Mehmed b. Ali’nin “Tercüme-i Cedīde fī’l- Havāssi’l- Müfrede” Adlı Eserine Dair Yeni Bir Değerlendirme
Abstract
Amaç: Hayatı hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olmadığımız Mehmed b. Ali’nin (1691’de sağ) Terceme-i Cedīde fī’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede” adlı eserinin yapılmış iki ayrı neşrinin eleştirel bir şekilde değerlendirilmesi, tercümeye kaynaklık eden eserin tespit edilmesi ve esere dair yeni bir değerlendirme yapılması amaçlanmıştır.
Yöntem: Araştırma Mart-Ekim 2024 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Eserin bilinmeyen başka nüshalarının olup olmadığının tespiti için yurtiçi ve yurt dışı kütüphanelerine ait katalog ve veri tabanı taraması yapılmıştır. Tespit edilen yeni nüshalar ve esere kaynaklık ettiği düşünülen kitap üzerinden metnin ve bitkilere ait resimlerin karşılaştırılması yapılmıştır. Ayrıca tercümenin yapıldığı dönem göz önünde bulundurularak eser içeriği incelenmiştir.
Bulgular: Eserin bilinen bir yazma nüshası ve bir taş baskısına ek olarak, bir yazma nüshası ve üç taş baskısı daha bulunmuştur. İtalyan botanikçi ve hekim Castore Durante’nin (ö. 1590) Herbario Novo adlı eserinin tercümeye kaynaklık ettiği tespit edilmiştir. Kaynak ve tercüme eserin bitkilere dair verdikleri bilgilerin başlıkları birbirine yakın olmakla birlikte, bitkilere ait resimler de özdeş denilebilecek benzerlikler içermektedir.
Sonuç: Eserin müellif nüshası tespit edilememiştir ve mevcut nüshaları arasında ciddi farklılıkların bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda mevcut metin neşirleri tek bir nüshaya dayandığı için ciddi eksiklikler barındırmaktadır. Ekonomik nedenlerle tercüme yapan müellif, çağdaşı olan literatürde bulunan yeni hastalıklara ve uygulamalara dair bilgilerden haberdar olmakla birlikte, tercümesinde tıp alanındaki yeni gelişmeleri takip etmeyi değil, yabancılardan bitki alımını engellemek için İstanbul’da bulunan bitkileri tanıtmayı öncelemiştir.
Project Number
Bulunmamaktadır.
References
- 1. Bedizel zülfikar M, Aydın M. Osmanlı Tıbbında‘Müfred Devâ’ Kullanımı ve ‘Müfredât’ Eserlerinin Genel Özellikleri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları [Internet]. İstanbul Üniversitesi; 2005;6(2):299–315. Available from: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuoba/issue/1210/14251
- 2. Mehmed b. Ali. Tercüme-i cedide fi’l havasi’l-müfrede: 17. yüzyılda yazılan bitkilerle sağaltma kitabı. Barlas U, editor. İstanbul: Tıp Tarihi Araştırmaları; 2004.
- 3. Mehmed b. Ali. Terceme-i Cedîde fi’l-Havassi’l-Müfrede (1102/1690). Özaltay B, Köse A, editors. Editörler Bülent Özaltay ve Abdullah Köse. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği; 2006.
- 4. Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Saraç Y, editor. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi; 2016.
- 5. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. Uğurol Barlas’ın Özel Kütüphanesi.
- 6. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi ve Etik AD Kütüphanesi (Çapa) 4458.
- 7. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Havâssi’l- Müfrede. New Haven ABD, Yale Üniversitesi, Beinecke Rare Book and Manuscript Library Turkish MSS suppl. 6.
- 8. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. Çorum, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi 610.
- 9. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l - Müfrede. İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Millet Yazma Eserler Kütüphanesi, Ali Emiri Tıp Koleksiyonu 74/1 .
- 10. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi 1485.
- 11. İhsanoğlu E, Şeşen R, Bekar SM, Güdüz G, Bulut V. Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü Tarihi, c.1. İstanbul: IRCICA; 2008, s. 318-319.
- 12. Goltz D. Die Paracelsisten und die Sprache. Sudhoffs Arch. JSTOR; 1972;(H. 4):337–352.
- 13. Ragazzi E. Amber, a Stone of Sun for Ancient Medicines. Acta medico-historica Rigensia [Internet]. Rīgas Stradiņa universitāte; 2016 [cited 2024 Nov 8];208–234. Available from: https://dspace.rsu.lv/jspui/handle/123456789/42
- 14. Donzelli G. Teatro farmaceutico, dogmatico, e spagirico. Venezia: A. Poletti; 1726.
- 15. Durante C. Herbario Nova. Roma; 1585.
- 16. Tomasi LT, Willis T. An Oak Spring Herbaria: Herbs and Herbals from the Fourteenth to the Nineteenth Centuries: a Selection of the Rare Books, Manuscripts and Works of Art in the Collection of Rachel Lambert Mellon. Yale University Press; 2019.
