Research Article
BibTex RIS Cite

Memlüklu Kitâbelerinde Hâkimiyet ve Tabiiyyet Ifadeleri Olarak Türkler

Year 2025, Volume: 34 Issue: 1, 373 - 395, 14.07.2025
https://doi.org/10.29135/std.1616962

Abstract

İslam kitabe geleneğinde, bani veya sadece dönemin sultanı olarak hükümdarları öven ifadelere sıkça rastlanır. Bu durumda bazen sultanın yaptığı savaşlar ve kazandığı zaferler de anlatılır. Hakimiyeti altında bulunan coğrafyalar veya milletlerden bahsetmek de hükümdarın büyüklüğünü ifade bakımından başvurulan araçlardan biridir. Övgülerin karakterini belirleyen asıl etken, çoğunlukla kitabenin hangi yapı türü ve yapının hangi kısmında yer aldığıdır. Mezar anıtlarında ve dini mimaride daha mütevazı ifadeler tercih edilirken, sivil mimari örneklerinde övgü sınırları zorlanmaktadır. Türk hükümdarları kitâbelerde yönettikleri milletlerden bahsederken, genellikle kendi milletlerinin adını anmaz, çevre kültürlere vurgu yaparlar. Bu anlamda başta gayrimüslimler olmak üzere komşu Müslüman milletler de bu ifadede yerlerini alırlar. Arap, Acem, Rum, Ermeni şeklinde uzayan liste, zaman zaman bütün milletlerin hükümdarlarının efendisi şeklinde de bitebilmektedir. Batılı ve Avrupalı anlamında kullanılan “Efrenc”, geniş anlamda İslam coğrafyasının batısındaki tüm gayrimüslimleri nitelemektedir. Bazen Müslüman halklardan bahsedilirken Şam örneğinde olduğu gibi, şehir veya coğrafya zikredilerek orada yaşayanlar ve yerel yönetimler kastedilir. Bu makalede, bir Türk devleti olarak Memlükluların mimari kitâbelerinde, Türkleri ifade etmek üzere doğrudan kullanılan “Türk” ve zaman zaman coğrafyadan hareketle bir isimlendirme olarak kullanılan “Rûm” gibi terimler, kitâbeleri bağlamında ele alınıp, öncülleri, çağdaş ve haleflerinin örnekleri ile mukayese edilmiştir.

