Research Article
BibTex RIS Cite

Lîteratura Tecwîdên Kurdî

Year 2025, Issue: 23, 1 - 22, 30.06.2025

Mustafa Acar

https://doi.org/10.55253/2025.nubihar.1597055

Abstract

Tecwîd, îlmê fonetîka Qur’anê ye. Mijara wê li gor metoda alimên Qîraetê xweşxwendin û duristxwendina Qur’anê ye. Mirov bi saya wê dikare Qur’anê li gor fonetîka Ereban bixwîne. Weke ku tê zanîn sehabeyekî Kurd bi navê Caban el-Kurdî (r.e.) heye. Lawê wî yê ku navê wî Meymûn el-Kurdî ye (r.e.) katibê mushefê bûye. Dema mirov li mijara îlmê resmê mushefê dinêre mirov dibîne ku têkiliya wê bi Qîraetê ‘Eşere re heye ku tecwîd jî beşek ji vî îlmî ye. Loma mirov dikare bibêje alimên Kurdan hîn ji serdema Îslamê ya ewil ve xizmeta vî îlmî kirine. Ji bilî Meymûnê Lawê Caban, Mehdî b. Meymûn el-Kurdî (w. 171/787-788) jî yek ji alimên Kurdan e ku xizmeta vî îlmî kiriye. Lewra Mehdî di heman demê de seydayê Ye‘qûb el-Hedremî (w. 205/821) yê ku îmamekî ji deh îmamên qîraetê ye. Lê mixabîn tevî ku alimên me hem di vî warî de hem jî di warên îlmên Îslamî yên din de bi piranî bi Erebî kitêb nivîsine. Bi qasî ku em dizanin yê cara ewil bi Kurdî tecwîd nivîsiye Mela Xelîlê Sêrtî ye (w. 1259/1843). Loma me di vê gotarê de ji Mela Xêlîl û vir ve behsa 40 tecwîdên Kurdî kire. Piraniya van tecwîdan bi Kurmancî bin jî çend hebên Soranî û yeke Zazakî jî di nava wan de heye. Li gor agahiyên em gihaştinê jimara tecwîdên Soranî bêtir bin jî ne mimkin bû me qala temamê wan bikira. Loma weke nimûne me tenê behsa çend heban kir.

Keywords

Tecwîd Qîraetê ‘Eşere Xwendina Qur’anê Kurdî Kurmancî Soranî Zazakî.