- 17. Arıcı M, Aksoy E. Tıbb-ı Cedîd Ne Kadar Yenidir? Osmanlı Tıbbında Yenilik Tartışmaları ve Yeninin Mahiyeti (1650-1750). Osmanlı Bilimi Araştırmaları. Istanbul University; 2023;24(2):841–876.
- 18. Hayâtîzâde Mustafa Feyzi. er-Resâilü’l-müşfiyye li’l-emrâzi’l-müşkile . Hacı Selim Ağa 868.
- 19. Sâlih b. Nasrullah İbn Sellûm. Risâle fî İskûrbût. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 2487.
- 20. Müneccimbaşı Ahmed Dede. Fevâidü’s-seniyye min havâssi’l-eşcâri’t-tıbbiyyeti’l-Efrenciyye [Risâle fi’l- edviyeti’l-cedîde]. Bağdad, Kadiriye Medresesi 715.
- 21. Sarı N. 18. ve 19. Asırda Kimyager Hekimlerin Kullandıklari Aletler. Tip Tarihi Araştırmaları. 1986;1:51–78.
- 22. Sâlih b. Nasrullah İbn Sellûm. Gâyetü’l-beyân fî tedbîri bedeni’l-insân. İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü 975.
- 23. Sakızlı İsa Efendi. Nizâmü’l-Edviye. Aydın MB, Murad S, editors. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi; 2019.
- 24. Vicentini CB, Buldrini F, Romagnoli C, Bosi G. Tobacco in the Erbario Estense and other Renaissance evidence of the Columbian taxon in Italy. Rend Lincei Sci Fis Nat. Springer; 2020;31(4):1117–1126.
- 25. Paker S. Terceme, te’lîf ve özgünlük Meselesi. . In: Koncu H, Çakır M, Kuru S, editors. Eski Türk edebiyatı çalışmaları IX: metnin hâlleri: Osmanlı’da telif, tercüme ve şerh kitabı. 2014. p. 36–71.
- 26. Açıl B, Yazar S, Turgut K, Kavak Ö. Tenkitli Neşir Kılavuzu (Osmanlı Türkçesi Metinleri İçin). İstanbul: İSAM Yayınları; 2022.
- 27. Yılmaz OK. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM Yayınları; 2023.
- 28. Acıduman A, Güneş N. İbn Şerīf Yādigār adlı eserinde Cerrāḥ Meḥmed’in risalesinden gerçekten yararlandı mı? Yazma eserlerin yayınlanmasıyla ilgili yöntembilgisel bir sorun üzerine. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi [Internet]. Mersin Üniversitesi; 2022;12(3):551–564. Available from: https://doi.org/10.31020/mutftd.1147091
Abstract
Objective: The study aims to critically evaluate two separate editions of Mehmed b. Ali’s (fl. 1691) work Tarjama-yi Jadīda fī’l-Khawāṣṣ al-Mufrada, about which detailed information on the author’s life is not available. Additionally, it seeks to identify the source text that served as the basis for the translation and to provide a new assessment of the work.
Method: The research was conducted between March and October 2024. To identify any previously unknown copies of the work, the catalogs and databases of both domestic and international libraries were systematically searched. A comparative analysis of the text and plant illustrations was undertaken, incorporating newly identified copies and the book presumed to be the source of the translation. Additionally, the content of the work was examined within the context of its translation period.
Findings: In addition to one manuscript and one lithographic copy previously known, an additional manuscript and three lithographic copies of the work were identified. It was determined that Herbario Novo, authored by the Italian botanist and physician Castore Durante (d. 1590), served as the source for the translation. The headings describing the plants in both the source text and the translated work are closely aligned, and the illustrations of the plants are nearly identical.
Conclusion: The original copy of the work authored by Mehmed b. Ali has not been identified, and significant discrepancies have been observed among the existing copies. In this regard, the current editions of the text are notably deficient, as they rely on a single copy. While the translator, who undertook the work for economic reasons, demonstrated awareness of contemporary knowledge on new diseases and practices, his primary objective was not to align his translation with recent medical advancements. Instead, his focus was on introducing plants available in Istanbul to discourage the procurement of such plants from foreign sources.
Project Number
Bulunmamaktadır.
References
- 1. Bedizel zülfikar M, Aydın M. Osmanlı Tıbbında‘Müfred Devâ’ Kullanımı ve ‘Müfredât’ Eserlerinin Genel Özellikleri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları [Internet]. İstanbul Üniversitesi; 2005;6(2):299–315. Available from: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuoba/issue/1210/14251
- 2. Mehmed b. Ali. Tercüme-i cedide fi’l havasi’l-müfrede: 17. yüzyılda yazılan bitkilerle sağaltma kitabı. Barlas U, editor. İstanbul: Tıp Tarihi Araştırmaları; 2004.
- 3. Mehmed b. Ali. Terceme-i Cedîde fi’l-Havassi’l-Müfrede (1102/1690). Özaltay B, Köse A, editors. Editörler Bülent Özaltay ve Abdullah Köse. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği; 2006.
- 4. Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. Saraç Y, editor. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi; 2016.