References

  • Abulvehhab, H. (2014). Târîhu Mesâcidi’l-Eseriyye. Kahire: Şeriketu’l-Emel li’Tiba‘a ve’n Neşr.
  • Archnet. URL: https://www.archnet.org/sites/2299?media_content_id=91967 (Erişim 22.06.2024).
  • Ayaz, F.Y. (2015). Memlükler (1250-1517). İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi.
  • Beysanoğlu, Ş. (1990). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar. Ankara: Diyarbakır Belediyesi Yayınları.
  • Bierman, I.A. (1998). Writing Signs: The Fatimid Public Text. Berkeley: University of California Press.
  • Bilgiç, C. (2019). Memlûk Devletinde Sultanların Ünvân Lakab ve Nisbeleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
  • Dehkhoda, A. (1998). Loghatnâme (Encyclopedic Dictionary). Tehran: Tehran University Publications.
  • Discover Islamıc Art. URL: https://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;ISL;sy;Mus01;36;en (Erişim 22.06.2024).
  • Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
  • Erkiletlioğlu, H. (2001). Kayseri Kitabeleri, Kayseri: KBB Yayınları.
  • Eruz, A. F. (2004) Memluklular, Sanat. TDV İslam Ansiklopedisi (C.29, 97-100). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Eş-Şeyh Ebî’l-‘Abbas Ahmed el-Kalkaşendî. (1915). Subhu’l-A‘şâ, Dâru’l-Kütübi’s- Sultâniyye, Kahire: Emiriyye Matbaası.
  • Ferec Huseyn Ferec el-Huseynî (2018). Dîvân-u Hatti’l-‘Arabiyyi fî Sûriyya Nukûşu’l- ‘Amâiri’l-Memlûkiyye, (H. 922-657/M. 1260-1516). İskenderiye: Mektebetu’l-İskenderiye Yayınları.
  • Kamil Cemil el-’Aselî. (1991). Mevsim en-Nebiyyu Mûsâ fî Filistîn Târih’l-Mevsim ve Makâm, Amman: Cami’atu Urduniyye Yayınları.
  • Kâşgarlı Mahmud (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. (Haz. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Karakoyunlu). Ankara: TDK Yayınları.
  • Konyalı, İ.H. (1946). Alanya (Alâiyye), Istanbul: Ayaydın Basımevi.
  • Kooria, M. (2017) Words of ʿAjam in the World of Arab: Justice and Leadership in Early Islamic Courts, Edited by Intisar A. Rabb and Abigail Krasner Balbale, Harvard Law School.
  • Miroğlu, İ. (1998). Yavuz Selim Devri. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi (C.10, 281-312). İstanbul: Çağ Yayınları.
  • Moaz K. ve Ory, S. (1977). Inscriptions Arabes de Damas. Les Stèles Funéraires, I. Cimetière d’al-Bāb al-Ṣaġīr. Damas.
  • Muhammed Fehd Abdullah el-Fa‘r (1986). el-Kitâbât ve’n-nukûş fî’l-Hicâz fî’l-asreyni’l- Memlûkî ve’l-Osmânî mine’l-karni’s-sâmin el hicrî hatte’l karni’s-sânî ‘aşer li’l hicri (M. 14- 18).Mekke.
  • Oral, Z. (1962). Anadolu’da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri. Vakıflar Dergisi, 5, 23-77.
  • Önkal, H. (1989). Osmanlı Türbelerinin Kitabeleri Hakkında. D.E.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi. VI, 317-318.
  • Rabbat, N. (2010). Mamluk History Through Architecture Monuments Culture and Politics in Medieval Egypt and Syria. London : I.B. Tauris.
  • Subaytî, M.M. (2008). Lübnan fî’l- ‘Ahdi’l-Memlûkî Ehemmu Âsâri’d-Dîniyye. Dâru’l- Beyrut: Mevâsimli’t-Tibâ‘a ve’n-Neşr.
  • Tedmuri, Ö.A. (1974). Târih ve Âsâri Mesâcidi ve Medârisi Trablus fî Asri’l-Memâlik. Trablus.
  • The Monumental Inscriptions of Historic Cairo. URL: https://islamicinscriptions.cultnat.org/InscriptionDetails?id=9026 (Erişim 19.10.2024).
  • Thesaurus D’epigraphie Islamique. URL: ttps://www.epigraphie- islamique.uliege.be/Thesaurus/User/EpigraphyDisplay.aspx?id=32841&pan=3&st=%d8%aa %d8%b1%d9%83&sc=16 (Erişim: 01.04.2024)
  • Thomas, R.E. (1884-1885). Rapport sur le lieu de sépulture des Khalifes abbassides de la deuxième dynastie. présenté au Comité de conservation des monuments de l’Art arabe par son secrétaire Rogers Bey, In: Comité de Conservation des Monuments de l’Art Arabe.
  • Turan, O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Tütüncü, M. (2013). Cezayir’de Osmanlı İzleri (1516-1830), İstanbul: Çamlıca Yayınları.
  • Uluçay, M.Ç. (2012). İlk Müslüman Türk Devletleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Uzunçarşılı, İ.H. (1992). Osmanlı Tarihi (C. 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • Wiet, G. (1932). Catalogue général du Musée arabe du Caire : Objets en cuivre. Le Caire.
  • Yardım, A. (2002). Alanya Kitabeleri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
  • كتاب صبح الاعشى في الانشا. URL: https://shamela.ws/book/9429/417 (Erişim: 20.06.2024)

The Turks as Expressions of Sovereignty and Subordination in Mamluk Inscriptions

Year 2025, Volume: 34 Issue: 1, 373 - 395, 14.07.2025
https://doi.org/10.29135/std.1616962

