AZERBAYCANLI ARAP DİLBİLİMİ ÂLİMİ MAHMUD BİN MUHAMMED EL-ARRANÎ’NİN EL-KÂFİYETÜ FÎ ŞERHİ’Ş-ŞÂFİYE İSİMLİ KİTABI VE İZLEDİĞİ METOT
Abstract
İslâm medeniyetinin bir parçası olan Azerbaycan’da ⅩⅢ ve XIV. yüzyıllarda birçok âlim yetişmiş, değişik bilim dallarında çalışmalar yapmış, eğitim vermiş ve değerli eserler yazmışlardır. Bu dönemde yaşayan âlimler İslâmi ilimlerde yüksek ilmi seviyelere ulaşmakla beraber, bu ilimler için anahtar konumunda olan Arap dili hakkında da çeşitli eserler kaleme almış, İslâm medeniyetine ve ilmî mirasına değerli katkılarda bulunmuşlardır. Tarihte Azerbaycan’da Arap dili, grameri ve edebiyatı alanında eser vermiş birçok ilim adamı yetişmesine rağmen bu şahsiyetlerin hayatı, ilmi faaliyetleri ve eserleri hakkında yeterli araştırma yapılmamıştır. Nitekim, hakkında araştırma yapılmayan ve fazla bilgi bulunmayan Azerbaycanlı âlimlerden biri de Mahmud bin Muhammed el-Arranî es-Sekînenî’dir. Kaynaklardan edinilen sınırlı bilgilere göre Azerbaycan’ın eski yerleşim yerlerinden Arrân bölgesinde doğan el- Arranî, kendisi gibi Azerbaycan asıllı bir dilbilimci olan ve İbnü’l-Hacib adıyla tanınan Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer’in Arapça’nın sarfına dair yazdığı eş-Şâfiye isimli eserine şerh olarak el-Kâfiye isimli bir kitap kaleme almıştır. Yazarın kendi el yazısıyla kaleme aldığı nüshadaki nottan da anlaşıldığına göre 1333 yılında tamamlanan bu eser, mukaddime ve sonuç olmak üzere otuz üç bölümden müteşekkildir. Gramerde Basra ekolünü takip eden es-Sekinenî, şerhinde tasnif yaparken, örnekler verirken, kendinden önceki âlimlerin görüşlerini aktarırken, iktibaslarda, üslûpta belli bir metodu takip eder. Bu bakımdan söz konusu eser, onun gramerde ve şerhte nasıl bir metot izlediğini de göstermektedir. Bu makalede önce Azerbaycanlı bir âlim olan Mahmud bin Muhammed el-Arranî’nin hayatı ve el-Kâfiyetü fi Şerhi’ş-Şâfiye isimli kitabı hakkında bilgi verilmiş, sonra da şerhinde Arap dili ve grameriyle ilgili olarak nasıl bir metot uyguladığı sorusuna cevap aranmıştır. Sonuçta yazarın şerhinde sadece şerh edilmesini gerekli gördüğü yerleri seçip açıkladığı, karşılıklı soru-cevaptan oluşan bir diyalog üslûbunu kullandığı, sık sık kendinden önceki dilbilimcilerin görüşlerine atıf yaptığı, önceki bilgileri eleştirel bir süzgeçten geçirip mukayese yoluna gittiği ve eserinde eş-Şâfiye’nin tasnifine bağlı kaldığı tespit edilmiştir
Ethical Statement
Bu makale, Dr. Öğr. Üyesi, Fikri Güney danışmanlığında Gümüşhane Üniversitesi Lisanüstü Eğitim Enistitüsü bünyesinde yürütülen “Mahmud b. Muhammed el- Arrânî’nin el-Kâfiyetu fi Şerhi’ş-Şafiye Kitabındakı Metodolojisi ve Diğer Alimlere Karşı Tutumu” başlıklı doktora tezi esas alınarak üretilmiştir
References
- Çörtü, M. M (2020). Arapça Dilbilgisi; Sarf. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
- Dayf, Ş. ( 1968). el-Medârisü’n-Naḥviyye. Kahire: Dâru’l-Maârif.
- ed-Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân, (1984). et-Teysîr fi’l-Kırâʾâti’s-Seb. (thk. Otto Yertzal). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-Arabi.
- el- Arranî es-Sekînenî, Mahmut b. Muhammed, (2022). el-Kâfiyetü fi Şerhi’ş-Şâfiye. (thk. Rıda Ramadan İbrahim es-Sedani). Amman: Dâru’l -Nuru’l-Mubin.