References

  • Adak, A. (2014). Destpêka Edebiyata Kurdî Ya Klasîk. İstanbul: Nûbihar.
  • Adak, A. (2018). Mexles di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de. Nûbihâr Akademi, 10, 11-58.
  • Beyazidî, Ş. Y. (2015). Îrşadu’l-‘Îbad. İstanbul: Nûbihar.
  • Burhaneddîn, Î. (2010). Lêkdanewey Pêşekî Îbnu’l-Cezerî.
  • Cureysî, M. M. N. (2012). Nîhayetu’l-Qewli’l-Mufîd fî Îlmiî’t-Tecwîd. Beyrût: Daru’l-Kutubî’l-Îlmîyye.
  • Çağlayan, M. (1996). Şark Uleması. İstanbul: Çağlayan Yayınları.
  • Çağmar, M. E. (2009). Molla Halîl el-İs‘irdî’nin “Risâletün fî ‘İlmi’t-Tecvîd” Adlı Eseri. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 2, 153-161.
  • Çakır, M. S. (2017). Şeyh Abdülkadir-i Hezânî (v. 1908) ve Hezân Dergâhı’nda Yetişen Sûfî Âlimler. Ulusal Mevlânâ Hâlid-İ Bağdâdî ve Hâlidîliğin Bingöl Ve Çevresi Üzerindeki Etkisi Sempozyumu Kitabı.
  • Doskî, T. Î. (2010). Du Vehînokên Kurmancî di Îlmê Tecwîdê da. Erbil: Çapxaneyî Sipîrêz.
  • Ebdurrehman, G. Î. (2010). Rêgayekî Asan Bo Ciwan Xuwêndinewey Qur’an. حوكمی زانستی تەجوید. https://ba8.org/
  • Ebû Reyme, Ş. M. el-Mehmûd. (2013). Hîdayetu’l-Mustefîd fî Ehkami’t-Tecwîd. Beyrût: el-Mektebetu’l-’Esriyye.
  • Ehmed, B., & Ebdurrehman, R. (2017). Rêsayî Asan Bo Xuwêndineweyî Qur’an. Zankoyî Azadî Dîrasatî Îslamî.
  • Xewsanî, Y. b. E. (2009). Tecwîdî Asan Bo Fêrbûnî Qur’an (wer. Z. Kerîm).
  • Xewsanî, Y. b. E. (2019). ‘Ilmu’t-Tecwîd Ehkamun Nezeriyyetun we Mulahezatun ‘Emeliyyetun Tetbîqiyyetun. Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyye.
  • Ensarî, M. A. (2013). Elîfba Zaroka. İstanbul: Hayrat Neşriyat.
  • Erkol, A. (2020). Gündüz, Abdurrahman. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: C. EK-1 (2. bs, s. 490). Ankara: TDV Yayınları.
  • Ertekin, N. (2018). Molla Ehmed Yalar û Dîwana wî. İ. Özcoşar vd. (Ed.), Diyarbakır: Alimler, Arifler, Edipler. İstanbul: Ensar Neşriyat.
  • Eynberanî, M. E. (2011). Elîfba û Tecwîd Rêbera Qur’ana Pîroz. İstanbul: Nûbihar.
  • Ferzende İdiz, A. T. (Ed.). (2021). Kürtçe Yazılan Tecvid Eserleri. Kürtçede İslâmî İlimler. Van: Peywend.
  • Girdarî, M. S. (2003, Hezîran). Xelîfe Yûsif û Îrşadu’l-Îbada Kurmancî. Nûbihar, 8, 89-93.
  • Gündüz, H. (2017). Destpêka Fêrbûna Qur’ana Pîroz Elîf-Be. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
  • Hamed, S. (2015). Zanistî Tecwîd.
  • Hamed, S. (2019). Raveyî Tuhfetu’l-Etfal.
  • Hesen, D. X. (2008). Zanistî Baş Xuwêndineweyî Qur’an (‘İlmu’t-Tecwîd). Kitêbxaneyî Sîma.
  • Hezroyî, M. ‘Ebdulfettah. (2012). Dîwana Fethî. İstanbul: Nûbiharê.
  • Hîbal, M. M. & Xidir, E. M. (t.y.). Hûnerî Ciwan Xuwêndinewey Qur’an (wer. Umer Xettabî).
  • Is'irdî, M. B. (2023). Es-Selsebîl Şerhu Menzûmeti’l-Ustâd el-Molla Xelîl fi’t-Tecwîd. Mektebetu’l-Hîkme.
  • İbn Menzûr, E.-F. C. M. b. M. b. ‘Elî b. E. el-Ensârî er-Rûweyfi‘î. (2015). Lîsanu’l-ʿEreb. Beyrût: Muessetu Eʿlamî li’l-Metbû‘e.
  • Îbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2006). Xayetu’n-Nîhaye fî Tebeqâtî’l-Qurrâ. Beyrût: Daru’l-Kutubî’l-Îlmiyye.
  • Îbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2014). En-Neşr fî’l-Qîraatî’l-‘Eşr. Beyrût: Dâru’l-Fikr.
  • İbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2019). El-Mûqeddîmetû fî ma yecîbû ’alâ qarî’il-Qur’anî en yu’ellîmehû. Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyyeti.
  • Karadeniz, A. (2003, Hezîran). Çend Gotin Li Ser Perwerdeyê û Xelîfe Yûsif. Nûbihar, 8, 89-93.
  • Kenco, M. N. ‘Ebdurrehman. (2006). Hîbetu’r-Rehman fî Tecwîdî’l-Quran. Beyrût: Daru’l-Mînhac.
  • Kılıçaslan, H. İ. (2014). Kur’an Okuma Tecvid Notları. İstanbul: Gelenek Yayıncılık.
  • Kitêbxaneyî Mehwî. (2021). Fêrbûnî Tecwîd. Kitêbxaneyî Mehwî.
  • Liceyî, M. H. (2016). Kîtabu’d-Durrî’l-E‘la fî Îlmî’t-Tecwîdî. Diyarbakır: Weşanên Lîs.
  • Molla ‘Ebdulxefûr, M. E. (2018). Ronahî Bo Tecwîdeka Bi Sanayî.
  • Özdaş, H. (2019). Kürtçe Meallerde Tercüme Sorunları Meala Fîrûz Şerha Qur’ana Pîroz Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları.
  • Qestelanî, H. E. b. M. b. E. eş-Şafi‘î. (2007). El-Leâlî’s-Seniyye Şerhu Muqeddîmetu’l-Cezeriyye. Beyrût: Muessesetu Kutubî’s-Seqafiyye.
  • QURAN.AL-SHIA.ORG. (t.y.). Têketin: 16 Ekim 2020, şande: https://quran.al-shia.org/kur_eng/index.html (Kurdî-Perwerde-Tecwîd)
  • Sabuncu, S. (2013). Şeyh Abdurrahman Eş-Şâvirî ve Nehcu’n-Necâh Fi Âhkâmi’n-Nikâh Adlı Eserinin Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi [Teza Lîsansa Bilind (Nehatiye Çapkirin)]. Enstîtuya Zanistên Civakî ya Zanîngeha Şirnexê.
  • Sagniç, F. H. (2014). Dîroka Wêjeya Kurdî. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî Ya Stenbolê.
  • Sefwet, M. S. (2014). Fethu Rebbî’l-Beriyye Şerhû Mûqeddimeti’l-Cezeriyye. Beyrût: Muessesetu Kutubi’s-Seqafîyye.
  • Si‘rdî, M. X. el-O. S. el-Kurdî eş-Şâfi‘î . (t.y.). Dîyaû Besîretî Qelbi’l-‘Erûf fî’t-Tecwîdî we’r-Resmî we ferşî’l-Hurûf. Süleymaniye Kütüphanesi.
  • Si‘rdî, M. X. el-Omerî el-Kurdî eş-Şâfi‘î. (2016). Menzûmeya Tecwîdê. Diyarbakır: Weşanên Lîs.
  • Suweyd, E. R. (t.y.). Et-Tecwîdu’l-Musewwer (wer. E. Berzencî). Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyye.
  • Suweyd, E. R. (2022). Etlesu’t-Tecwîd/Deryayî Tecwîd (S. Q. S. Balistanî, Wer.). Kitêbxaneyî Mehwî.
  • Şakaki, R. M. M. (2014). Kur’an Tilâvetinde Mükemmellik (wer. F. Y. Mısırlı). İstanbul: Guraba Yayıncılık-Darü’s-Selam Vakfı.
  • Şan, L. (2023). Molla Halil Siirdi’de Resm-i Mushaf Tevcîd ve Kıraat İlmi. Ankara: Fecr Yayınları.
  • Şawurî, Ş. ‘Ebdurrehman. (2013). Zubdetu’t-Tecwîd li’t-Tâlîbi’l-Müstefîd. İstanbul: Nûbihâr.
  • Şaycî, O. X. (2010). El-Mu‘cemu’t-Tecwîdî. Kuweyt: Xeras lî’n-Neşrî we’t-Tewzî‘î.
  • Şêx Yasîn, Ş. H. (2020). Tuhfetu’l-Muslimîn-Xelata Muslimanan. İstanbul: Nûbihar.
  • Tanrıverdi, S. (2011). Çend Qesîdeyên Şêx Ahmedê Xanî û Şêx Xelîfe Yûsif Beyazîdî. Wan: Artus Basım.
  • Wezzân, Î. ‘Ebdulqadîr E. (2014). Îthafu’l-Îxwan bî Tecwîdî’l-Quran. İstanbul: Daru’n-Nîdâ.
  • Yalar, M. E. (2022). Dîwana ’Işqê (amd. Nurettin Ertekin). İstanbul: Nûbihar.
  • Yıldız, A. (2021). Perwerdeya Tecwîdên Kurdî di Medreseyên Kurdan de Analîzek li Ser “Zubdetu’t-Tecwîd li’t-Talibi’l-Mustefîd” a Ebdurrehman el-Farûqî. Kurdiname, 4,1-25.

