Research Article
BibTex RIS Cite

The Services and Officials in Ottoman Selâtin Mosques in the Context of the Lâleli Mosque Foundation

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 357 - 379, 30.06.2025
https://doi.org/10.33718/tid.1646241

Abstract

This study examines the historical development of mosques in Islamic civilization and their social functions. The research focuses particularly on the endowment (waqfiyya) records of the Lâleli Mosque and Complex, which was built during an important period of the Ottoman Empire and reflects the architectural richness of the empire as one of its imperial (selatin) mosques. Throughout Islamic history, mosques have served not only as places of worship but also as centers for education, culture, and social services, with their architectural features and institutional structures evolving and changing over time. Within the scope of the research, registers in the archives of the General Directorate of Foundations were examined and the services conducted in and around the Lâleli Mosque were analyzed in detail. These services have been considered in two main categories: material and spiritual. Material services include the cleaning, lighting, maintenance, and interior arrangement of the mosque; while spiritual services include religious and educational activities such as sermons, guidance, teaching, imamate, muezzin duties, and prayers. The data obtained from the endowment records have been compared with the historical functions of mosques to examine the continuity and transformation of these institutions' social roles. The findings of the study reveal that similar types of services (worship, prayer, and education) have been maintained in imperial mosques from the Seljuk period through the Ottoman era to the present day. However, significant changes have been observed over time in the qualification requirements for mosque staff. While the qualifications sought for these officials in basic Islamic sources were generally knowledge and piety, the Lâleli Mosque endowment used the more specific term "pious scholars and expert Quran reciters." Today, more technical and documented qualifications are required, such as knowledge of advanced Quranic recitation methods (aşere, takrib, and tayyibe), or being a certified hafiz with proper pronunciation, or possessing a specialty course certificate. The research also reveals that despite hadith sources indicating that muezzins should not receive wages, the Lâleli Mosque endowment allocated wages to muezzins along with other mosque staff. In conclusion, the examination of the endowment demonstrates that the Lâleli Mosque provided more comprehensive services in terms of prayer and educational activities and had higher standards for staff qualifications than today's Category A mosques. These findings provide important data for understanding the role of Ottoman-era mosque endowments in the development of Islamic culture and civilization and the historical roots of contemporary mosque services.