- 5. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. Uğurol Barlas’ın Özel Kütüphanesi.
- 6. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi ve Etik AD Kütüphanesi (Çapa) 4458.
- 7. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Havâssi’l- Müfrede. New Haven ABD, Yale Üniversitesi, Beinecke Rare Book and Manuscript Library Turkish MSS suppl. 6.
- 8. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. Çorum, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi 610.
- 9. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l - Müfrede. İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Millet Yazma Eserler Kütüphanesi, Ali Emiri Tıp Koleksiyonu 74/1 .
- 10. Mehmed bin Ali. Terceme-i Cedîde fî’l- Ḫavāṣṣi’l- Müfrede. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi 1485.
- 11. İhsanoğlu E, Şeşen R, Bekar SM, Güdüz G, Bulut V. Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü Tarihi, c.1. İstanbul: IRCICA; 2008, s. 318-319.
- 12. Goltz D. Die Paracelsisten und die Sprache. Sudhoffs Arch. JSTOR; 1972;(H. 4):337–352.
- 13. Ragazzi E. Amber, a Stone of Sun for Ancient Medicines. Acta medico-historica Rigensia [Internet]. Rīgas Stradiņa universitāte; 2016 [cited 2024 Nov 8];208–234. Available from: https://dspace.rsu.lv/jspui/handle/123456789/42
- 14. Donzelli G. Teatro farmaceutico, dogmatico, e spagirico. Venezia: A. Poletti; 1726.
- 15. Durante C. Herbario Nova. Roma; 1585.
- 16. Tomasi LT, Willis T. An Oak Spring Herbaria: Herbs and Herbals from the Fourteenth to the Nineteenth Centuries: a Selection of the Rare Books, Manuscripts and Works of Art in the Collection of Rachel Lambert Mellon. Yale University Press; 2019.
- 17. Arıcı M, Aksoy E. Tıbb-ı Cedîd Ne Kadar Yenidir? Osmanlı Tıbbında Yenilik Tartışmaları ve Yeninin Mahiyeti (1650-1750). Osmanlı Bilimi Araştırmaları. Istanbul University; 2023;24(2):841–876.
- 18. Hayâtîzâde Mustafa Feyzi. er-Resâilü’l-müşfiyye li’l-emrâzi’l-müşkile . Hacı Selim Ağa 868.
- 19. Sâlih b. Nasrullah İbn Sellûm. Risâle fî İskûrbût. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 2487.
- 20. Müneccimbaşı Ahmed Dede. Fevâidü’s-seniyye min havâssi’l-eşcâri’t-tıbbiyyeti’l-Efrenciyye [Risâle fi’l- edviyeti’l-cedîde]. Bağdad, Kadiriye Medresesi 715.
- 21. Sarı N. 18. ve 19. Asırda Kimyager Hekimlerin Kullandıklari Aletler. Tip Tarihi Araştırmaları. 1986;1:51–78.
- 22. Sâlih b. Nasrullah İbn Sellûm. Gâyetü’l-beyân fî tedbîri bedeni’l-insân. İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü 975.
- 23. Sakızlı İsa Efendi. Nizâmü’l-Edviye. Aydın MB, Murad S, editors. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi; 2019.
- 24. Vicentini CB, Buldrini F, Romagnoli C, Bosi G. Tobacco in the Erbario Estense and other Renaissance evidence of the Columbian taxon in Italy. Rend Lincei Sci Fis Nat. Springer; 2020;31(4):1117–1126.
- 25. Paker S. Terceme, te’lîf ve özgünlük Meselesi. . In: Koncu H, Çakır M, Kuru S, editors. Eski Türk edebiyatı çalışmaları IX: metnin hâlleri: Osmanlı’da telif, tercüme ve şerh kitabı. 2014. p. 36–71.
- 26. Açıl B, Yazar S, Turgut K, Kavak Ö. Tenkitli Neşir Kılavuzu (Osmanlı Türkçesi Metinleri İçin). İstanbul: İSAM Yayınları; 2022.
- 27. Yılmaz OK. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM Yayınları; 2023.
- 28. Acıduman A, Güneş N. İbn Şerīf Yādigār adlı eserinde Cerrāḥ Meḥmed’in risalesinden gerçekten yararlandı mı? Yazma eserlerin yayınlanmasıyla ilgili yöntembilgisel bir sorun üzerine. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi [Internet]. Mersin Üniversitesi; 2022;12(3):551–564. Available from: https://doi.org/10.31020/mutftd.1147091
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Historical Studies (Other) |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Project Number | Bulunmamaktadır. |
| Early Pub Date | May 28, 2025 |
| Publication Date | May 30, 2025 |
| Submission Date | November 25, 2024 |
| Acceptance Date | May 11, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 15 Issue: 2 |
Cite
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
Periodical scientific publication of Mersin University School of Medicine. Can not be cited without reference. Responsibility of the articles belong to the authors
Ayşegül Tuğuz
from composition of İlter Uzel named “Dioscorides and his Student
Address
Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Çiftlikköy Kampüsü
Yenişehir / Mersin