The Literature of Kurdish Tajweeds

Year 2025, Issue: 23, 1 - 22, 30.06.2025

Mustafa Acar

https://doi.org/10.55253/2025.nubihar.1597055

Abstract

Tajweed is the science of phonetics of the Qur’an. The subject of this discipline is the proper and beautiful recitation of the Qur’an according to the methodology of the scholars of Qira'at. Through Tajwid, one can recite the Qur’an according to the phonetics of the Arabs. It is known that there was a Kurdish companion named Caban al-Kurdi (r.a.). His son, Maymun al-Kurdi (r.a.), was one of the scribes of the Mushaf. When the science of Mushaf writing (Ilm al-Rasm) is examined, it is observed that this science is connected to the Qira’at-i Ashara and that Tajweed is a part of this discipline. Therefore, it can be said that Kurdish scholars contributed to this science from the early periods of Islam. In addition to Maymun, the son of Caban, Mehdi b. Maymun al-Kurdi (d. 171/787-788) is another Kurdish scholar who served this field. Mehdi was a student of Ya‘qub al-Hadrami (d. 205/821), one of the ten Imams of Qira’at. Unfortunately, most of our scholars wrote their works in Arabic, both in this field and in other Islamic sciences. The first known Tajweed book written in Kurdish was authored by Mela Xelîlê Sêrtî (d. 1259/1843). This article discusses Mela Xelîl and mentions 40 Kurdish Tajweed works that followed. Most of these works are in Kurmanji, with a few in Sorani and one in Zaza. According to the available information, the number of Sorani Tajweed works is greater, but it was not possible to examine all of them. Therefore, only a few examples are highlighted here.

