotamie (1907-1908). Kahire: Impr. de l’Institut Français d’Archeologie Orientale, 1910. google scholar
  • Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî, Sahîhu’l-Müslim, nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Riyad: Dârü’s-Selâm, 2. Bası, 1421/2000. google scholar
  • Nakşibendî, Nâsır. “el-Medresetü’l-Mercâniyye”. Sumer 2/1 (1946), 33-45. google scholar
  • Nazmi-zâde, Murteza. Gülşen-i Hulefâ: Bağdat Tarihi 762-1717. ed. Mehmet Karataş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
  • Nekty, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. Türkçe Yazmalar, No. 09487. google scholar
  • Niebuhr, Carsten - Cevâd, Mustafa. Rihletü Niebuhr el-Kâmile ile’l-‘Irâk. Beyrut: el-Verrâk, 2012. google scholar
  • Nigehi, Mercan - Khalily, Reza. “Yasa ve Moğol Döneminde İran’ın Hukuk Düzeni Üzerindeki Etkisi”. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi 4/1 (2018), 195-209. google scholar
  • Parapetti, Roberto. “The Lost Mirjaniyah Madrasa of Baghdad: Reconstructions and Additional Notes”. Mesopotamia, Rivista Di Archeologia, Epigrafia e Storia Orientale Antica 52 (2017), 173-211. google scholar
  • Sarre, Friedrich - Herzfeld, Ernst Emil. Archaologische Reise im Euphrat- und Tigris-Gebiet. Berlin: D. Reimer, 1920. google scholar
  • Sarre, Friedrich vd. Archaologische Reise im Euphrat- und Tigris-Gebiet. Berlin: D. Reimer, 1911. google scholar
  • Sümer, Faruk. “Ağa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/451-452. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988. google scholar
  • Taneri, Aydın. “Hadım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/1-3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997. google scholar
  • Temir, Ahmet. Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989. google scholar
  • Uluçam, Abdüsselam. Irak’taki Türk Mimari Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989. google scholar
  • Ürekli, Muzaffer. “Celâyirliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/264-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. google scholar
  • Wing, Patrick. The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2016. google scholar
  • Yılmaz, Bülent. Celayirliler Kabile Devlet. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002. google scholar
  • Yuvalı, Abdülkadir. “Hasan-ı Büzürg”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/311-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. google scholar
There are 45 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Islamic Studies (Other)
Journal Section Research Articles
Authors

Abdulhamit Dündar 0000-0002-3126-6640

Publication Date April 3, 2025
Submission Date October 16, 2024
Acceptance Date February 7, 2025
Published in Issue Year 2025 Volume: 15 Issue: 1

Cite

ISNAD Dündar, Abdulhamit. “Yitik Bir Mirasın Yaşayan Şahitleri: Bağdat Mercâniye Vakıflarının Kitabeleri Üzerine İnceleme”. İslam Tetkikleri Dergisi 15/1 (April 2025), 1-42. https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1568013.
 Download Cover Image