References

  • Açık, Turan. “Kerim Devletin Duacıları Ve/Veya Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Yardım Uygulaması Olarak Duâgûyân Maaşı”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi Ekim (2023), 291-308.
  • Açık, Turan. “Osmanlı Şehri Neresi?: Fıkhın Şehri Tanımlamada ve Finâ’nın Şehrin Sınırlarını Belirlemedeki Yeri”. Kadim 6 (2023), 77-103.
  • Açık, Turan. “Şehirköy: Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehir Hükmünde Köyler”. History Studies 13/1 February (2021), 51-68.
  • Ağaoğlu, Mert. Osmanlı Batılılaşma Bağlamında Mimar Mehmed Tahir Ağa’nın Mimarbaşılığı Döneminde İstanbul’da İnşa Edilmiş Eserler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
  • Ağırman, Mustafa. “İslâm Medeniyetinde Cami”. Uluslararası Değişen Dünyada Cami ve Fonksiyonları Sempozyumu. İstanbul: Ravza Yayınları, 1. Basım (2023), 25-66.
  • Akgündüz, Murat. “Osmanlı Döneminde Camilerde Kur’ân Okunmasıyla İlgili Görevliler”. Diyanet İlmî Dergi 56 (2020), 195-210.
  • Akın, Ahmet. “Tarihi Süreç İçinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/29 (2016/1), 179-211.
  • Asım Efendi. Kamus Tercümesi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1305.
  • Aydeniz, Tuğba. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hademe-i Hayrat”. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan) Bildiriler Kitabı. haz. Fikret Karaman. 1/709-733. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018.
  • Aynî, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed. el-Binâye fî Şerhi’l-Hidâye. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2. Basım, 1980.
  • Baş, Eyüp. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Din Kültürü ve Hayatı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 55-84.
  • Bozkurt, Nebi. “Mescid-i Nebevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/281-290. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
  • Bozkurt, Nebi-Mustafa Sabri Küçükaşcı. “Medine”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/305-311. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. Dımaşk: Dâru İbn Kesir, 2002.
  • Burhaneddin el-Buhârî, Burhanüddin Ebu’l-Meâlî Mahmud b. Ahmed b. Abdülaziz. el-Muhîtü’b-Burhânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 5. Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2004.
  • Can, Yılmaz. “İlk İslâm Mescidlerine Genel Bir Bakış”. Diyanet İlmi Dergi. Ekim- Kasım- Aralık 31 4/84 (1995), 89-114.
  • Cirit, Hasan. “Vaaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/404-407. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
  • Cürâî, Ebubekir b. Zeyd. Tuhfetü’r-râki ve’s-sâcid bi ahkâmi’l-mesâcid. nşr. Salih Salim en-Nehâm vd. Fervâniyye: İdâretü Mesâcid, 1. Basım, 2004.
  • Çaycuma Kaymakamlığı, “Çaycuma Adının Kaynağı”. Erişim 30 Ekim 2024. http://www.caycuma.gov.tr/caycuma-adinin-kaynagi
  • Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Lâleli Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/86-89. Ankara: TDV Yayınları 2003.
  • Çoruhlu, Yaşar. “Kürsü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/573-574. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
  • Danişmend, İ. Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. 1. Cilt. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 2. Basım,1947.
  • Denknalbant, Ayşe-Çobanoğlu, Ahmet Vefa. "Selçuklular/Mimari". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/392-397. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. 1. ve 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1996.
  • Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed en-Nesefî. “Fasl fî ba’z-ı ahkâmi’l-mesâcid”, Kenzü’d-dekâik. thk.: Said Bekdaş, Medine-i Münevvere: Dâru’s-sirâc, 1. Basım, 2011.
  • Ebüssuûd Efendi. Ma’rûzât. hzr. Pehlul Düzenli. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2013.
  • Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 2. Basım, 1977.
  • Erünsal, İsmail E. “Lâleli Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/89. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Hâkimü’ş-şehîd el-Mervezî. el-Kâfî. thk. Süleyman Keskin. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
  • Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim el-Halebî. Mülteka’l-ebhur. thk. Vehbi Süleyman Ğavci el-Elbânî. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2005.
  • Haskefî, Muhammed b. Ali el-Haskefî. ed-Dürrü’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve câmii’l-bihâr. thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
  • Hezârfen Hüseyin Efendi. Hadîkatü’l-cevâmi’. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281. Isfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed, Ragıb el-Isfahânî. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an. Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, ts.
  • İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. Riyad: Dâru Âlemi’l-kütüb, 2003.
  • İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Faris b. Zekeriya. Mu’cem Mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Dâru’l-fikr, ts.
  • İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Matbaatü Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, ts.
  • İbn Tolon, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Tolun el-Hanefî es-Sâlihî. Ferâidü’l-fevâid fî ahkâmi’l-mesâcid. thk. Yasir Muhammed Hayr el-Mikdad. Kuveyt: Kıtâu’l-mesâcid, 2011.
  • İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin Ahmed b. Ali b. Sa’leb. Mecmau’l-bahreyn ve Mülteka’n-nehreyn. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2005.
  • Kamacı, Fatma Zehra. “Hz. Peygamber Döneminde Medine Sâfile’deki Ensar Yurtlarında Bulunan Mescitler”. Journal of Islamic Research 33/2 (2022), 93-138.
  • Kazıcı, Ziya. “Asr-ı Saadet ve Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Câmi ve İfa Ettiği Hizmetler”. Sosyal ve Ferdî İşlevleri Açısından Namaz ve Cami -Tartışmalı İlmi Toplantı-. 219-238. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2009.
  • Kettânî, Muhammed Abdülhay el-Kettânî. Hazreti Peygamber’in Yönetimi. çev. Ahmet Özel. İstanbul: İz yayıncılık, 2. Basım, 2003.
  • Koca, Ferhat. “Peygamberimiz Hz. Muhammed’in Müezzinleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 291-310.
  • Köksal, M. Asım. İslâm Tarihi. İstanbul: Gerçek Hayat, 2005.
  • Köse, Ömer Faruk. "Cuma Vâizliği". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Gözden geçirilmiş 2. basım EK-1/ 271. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
  • Kubbealtı Lugatı. Erişim: 30.08.2022. http://www.lugatim.com/s/ulucami
  • Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muhtasaru’l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. thk. Kamil Muhammed Muhammed Uvayda. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1997.
  • Küçükaşçı, Mustafa Sabri. "Şehir". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/441-446. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
  • Mahmûd Abdurrahman Abdü’l-mün’im. Mu’cemü’l-mustalahât ve’l-elfâzi’l-fıkhiyye. Dâru’l-fazilet, ts.
  • Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Mergînânî. el-Hidâye. Karaçi: Mektebetü’l-büşrâ, 2. Basım, 2011.
  • Molla Hüsrev. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Gureri’l-ahkâm. b.y., 1308.
  • Muhammed b. Abdullah. İ’lâmü’s-sâcid bi ahkâmi’l-mesâcid. thk. Ebu’l-Vefâ Mustafa el-Merâğî. Kahire: el-Meclisü’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1999.
  • Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1992.
  • Neftçi, Aras. Lâleli Külliyesinin İnşaat Süreci. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2002.
  • Nemîrî, Ebu Zeyd Ömer b. Şibbeh em-Nemîrî. Kitabu Târihi’l-Medineti’l-Münevvere, thk. Fehîm Muhammed Şeltut. b.y., ts.
  • Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/46-56. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
  • Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: MEB Yayınları, 4. Basım, 1993.
  • Râzî, Muhammed b. Ebîbekr b. Abdülkadir er-Râzî. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1986.
  • Safiyyüddin Mübarek Furi. Peygamberimizin Hayatı ve Daveti. çev. H. İbrahim Kutlay. İstanbul: Risale Yayınları, 10. Basım, 2016.
  • Serahsî, Ebubekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1989.
  • Sümer, Faruk. "Selçuklular/Kirman Selçukluları". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/377-379. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Sümer, Faruk. “Selçuklular/Anadolu Selçukluları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/380-384. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Şâmî, Ali b. Ahmed eş-Şâmî. Meâlimü’s-sünneti’l-nebeviyye. Dımaşk; Dâru’l-kalem, 2. Basım, 2015.
  • Şeybânî, Ebubekr Ahmed b. Amr eş-Şeybânî. Ahkâmü’l-evkâf. hzr. Muhammed Abdüsselam Şahin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1999.
  • Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî. el-Mu’cemü’l-Evsat. thk. Ebu
  • Muaz Tarik b. Ivazallah b. Muhammed-Ebu’l-Fadl Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
  • Tahâvî, Ebu Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Muhtasar et-Tahâvî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. Haydarâbâd: İhyâu’l-Meârifi’n-Nu’mâniyye, ts.
  • TGM, “T.C. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü”. Erişim 30 Ekim 2024. https://tanitma.ktb.gov.tr/TR-22596/cumalikizik.html
  • Timurtâşî, Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Gazzî. Tenvîrü’l-ebsâr ve Câmiu’l-bihâr (Dürrü’l-muhtâr şerhi ile birlikte). thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2002.
  • Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1996.
  • Turan, Osman. Selçuklular ve İslâmiyet. İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 3. Basım, 1980.
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarîh Kurumu Basımevi, 3. Basım, 1988.
  • Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. haz. Asım Cüneyd Köksal-Murat Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2021.
  • Yıldırım, Selahattin. “Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Namaz Kıldığı Yerlerin Mescitleştirilmesi”. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan). 343-358. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018.
  • Yıldız, Hakkı Dursun. "Abbâsîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
  • Yiğit, İsmail. "Emevîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/87-104. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
  • Zeynüddin Muhammed b. Ebuker b. Abdülkadir. Tuhfetü’l-mülûk. nşr. Abdullah Nezir Ahmed. Beyrut: Dâru’l-beşâri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1997.