Keywords

Tajweed Qira’at-i Ashara Qur Kurdish Kurmanji Sorani Zaza.

References

  • Adak, A. (2014). Destpêka Edebiyata Kurdî Ya Klasîk. İstanbul: Nûbihar.
  • Adak, A. (2018). Mexles di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de. Nûbihâr Akademi, 10, 11-58.
  • Beyazidî, Ş. Y. (2015). Îrşadu’l-‘Îbad. İstanbul: Nûbihar.
  • Burhaneddîn, Î. (2010). Lêkdanewey Pêşekî Îbnu’l-Cezerî.
  • Cureysî, M. M. N. (2012). Nîhayetu’l-Qewli’l-Mufîd fî Îlmiî’t-Tecwîd. Beyrût: Daru’l-Kutubî’l-Îlmîyye.
  • Çağlayan, M. (1996). Şark Uleması. İstanbul: Çağlayan Yayınları.
  • Çağmar, M. E. (2009). Molla Halîl el-İs‘irdî’nin “Risâletün fî ‘İlmi’t-Tecvîd” Adlı Eseri. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 2, 153-161.
  • Çakır, M. S. (2017). Şeyh Abdülkadir-i Hezânî (v. 1908) ve Hezân Dergâhı’nda Yetişen Sûfî Âlimler. Ulusal Mevlânâ Hâlid-İ Bağdâdî ve Hâlidîliğin Bingöl Ve Çevresi Üzerindeki Etkisi Sempozyumu Kitabı.
  • Doskî, T. Î. (2010). Du Vehînokên Kurmancî di Îlmê Tecwîdê da. Erbil: Çapxaneyî Sipîrêz.
  • Ebdurrehman, G. Î. (2010). Rêgayekî Asan Bo Ciwan Xuwêndinewey Qur’an. حوكمی زانستی تەجوید. https://ba8.org/
  • Ebû Reyme, Ş. M. el-Mehmûd. (2013). Hîdayetu’l-Mustefîd fî Ehkami’t-Tecwîd. Beyrût: el-Mektebetu’l-’Esriyye.
  • Ehmed, B., & Ebdurrehman, R. (2017). Rêsayî Asan Bo Xuwêndineweyî Qur’an. Zankoyî Azadî Dîrasatî Îslamî.
  • Xewsanî, Y. b. E. (2009). Tecwîdî Asan Bo Fêrbûnî Qur’an (wer. Z. Kerîm).
  • Xewsanî, Y. b. E. (2019). ‘Ilmu’t-Tecwîd Ehkamun Nezeriyyetun we Mulahezatun ‘Emeliyyetun Tetbîqiyyetun. Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyye.
  • Ensarî, M. A. (2013). Elîfba Zaroka. İstanbul: Hayrat Neşriyat.
  • Erkol, A. (2020). Gündüz, Abdurrahman. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: C. EK-1 (2. bs, s. 490). Ankara: TDV Yayınları.
  • Ertekin, N. (2018). Molla Ehmed Yalar û Dîwana wî. İ. Özcoşar vd. (Ed.), Diyarbakır: Alimler, Arifler, Edipler. İstanbul: Ensar Neşriyat.
  • Eynberanî, M. E. (2011). Elîfba û Tecwîd Rêbera Qur’ana Pîroz. İstanbul: Nûbihar.
  • Ferzende İdiz, A. T. (Ed.). (2021). Kürtçe Yazılan Tecvid Eserleri. Kürtçede İslâmî İlimler. Van: Peywend.
  • Girdarî, M. S. (2003, Hezîran). Xelîfe Yûsif û Îrşadu’l-Îbada Kurmancî. Nûbihar, 8, 89-93.
  • Gündüz, H. (2017). Destpêka Fêrbûna Qur’ana Pîroz Elîf-Be. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
  • Hamed, S. (2015). Zanistî Tecwîd.
  • Hamed, S. (2019). Raveyî Tuhfetu’l-Etfal.
  • Hesen, D. X. (2008). Zanistî Baş Xuwêndineweyî Qur’an (‘İlmu’t-Tecwîd). Kitêbxaneyî Sîma.
  • Hezroyî, M. ‘Ebdulfettah. (2012). Dîwana Fethî. İstanbul: Nûbiharê.
  • Hîbal, M. M. & Xidir, E. M. (t.y.). Hûnerî Ciwan Xuwêndinewey Qur’an (wer. Umer Xettabî).
  • Is'irdî, M. B. (2023). Es-Selsebîl Şerhu Menzûmeti’l-Ustâd el-Molla Xelîl fi’t-Tecwîd. Mektebetu’l-Hîkme.
  • İbn Menzûr, E.-F. C. M. b. M. b. ‘Elî b. E. el-Ensârî er-Rûweyfi‘î. (2015). Lîsanu’l-ʿEreb. Beyrût: Muessetu Eʿlamî li’l-Metbû‘e.
  • Îbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2006). Xayetu’n-Nîhaye fî Tebeqâtî’l-Qurrâ. Beyrût: Daru’l-Kutubî’l-Îlmiyye.
  • Îbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2014). En-Neşr fî’l-Qîraatî’l-‘Eşr. Beyrût: Dâru’l-Fikr.
  • İbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2019). El-Mûqeddîmetû fî ma yecîbû ’alâ qarî’il-Qur’anî en yu’ellîmehû. Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyyeti.
  • Karadeniz, A. (2003, Hezîran). Çend Gotin Li Ser Perwerdeyê û Xelîfe Yûsif. Nûbihar, 8, 89-93.
  • Kenco, M. N. ‘Ebdurrehman. (2006). Hîbetu’r-Rehman fî Tecwîdî’l-Quran. Beyrût: Daru’l-Mînhac.
  • Kılıçaslan, H. İ. (2014). Kur’an Okuma Tecvid Notları. İstanbul: Gelenek Yayıncılık.
  • Kitêbxaneyî Mehwî. (2021). Fêrbûnî Tecwîd. Kitêbxaneyî Mehwî.
  • Liceyî, M. H. (2016). Kîtabu’d-Durrî’l-E‘la fî Îlmî’t-Tecwîdî. Diyarbakır: Weşanên Lîs.
  • Molla ‘Ebdulxefûr, M. E. (2018). Ronahî Bo Tecwîdeka Bi Sanayî.
  • Özdaş, H. (2019). Kürtçe Meallerde Tercüme Sorunları Meala Fîrûz Şerha Qur’ana Pîroz Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları.
  • Qestelanî, H. E. b. M. b. E. eş-Şafi‘î. (2007). El-Leâlî’s-Seniyye Şerhu Muqeddîmetu’l-Cezeriyye. Beyrût: Muessesetu Kutubî’s-Seqafiyye.
  • QURAN.AL-SHIA.ORG. (t.y.). Têketin: 16 Ekim 2020, şande: https://quran.al-shia.org/kur_eng/index.html (Kurdî-Perwerde-Tecwîd)
  • Sabuncu, S. (2013). Şeyh Abdurrahman Eş-Şâvirî ve Nehcu’n-Necâh Fi Âhkâmi’n-Nikâh Adlı Eserinin Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi [Teza Lîsansa Bilind (Nehatiye Çapkirin)]. Enstîtuya Zanistên Civakî ya Zanîngeha Şirnexê.
  • Sagniç, F. H. (2014). Dîroka Wêjeya Kurdî. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî Ya Stenbolê.
  • Sefwet, M. S. (2014). Fethu Rebbî’l-Beriyye Şerhû Mûqeddimeti’l-Cezeriyye. Beyrût: Muessesetu Kutubi’s-Seqafîyye.
  • Si‘rdî, M. X. el-O. S. el-Kurdî eş-Şâfi‘î . (t.y.). Dîyaû Besîretî Qelbi’l-‘Erûf fî’t-Tecwîdî we’r-Resmî we ferşî’l-Hurûf. Süleymaniye Kütüphanesi.
  • Si‘rdî, M. X. el-Omerî el-Kurdî eş-Şâfi‘î. (2016). Menzûmeya Tecwîdê. Diyarbakır: Weşanên Lîs.
  • Suweyd, E. R. (t.y.). Et-Tecwîdu’l-Musewwer (wer. E. Berzencî). Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyye.
  • Suweyd, E. R. (2022). Etlesu’t-Tecwîd/Deryayî Tecwîd (S. Q. S. Balistanî, Wer.). Kitêbxaneyî Mehwî.
  • Şakaki, R. M. M. (2014). Kur’an Tilâvetinde Mükemmellik (wer. F. Y. Mısırlı). İstanbul: Guraba Yayıncılık-Darü’s-Selam Vakfı.
  • Şan, L. (2023). Molla Halil Siirdi’de Resm-i Mushaf Tevcîd ve Kıraat İlmi. Ankara: Fecr Yayınları.
  • Şawurî, Ş. ‘Ebdurrehman. (2013). Zubdetu’t-Tecwîd li’t-Tâlîbi’l-Müstefîd. İstanbul: Nûbihâr.
  • Şaycî, O. X. (2010). El-Mu‘cemu’t-Tecwîdî. Kuweyt: Xeras lî’n-Neşrî we’t-Tewzî‘î.
  • Şêx Yasîn, Ş. H. (2020). Tuhfetu’l-Muslimîn-Xelata Muslimanan. İstanbul: Nûbihar.
  • Tanrıverdi, S. (2011). Çend Qesîdeyên Şêx Ahmedê Xanî û Şêx Xelîfe Yûsif Beyazîdî. Wan: Artus Basım.
  • Wezzân, Î. ‘Ebdulqadîr E. (2014). Îthafu’l-Îxwan bî Tecwîdî’l-Quran. İstanbul: Daru’n-Nîdâ.
  • Yalar, M. E. (2022). Dîwana ’Işqê (amd. Nurettin Ertekin). İstanbul: Nûbihar.
  • Yıldız, A. (2021). Perwerdeya Tecwîdên Kurdî di Medreseyên Kurdan de Analîzek li Ser “Zubdetu’t-Tecwîd li’t-Talibi’l-Mustefîd” a Ebdurrehman el-Farûqî. Kurdiname, 4,1-25.