Abstract

In the tradition of Islamic epigraphy, it is common to encounter laudatory expressions praising rulers, either as patrons (bânî) or simply as the reigning sultans of the time. In such cases, the inscriptions may also recount the sultan’s military campaigns and victories. Referring to the territories or peoples under the sultan’s rule is another rhetorical device employed to underscore the magnitude of his sovereignty. In this context, the number of nations governed and the vastness of the lands controlled are among the elements that signify the ruler’s power.
In the epigraphic material from the early period of Turkish-Islamic epigraphy -such as that of the Qarakhanids, Ghaznavids, and Great Seljuks- it is observed that Turkish rulers made little explicit reference to their own ethnic identity in inscriptions when mentioning the peoples, they governed. In contrast, the names of surrounding cultures appear more frequently in these texts. In this regard, both neighboring Muslim communities and, notably, non-Muslim groups are often included in such expressions.
Beginning with the Anatolian Seljuks and continuing into the Ottoman period, we begin to encounter explicit references to the term “Turk”. A similar emphasis on Turkish identity is also notable in the inscriptions of the Mamluk Sultanate, a contemporary Turkish state of the Ottomans.
The list, often extending with references such as Arab, Persian, Rûm (Anatolian), and Armenian, may at times conclude with a phrase such as “master of the rulers of all nations.” This expression serves as a summarizing formula, especially when the architectural space available for the inscription reaches its limit, replacing the enumeration of further ethnic or cultural groups with a comprehensive reference to “all peoples.”
Despite its specific origins and early usage, the term “Afranj”, which came to denote “Western” or “European” during the Mamluk period, broadly referred to all non-Muslims living in the western regions of the Islamic world. Although it appears only in a limited number of examples, the political implications of the geographical area it denotes are of particular significance.
Although the term “ʿAjam” underwent semantic expansion and shifts over different periods, in its narrower sense it refers specifically to Persians, while in a broader sense it can denote all foreign peoples, depending on the perspective of the user. However, within the context of Mamluk epigraphy -the focus of this article- the term ʿAjam most often signifies the Iranian people and the broader Persian cultural sphere.
The Daylamites -an Iran- centered ethnic group that ruled over the same geographical region- also appear among the communities mentioned in Mamluk epigraphy. In Mamluk inscriptions, the Turks are frequently mentioned in conjunction with the Daylamites.
This paper aims to examine the terms directly used to refer to the Turks in the inscriptions of the Mamluks -as a Turkish state- such as Turk and, occasionally, Rûm, which is employed based on geographical association.