- el- Çârperdi, Ahmed b. el-Hasen (2014). Mecmuatu’ş- Şâfiyetu fi’l ilmey et-Tasrif ve’l-Hatt. Beyrut: Dâru’l Kutubu’l-İlmiyye.
- el-Efgānî, S. (1975). Min Târîhi’n-Nahv. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
- el-Enbârî, Ebu Bekir Muhammed bin Kasım (1930). Şerhu’l-Mufaddaliyyat. Beyrut: Matbaatu’l Enbei’l-Yusuiyyin.
- el-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh (2009). el-İnsâf fî Mesâʾili’l-Hilâf. (thk. Muhyiddin Abdulhamid). Kahira: Dâru’t -Talai.
- el-Endelüsî, Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf (1418/1998). İrtişâfü’d-Darab min Lisâni’l-ʿArab. (thk. Raceb Osman Muhammed). Kahire: Mektebetü’l-Hanaçi.
- el-Esterâbâdî, Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen (1982). Şerhu’ş-Şâfiye. (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher (1991). Kitâbü Meâni’l-Kırâʾât. (c. I). (thk. Eyd Mustafa Derviş ve İvad b. Hemd el-Kevzi). Riyad: Merkezi’l-Buhus.
- el-Fârisî, Ebû Alî Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr (1986). el-Mesâilü’l-Adudiyyât. ( thk. Ali Câbir el-Mansûrî). Beyrut: Alemü’l-Kutub.
- el-Hamevî, Yâkut (1977). Muʿcemü’l-Büldân. Beyrut: Dar Sadr.
- el-İsfahânî, Ebu Bekr Ahmed b. Heseyn, (1980). el-Mebsut fi’l-Kırâât al-Aşr. (thk. Sebi Hamza Hakimi). Dimaşk: Matbetu Mucammeü’l-Luğati’l-Arabiyye.
- el-Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh (2008). el-Mesâilü’l-Hilâfiyye fi’n-Naḥv, (thk. Abdulfettah es-Selim). Kahire: Mektebetü’l-Edeb.
- es-Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr (1976). Buğyetü’l-Vuʿât fî Tabakāti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nühât. (thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhim). Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
- ez-Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî, (1979). el-Îżâh fî ʿİleli’n-Nahv. (thk. d. Mazin el-Mubarek). Beyrut: Darü’n-Nefais.
- ez-Ziriklî, Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. (1980). el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn.
- İbn Havkal, Ebû’l-Kāsım Muhammed (1938). Sûretü’l-Arz. Leiden: Beril.
- İbn Kuteybe ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim (2004). Edebü’l-Kâtib. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
- İbn Mücâhid et-Temîmî, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs, (1972). Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-Kırâʾât. (thk. Şevki Dayf). Kahire: Darü’l-Maarif.
- İbn Usfur el-İşbili (1978/ 1408). el-Mumti fi’t-Tasrif. (thk. Fahreddin Kabave). Beyrut: Daru’l-Marife.
- İbn Yaîş el-Halebî, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî (2001). Şerḥu’l-Mufaṣṣal. (thk. Emil Bedi Yakub), Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Alî b. Ahmed b. Halef el-Ensârî (1403). el-İḳnâʿ fi’l-Kırâʾâti’s-Seb. (thk. Abdülmecîd Katâmiş). Dımaşk: Daru’l-Fikir.
- İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer (1435/2014). eş-Şâfiye fî İlmi’t-Tasrîf ve’l-Hat. (thk. Hasan Ahmed el-Osman). Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye.
- İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî (1996). el-Uṣûl fi’n-Nahv. (thk. Abdülhüseyin el-Fetlî). Beyrut: Müessesetü’r-Risale.
- Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe (1941). Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. (Ş. Yaltkaya, R. Bilge. Haz). İstanbul: Maârif Matbaası.
- Kazzaz el-Kayravani, (1988). Mâ Yecuzu li’l-Şairi fi’d-Darureti. (thk. Ramadan Abduttevvab). el-Kuveyt: Daru’l-Urube.
- Kehhâle, Ömer Rızâ (1993). Muʿcemi’l-Müʾellifîn. Beyrut: Müessesetu’r-Risale.
- Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî (2008). İʿrâbü’l-Kurʾân. (thk. Halid el-Ali). Beyrut: Darü’l-Marife.
- Nukrekâr, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Muhammed en-Nîsâbûrî (2024). Şerhu’ş-Şâfiye. (thk. Molla Tahir el-Behreki). el-Küveyt: Darü’d-Diya.