Kürtçe Tecvid Literatürü

Year 2025, Issue: 23, 1 - 22, 30.06.2025

Mustafa Acar

https://doi.org/10.55253/2025.nubihar.1597055

Abstract

Tecvid, Kur’an’ın fonetik ilmi olarak bilinmektedir. Bu ilminkonusu, Kıraat âlimlerinin metodolojisine uygun olarak Kur’an’ın doğru ve güzel bir şekilde okunmasıdır. Tecvid sayesinde kişi, Kur’an’ı Arapça fonetik özelliklerine göre, özellikle de Kur’an’ın nazil olduğu Kureyş lehçesine uygun bir şekilde okunabikmektedir. Bilindiği gibi, Câban el-Kürdî (r.a.) adında Kürt bir sahabe vardı. Onun oğlu Meymûn el-Kürdî (r.a.), mushaf kâtiplerinden biriydi. Resm-i Mushaf ilmi incelendiğinde, bu ilmin Kıraat-i Aşere ile bağlantılı olduğu ve tecvidin de bu ilmin bir parçası olduğu görülmektedir. Bu öneminden dolayı Kürt âlimlerin, İslam’ın erken dönemlerinden itibaren bu ilme katkı sağladığı sağladığını görmekteyiz. Meymûn b. Caban’ın yanı sıra, Mehdi b. Meymûn el-Kürdî (v. 171/787-788) de bu alanda hizmet eden bir diğer Kürt âlimidir. Mehdi, Kıraat imamlarından biri olan Ya‘kub el-Hadramî’nin (v. 205/821) hocalarından biridir.
Kürtçe yazılmış bilinen ilk tecvid kitabı, Molla Halil es-Siirdî (v. 1259/1843) tarafından kaleme alınmıştır. Bu makale, es-Siirdî'nin sözkonusu eseriyle beraber toplamda 40 Kürtçe tecvid eserinden bahsetmektedir. Bu eserlerin çoğu Kurmancî, bir kısmı Soranî ve biri Zazakî lehçesindedir. Eldeki bilgilere göre Soranî tecvid eserlerinin sayısı daha fazladır, ancak Soranice olan tüm eserleri incelemek mümkün olmamıştır. Bu nedenle özellikle Sorani lehçesinde yazılanlardan sadece bir kaçı örnek olarak verilmiştir.