References

  • Abulvehhab, H. (2014). Târîhu Mesâcidi’l-Eseriyye. Kahire: Şeriketu’l-Emel li’Tiba‘a ve’n Neşr.
  • Archnet. URL: https://www.archnet.org/sites/2299?media_content_id=91967 (Erişim 22.06.2024).
  • Ayaz, F.Y. (2015). Memlükler (1250-1517). İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi.
  • Beysanoğlu, Ş. (1990). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar. Ankara: Diyarbakır Belediyesi Yayınları.
  • Bierman, I.A. (1998). Writing Signs: The Fatimid Public Text. Berkeley: University of California Press.
  • Bilgiç, C. (2019). Memlûk Devletinde Sultanların Ünvân Lakab ve Nisbeleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
  • Dehkhoda, A. (1998). Loghatnâme (Encyclopedic Dictionary). Tehran: Tehran University Publications.
  • Discover Islamıc Art. URL: https://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;ISL;sy;Mus01;36;en (Erişim 22.06.2024).
  • Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
  • Erkiletlioğlu, H. (2001). Kayseri Kitabeleri, Kayseri: KBB Yayınları.
  • Eruz, A. F. (2004) Memluklular, Sanat. TDV İslam Ansiklopedisi (C.29, 97-100). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Eş-Şeyh Ebî’l-‘Abbas Ahmed el-Kalkaşendî. (1915). Subhu’l-A‘şâ, Dâru’l-Kütübi’s- Sultâniyye, Kahire: Emiriyye Matbaası.
  • Ferec Huseyn Ferec el-Huseynî (2018). Dîvân-u Hatti’l-‘Arabiyyi fî Sûriyya Nukûşu’l- ‘Amâiri’l-Memlûkiyye, (H. 922-657/M. 1260-1516). İskenderiye: Mektebetu’l-İskenderiye Yayınları.
  • Kamil Cemil el-’Aselî. (1991). Mevsim en-Nebiyyu Mûsâ fî Filistîn Târih’l-Mevsim ve Makâm, Amman: Cami’atu Urduniyye Yayınları.
  • Kâşgarlı Mahmud (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. (Haz. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Karakoyunlu). Ankara: TDK Yayınları.
  • Konyalı, İ.H. (1946). Alanya (Alâiyye), Istanbul: Ayaydın Basımevi.
  • Kooria, M. (2017) Words of ʿAjam in the World of Arab: Justice and Leadership in Early Islamic Courts, Edited by Intisar A. Rabb and Abigail Krasner Balbale, Harvard Law School.
  • Miroğlu, İ. (1998). Yavuz Selim Devri. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi (C.10, 281-312). İstanbul: Çağ Yayınları.
  • Moaz K. ve Ory, S. (1977). Inscriptions Arabes de Damas. Les Stèles Funéraires, I. Cimetière d’al-Bāb al-Ṣaġīr. Damas.
  • Muhammed Fehd Abdullah el-Fa‘r (1986). el-Kitâbât ve’n-nukûş fî’l-Hicâz fî’l-asreyni’l- Memlûkî ve’l-Osmânî mine’l-karni’s-sâmin el hicrî hatte’l karni’s-sânî ‘aşer li’l hicri (M. 14- 18).Mekke.
  • Oral, Z. (1962). Anadolu’da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri. Vakıflar Dergisi, 5, 23-77.
  • Önkal, H. (1989). Osmanlı Türbelerinin Kitabeleri Hakkında. D.E.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi. VI, 317-318.
  • Rabbat, N. (2010). Mamluk History Through Architecture Monuments Culture and Politics in Medieval Egypt and Syria. London : I.B. Tauris.
  • Subaytî, M.M. (2008). Lübnan fî’l- ‘Ahdi’l-Memlûkî Ehemmu Âsâri’d-Dîniyye. Dâru’l- Beyrut: Mevâsimli’t-Tibâ‘a ve’n-Neşr.
  • Tedmuri, Ö.A. (1974). Târih ve Âsâri Mesâcidi ve Medârisi Trablus fî Asri’l-Memâlik. Trablus.
  • The Monumental Inscriptions of Historic Cairo. URL: https://islamicinscriptions.cultnat.org/InscriptionDetails?id=9026 (Erişim 19.10.2024).
  • Thesaurus D’epigraphie Islamique. URL: ttps://www.epigraphie- islamique.uliege.be/Thesaurus/User/EpigraphyDisplay.aspx?id=32841&pan=3&st=%d8%aa %d8%b1%d9%83&sc=16 (Erişim: 01.04.2024)
  • Thomas, R.E. (1884-1885). Rapport sur le lieu de sépulture des Khalifes abbassides de la deuxième dynastie. présenté au Comité de conservation des monuments de l’Art arabe par son secrétaire Rogers Bey, In: Comité de Conservation des Monuments de l’Art Arabe.
  • Turan, O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Tütüncü, M. (2013). Cezayir’de Osmanlı İzleri (1516-1830), İstanbul: Çamlıca Yayınları.
  • Uluçay, M.Ç. (2012). İlk Müslüman Türk Devletleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Uzunçarşılı, İ.H. (1992). Osmanlı Tarihi (C. 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • Wiet, G. (1932). Catalogue général du Musée arabe du Caire : Objets en cuivre. Le Caire.
  • Yardım, A. (2002). Alanya Kitabeleri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
  • كتاب صبح الاعشى في الانشا. URL: https://shamela.ws/book/9429/417 (Erişim: 20.06.2024)
There are 35 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Islamic Arts
Journal Section RESEARCH
Authors

Kemal Özkurt 0000-0003-3841-7250

Early Pub Date July 14, 2025
Publication Date July 14, 2025
Submission Date January 10, 2025
Acceptance Date April 14, 2025
Published in Issue Year 2025 Volume: 34 Issue: 1

Cite

APA Özkurt, K. (2025). Memlüklu Kitâbelerinde Hâkimiyet ve Tabiiyyet Ifadeleri Olarak Türkler. Sanat Tarihi Dergisi, 34(1), 373-395. https://doi.org/10.29135/std.1616962