- Sani Sad, Ahmed Ticani, (2021). İbnü’l Hâcib’in Şâfiye Kitabının Şerhi, Rükniddin Astrabazi ile Mahmud bin Muhammed el- Arranî’nin Şerhlerinin Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). el-Ezher Üniversitesi Arap-Dili ve Edebiyatı Fakültesi: Kahire.
- Sibeveyhi, Ebu Bişr Amr bin Osman bin Qenber (1988). el-Kitab. (thk. Abdussalam Muhammed Harun). el-Kahira: Mektebetü’l-Hanaci.
- Ya‘kubî , Ahmed b. Ebî Ya‘kūb (1860). Kitâbü’l-Büldân. Leiden: Beril.
A Study on the Middle Age Azerbaijani Arabic Linguist Mahmud bin Muhammed al-Arrani and the Methodology He Followed in His Book called al-Kefiyatu fi Sharhish-Shafiya
Abstract
In Azerbaijan, which is a part of Islamic civilization, many scholars were trained in the 14th and 15th centuries, conducted studies in various branches of science, provided education and wrote valuable works. The scholars living in this period reached high scientific levels in Islamic sciences, and also wrote various works on the Arabic language, which is the key to these sciences, and made valuable contributions to Islamic civilization and scientific heritage. Although many scholars who produced works in the field of Arabic language, grammar and literature were trained in Azerbaijan throughout history, sufficient research has not been done on the lives, scientific activities and works of these figures. In fact, one of the Azerbaijani scholars about whom no research has been done and not much information is available is Mahmud bin Muhammad al-Arrani al-Sakineni. According to the limited information obtained from the sources, al-Arrani, who was born in the Arran region, one of the oldest settlements of Azerbaijan, wrote a book called al-Kafiya as a commentary on the work of al-Shafiya written by Abu Amr Jamaluddin Osman b. Omar, who was also a linguist of Azerbaijani origin and known as Ibn al-Hajib, on the pronunciation of Arabic. According to the notes in the copy written by the author in his own handwriting, this work, completed in 1333, consists of thirty-three sections, including an introduction and a conclusion. Al-Sakineni, who follows the Basra school in grammar, follows a certain method in his commentary when making classifications, giving examples, conveying the views of previous scholars, quotations and style. In this respect, the work in question also shows what kind of method he followed in grammar and commentary. This article first provides information about the life of Mahmud bin Muhammed al-Arrani, an Azerbaijani scholar, and his book al-Kafiyetu fi Sherhi’sh-Shafiye, and then seeks an answer to the question of what method he applied in his commentary regarding the Arabic language and grammar. As a result, it has been determined that the author only selects and explains the parts he deems necessary to be commented on, uses a dialogue style consisting of mutual questions and answers, frequently refers to the views of previous linguists, critically filters previous information and makes comparisons, and adheres to al-Shafiye’s classification in his work.
Ethical Statement
This article is based on the doctoral thesis titled “Mahmud b. Muhammed el-Arrânî’s Methodology in the Book of El-Kefiyetu fi Şerhiş-Şafiye and His Attitude Towards Other Scholars” conducted under the supervision of Dr. Lecturer, Fikri Güney, in the Institute of Graduate Education at Gümüşhane University.
References
- Çörtü, M. M (2020). Arapça Dilbilgisi; Sarf. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
- Dayf, Ş. ( 1968). el-Medârisü’n-Naḥviyye. Kahire: Dâru’l-Maârif.
- ed-Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân, (1984). et-Teysîr fi’l-Kırâʾâti’s-Seb. (thk. Otto Yertzal). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-Arabi.
- el- Arranî es-Sekînenî, Mahmut b. Muhammed, (2022). el-Kâfiyetü fi Şerhi’ş-Şâfiye. (thk. Rıda Ramadan İbrahim es-Sedani). Amman: Dâru’l -Nuru’l-Mubin.
- el- Çârperdi, Ahmed b. el-Hasen (2014). Mecmuatu’ş- Şâfiyetu fi’l ilmey et-Tasrif ve’l-Hatt. Beyrut: Dâru’l Kutubu’l-İlmiyye.
- el-Efgānî, S. (1975). Min Târîhi’n-Nahv. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
- el-Enbârî, Ebu Bekir Muhammed bin Kasım (1930). Şerhu’l-Mufaddaliyyat. Beyrut: Matbaatu’l Enbei’l-Yusuiyyin.
- el-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh (2009). el-İnsâf fî Mesâʾili’l-Hilâf. (thk. Muhyiddin Abdulhamid). Kahira: Dâru’t -Talai.