Keywords

Tecvid Kıraat-ı Aşere Kur'an Okuyuşu Kürtçe Kurmançca Soranice Zazaca

References

  • Adak, A. (2014). Destpêka Edebiyata Kurdî Ya Klasîk. İstanbul: Nûbihar.
  • Adak, A. (2018). Mexles di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de. Nûbihâr Akademi, 10, 11-58.
  • Beyazidî, Ş. Y. (2015). Îrşadu’l-‘Îbad. İstanbul: Nûbihar.
  • Burhaneddîn, Î. (2010). Lêkdanewey Pêşekî Îbnu’l-Cezerî.
  • Cureysî, M. M. N. (2012). Nîhayetu’l-Qewli’l-Mufîd fî Îlmiî’t-Tecwîd. Beyrût: Daru’l-Kutubî’l-Îlmîyye.
  • Çağlayan, M. (1996). Şark Uleması. İstanbul: Çağlayan Yayınları.
  • Çağmar, M. E. (2009). Molla Halîl el-İs‘irdî’nin “Risâletün fî ‘İlmi’t-Tecvîd” Adlı Eseri. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 2, 153-161.
  • Çakır, M. S. (2017). Şeyh Abdülkadir-i Hezânî (v. 1908) ve Hezân Dergâhı’nda Yetişen Sûfî Âlimler. Ulusal Mevlânâ Hâlid-İ Bağdâdî ve Hâlidîliğin Bingöl Ve Çevresi Üzerindeki Etkisi Sempozyumu Kitabı.
  • Doskî, T. Î. (2010). Du Vehînokên Kurmancî di Îlmê Tecwîdê da. Erbil: Çapxaneyî Sipîrêz.
  • Ebdurrehman, G. Î. (2010). Rêgayekî Asan Bo Ciwan Xuwêndinewey Qur’an. حوكمی زانستی تەجوید. https://ba8.org/
  • Ebû Reyme, Ş. M. el-Mehmûd. (2013). Hîdayetu’l-Mustefîd fî Ehkami’t-Tecwîd. Beyrût: el-Mektebetu’l-’Esriyye.
  • Ehmed, B., & Ebdurrehman, R. (2017). Rêsayî Asan Bo Xuwêndineweyî Qur’an. Zankoyî Azadî Dîrasatî Îslamî.
  • Xewsanî, Y. b. E. (2009). Tecwîdî Asan Bo Fêrbûnî Qur’an (wer. Z. Kerîm).
  • Xewsanî, Y. b. E. (2019). ‘Ilmu’t-Tecwîd Ehkamun Nezeriyyetun we Mulahezatun ‘Emeliyyetun Tetbîqiyyetun. Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyye.
  • Ensarî, M. A. (2013). Elîfba Zaroka. İstanbul: Hayrat Neşriyat.
  • Erkol, A. (2020). Gündüz, Abdurrahman. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: C. EK-1 (2. bs, s. 490). Ankara: TDV Yayınları.
  • Ertekin, N. (2018). Molla Ehmed Yalar û Dîwana wî. İ. Özcoşar vd. (Ed.), Diyarbakır: Alimler, Arifler, Edipler. İstanbul: Ensar Neşriyat.
  • Eynberanî, M. E. (2011). Elîfba û Tecwîd Rêbera Qur’ana Pîroz. İstanbul: Nûbihar.
  • Ferzende İdiz, A. T. (Ed.). (2021). Kürtçe Yazılan Tecvid Eserleri. Kürtçede İslâmî İlimler. Van: Peywend.
  • Girdarî, M. S. (2003, Hezîran). Xelîfe Yûsif û Îrşadu’l-Îbada Kurmancî. Nûbihar, 8, 89-93.
  • Gündüz, H. (2017). Destpêka Fêrbûna Qur’ana Pîroz Elîf-Be. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
  • Hamed, S. (2015). Zanistî Tecwîd.
  • Hamed, S. (2019). Raveyî Tuhfetu’l-Etfal.
  • Hesen, D. X. (2008). Zanistî Baş Xuwêndineweyî Qur’an (‘İlmu’t-Tecwîd). Kitêbxaneyî Sîma.
  • Hezroyî, M. ‘Ebdulfettah. (2012). Dîwana Fethî. İstanbul: Nûbiharê.
  • Hîbal, M. M. & Xidir, E. M. (t.y.). Hûnerî Ciwan Xuwêndinewey Qur’an (wer. Umer Xettabî).
  • Is'irdî, M. B. (2023). Es-Selsebîl Şerhu Menzûmeti’l-Ustâd el-Molla Xelîl fi’t-Tecwîd. Mektebetu’l-Hîkme.
  • İbn Menzûr, E.-F. C. M. b. M. b. ‘Elî b. E. el-Ensârî er-Rûweyfi‘î. (2015). Lîsanu’l-ʿEreb. Beyrût: Muessetu Eʿlamî li’l-Metbû‘e.
  • Îbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2006). Xayetu’n-Nîhaye fî Tebeqâtî’l-Qurrâ. Beyrût: Daru’l-Kutubî’l-Îlmiyye.
  • Îbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2014). En-Neşr fî’l-Qîraatî’l-‘Eşr. Beyrût: Dâru’l-Fikr.
  • İbnu’l-Cezerî, E.-X. Ş. M. b. M. b. M. b. ‘Elî b. Y. el-Cezerî. (2019). El-Mûqeddîmetû fî ma yecîbû ’alâ qarî’il-Qur’anî en yu’ellîmehû. Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyyeti.
  • Karadeniz, A. (2003, Hezîran). Çend Gotin Li Ser Perwerdeyê û Xelîfe Yûsif. Nûbihar, 8, 89-93.
  • Kenco, M. N. ‘Ebdurrehman. (2006). Hîbetu’r-Rehman fî Tecwîdî’l-Quran. Beyrût: Daru’l-Mînhac.
  • Kılıçaslan, H. İ. (2014). Kur’an Okuma Tecvid Notları. İstanbul: Gelenek Yayıncılık.
  • Kitêbxaneyî Mehwî. (2021). Fêrbûnî Tecwîd. Kitêbxaneyî Mehwî.
  • Liceyî, M. H. (2016). Kîtabu’d-Durrî’l-E‘la fî Îlmî’t-Tecwîdî. Diyarbakır: Weşanên Lîs.
  • Molla ‘Ebdulxefûr, M. E. (2018). Ronahî Bo Tecwîdeka Bi Sanayî.
  • Özdaş, H. (2019). Kürtçe Meallerde Tercüme Sorunları Meala Fîrûz Şerha Qur’ana Pîroz Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları.
  • Qestelanî, H. E. b. M. b. E. eş-Şafi‘î. (2007). El-Leâlî’s-Seniyye Şerhu Muqeddîmetu’l-Cezeriyye. Beyrût: Muessesetu Kutubî’s-Seqafiyye.
  • QURAN.AL-SHIA.ORG. (t.y.). Têketin: 16 Ekim 2020, şande: https://quran.al-shia.org/kur_eng/index.html (Kurdî-Perwerde-Tecwîd)
  • Sabuncu, S. (2013). Şeyh Abdurrahman Eş-Şâvirî ve Nehcu’n-Necâh Fi Âhkâmi’n-Nikâh Adlı Eserinin Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi [Teza Lîsansa Bilind (Nehatiye Çapkirin)]. Enstîtuya Zanistên Civakî ya Zanîngeha Şirnexê.
  • Sagniç, F. H. (2014). Dîroka Wêjeya Kurdî. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî Ya Stenbolê.
  • Sefwet, M. S. (2014). Fethu Rebbî’l-Beriyye Şerhû Mûqeddimeti’l-Cezeriyye. Beyrût: Muessesetu Kutubi’s-Seqafîyye.
  • Si‘rdî, M. X. el-O. S. el-Kurdî eş-Şâfi‘î . (t.y.). Dîyaû Besîretî Qelbi’l-‘Erûf fî’t-Tecwîdî we’r-Resmî we ferşî’l-Hurûf. Süleymaniye Kütüphanesi.
  • Si‘rdî, M. X. el-Omerî el-Kurdî eş-Şâfi‘î. (2016). Menzûmeya Tecwîdê. Diyarbakır: Weşanên Lîs.
  • Suweyd, E. R. (t.y.). Et-Tecwîdu’l-Musewwer (wer. E. Berzencî). Dimeşq: Daru’l-Xewsanî li’d-Dîrasatî’l-Qur’aniyye.
  • Suweyd, E. R. (2022). Etlesu’t-Tecwîd/Deryayî Tecwîd (S. Q. S. Balistanî, Wer.). Kitêbxaneyî Mehwî.
  • Şakaki, R. M. M. (2014). Kur’an Tilâvetinde Mükemmellik (wer. F. Y. Mısırlı). İstanbul: Guraba Yayıncılık-Darü’s-Selam Vakfı.
  • Şan, L. (2023). Molla Halil Siirdi’de Resm-i Mushaf Tevcîd ve Kıraat İlmi. Ankara: Fecr Yayınları.
  • Şawurî, Ş. ‘Ebdurrehman. (2013). Zubdetu’t-Tecwîd li’t-Tâlîbi’l-Müstefîd. İstanbul: Nûbihâr.
  • Şaycî, O. X. (2010). El-Mu‘cemu’t-Tecwîdî. Kuweyt: Xeras lî’n-Neşrî we’t-Tewzî‘î.
  • Şêx Yasîn, Ş. H. (2020). Tuhfetu’l-Muslimîn-Xelata Muslimanan. İstanbul: Nûbihar.
  • Tanrıverdi, S. (2011). Çend Qesîdeyên Şêx Ahmedê Xanî û Şêx Xelîfe Yûsif Beyazîdî. Wan: Artus Basım.
  • Wezzân, Î. ‘Ebdulqadîr E. (2014). Îthafu’l-Îxwan bî Tecwîdî’l-Quran. İstanbul: Daru’n-Nîdâ.
  • Yalar, M. E. (2022). Dîwana ’Işqê (amd. Nurettin Ertekin). İstanbul: Nûbihar.
  • Yıldız, A. (2021). Perwerdeya Tecwîdên Kurdî di Medreseyên Kurdan de Analîzek li Ser “Zubdetu’t-Tecwîd li’t-Talibi’l-Mustefîd” a Ebdurrehman el-Farûqî. Kurdiname, 4,1-25.
There are 56 citations in total.

Details

Primary Language Kurdi
Subjects Kurdish Language, Literature and Culture, Literary Studies (Other)
Journal Section Research Article
Authors

Mustafa Acar 0000-0003-1193-838X

Publication Date June 30, 2025
Submission Date December 5, 2024
Acceptance Date April 9, 2025
Published in Issue Year 2025 Issue: 23

Cite

APA Acar, M. (2025). Lîteratura Tecwîdên Kurdî. Nubihar Akademi(23), 1-22. https://doi.org/10.55253/2025.nubihar.1597055
 Download Cover Image

Nubihar Akademi is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License (CC BY NC).