- el-Endelüsî, Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf (1418/1998). İrtişâfü’d-Darab min Lisâni’l-ʿArab. (thk. Raceb Osman Muhammed). Kahire: Mektebetü’l-Hanaçi.
- el-Esterâbâdî, Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen (1982). Şerhu’ş-Şâfiye. (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher (1991). Kitâbü Meâni’l-Kırâʾât. (c. I). (thk. Eyd Mustafa Derviş ve İvad b. Hemd el-Kevzi). Riyad: Merkezi’l-Buhus.
- el-Fârisî, Ebû Alî Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr (1986). el-Mesâilü’l-Adudiyyât. ( thk. Ali Câbir el-Mansûrî). Beyrut: Alemü’l-Kutub.
- el-Hamevî, Yâkut (1977). Muʿcemü’l-Büldân. Beyrut: Dar Sadr.
- el-İsfahânî, Ebu Bekr Ahmed b. Heseyn, (1980). el-Mebsut fi’l-Kırâât al-Aşr. (thk. Sebi Hamza Hakimi). Dimaşk: Matbetu Mucammeü’l-Luğati’l-Arabiyye.
- el-Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh (2008). el-Mesâilü’l-Hilâfiyye fi’n-Naḥv, (thk. Abdulfettah es-Selim). Kahire: Mektebetü’l-Edeb.
- es-Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr (1976). Buğyetü’l-Vuʿât fî Tabakāti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nühât. (thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhim). Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
- ez-Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî, (1979). el-Îżâh fî ʿİleli’n-Nahv. (thk. d. Mazin el-Mubarek). Beyrut: Darü’n-Nefais.
- ez-Ziriklî, Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. (1980). el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn.
- İbn Havkal, Ebû’l-Kāsım Muhammed (1938). Sûretü’l-Arz. Leiden: Beril.
- İbn Kuteybe ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim (2004). Edebü’l-Kâtib. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
- İbn Mücâhid et-Temîmî, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs, (1972). Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-Kırâʾât. (thk. Şevki Dayf). Kahire: Darü’l-Maarif.
- İbn Usfur el-İşbili (1978/ 1408). el-Mumti fi’t-Tasrif. (thk. Fahreddin Kabave). Beyrut: Daru’l-Marife.
- İbn Yaîş el-Halebî, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî (2001). Şerḥu’l-Mufaṣṣal. (thk. Emil Bedi Yakub), Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Alî b. Ahmed b. Halef el-Ensârî (1403). el-İḳnâʿ fi’l-Kırâʾâti’s-Seb. (thk. Abdülmecîd Katâmiş). Dımaşk: Daru’l-Fikir.
- İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer (1435/2014). eş-Şâfiye fî İlmi’t-Tasrîf ve’l-Hat. (thk. Hasan Ahmed el-Osman). Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye.
- İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî (1996). el-Uṣûl fi’n-Nahv. (thk. Abdülhüseyin el-Fetlî). Beyrut: Müessesetü’r-Risale.
- Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe (1941). Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. (Ş. Yaltkaya, R. Bilge. Haz). İstanbul: Maârif Matbaası.
- Kazzaz el-Kayravani, (1988). Mâ Yecuzu li’l-Şairi fi’d-Darureti. (thk. Ramadan Abduttevvab). el-Kuveyt: Daru’l-Urube.
- Kehhâle, Ömer Rızâ (1993). Muʿcemi’l-Müʾellifîn. Beyrut: Müessesetu’r-Risale.
- Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî (2008). İʿrâbü’l-Kurʾân. (thk. Halid el-Ali). Beyrut: Darü’l-Marife.
- Nukrekâr, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Muhammed en-Nîsâbûrî (2024). Şerhu’ş-Şâfiye. (thk. Molla Tahir el-Behreki). el-Küveyt: Darü’d-Diya.
- Sani Sad, Ahmed Ticani, (2021). İbnü’l Hâcib’in Şâfiye Kitabının Şerhi, Rükniddin Astrabazi ile Mahmud bin Muhammed el- Arranî’nin Şerhlerinin Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). el-Ezher Üniversitesi Arap-Dili ve Edebiyatı Fakültesi: Kahire.
- Sibeveyhi, Ebu Bişr Amr bin Osman bin Qenber (1988). el-Kitab. (thk. Abdussalam Muhammed Harun). el-Kahira: Mektebetü’l-Hanaci.
- Ya‘kubî , Ahmed b. Ebî Ya‘kūb (1860). Kitâbü’l-Büldân. Leiden: Beril.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Arabic Language, Literature and Culture |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Publication Date | June 27, 2025 |
| Submission Date | January 4, 2025 |
| Acceptance Date | May 14, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 25 Issue: 60 |