Lâleli Camii Vakfiyesi Bağlamında Osmanlı Dönemi Selâtîn Câmilerinde Hizmetler ve Görevliler

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 357 - 379, 30.06.2025
https://doi.org/10.33718/tid.1646241

Abstract

Bu çalışma, İslâm medeniyetinde camilerin tarihsel gelişimini ve bu kurumların toplumsal işlevlerini incelemektedir. Araştırma, özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun önemli bir döneminde inşa edilen ve imparatorluğun mimari zenginliğini yansıtan selâtin camilerinden biri olan Lâleli Camii ve Külliyesi'nin vakfiye kayıtlarına odaklanmaktadır. İslâm tarihinde camiler, yalnızca ibadet mekânları olarak değil, eğitim, kültür ve sosyal hizmet merkezleri olarak da önemli işlevler üstlenmiş, mimari özellikleri ve kurumsal yapıları dönemlere göre gelişim ve değişim göstermiştir. Araştırma kapsamında, Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde bulunan defterler incelenerek Lâleli Camii ve çevresinde yürütülen hizmetler detaylı olarak analiz edilmiştir. Bu hizmetler, maddi ve manevi olmak üzere iki ana kategoride ele alınmıştır. Maddi hizmetler arasında caminin temizliği, aydınlatması, bakımı ve iç düzenlemesi yer alırken; manevi hizmetler arasında vaaz, irşad, tedris, imamet, müezzinlik ve dua gibi dini ve eğitimsel faaliyetler bulunmaktadır. Vakfiye kayıtlarından elde edilen veriler, camilerin tarihsel fonksiyonlarıyla karşılaştırılarak, bu kurumların toplumsal rollerinin sürekliliği ve dönüşümü incelenmiştir. Çalışmanın bulguları, Selçuklular döneminden Osmanlı'ya ve günümüze kadar selâtin camilerinde ibadet, dua ve eğitim-öğretim gibi hizmet türlerinin sürdürüldüğünü ortaya koymaktadır. Ancak, cami görevlilerinin yeterlilik şartlarında zamanla önemli değişiklikler olduğu gözlemlenmiştir. İslâmi temel kaynaklarda bu görevliler için aranan nitelikler genel olarak ilim ve takva iken, Lâleli Camii vakfiyesinde daha spesifik olarak "sulehâdan âlim ve mücevvidler" ifadesi kullanılmıştır. Günümüzde ise görevlilerde aşere, takrib ve tayyibe bilgisi veya hafız-tashih-i huruf mezunu olma ya da ihtisas kursu belgesine sahip olma gibi daha teknik ve belgelendirilmiş yeterlilikler aranmaktadır. Araştırma ayrıca, hadis kaynaklarında müezzinlerin ücret almasının uygun görülmemesine rağmen, Lâleli Camii vakfiyesinde müezzinlere de diğer cami görevlileri ile birlikte ücret tahsis edildiğini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, vakfiye incelemesi, Lâleli Câmii'nin, günümüzde A grubu olarak sınıflandırılan camilerden dua ve eğitim-öğretim faaliyetleri bakımından daha kapsamlı, görevli nitelikleri açısından da daha üst düzeyde hizmet sunduğunu göstermektedir. Bu bulgular, Osmanlı dönemi cami vakıflarının, İslâm kültür ve medeniyetinin gelişimindeki rolünü ve günümüz cami hizmetlerinin tarihsel kökenlerini anlamak açısından önemli veriler sunmaktadır.

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

  • Açık, Turan. “Kerim Devletin Duacıları Ve/Veya Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Yardım Uygulaması Olarak Duâgûyân Maaşı”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi Ekim (2023), 291-308.
  • Açık, Turan. “Osmanlı Şehri Neresi?: Fıkhın Şehri Tanımlamada ve Finâ’nın Şehrin Sınırlarını Belirlemedeki Yeri”. Kadim 6 (2023), 77-103.
  • Açık, Turan. “Şehirköy: Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehir Hükmünde Köyler”. History Studies 13/1 February (2021), 51-68.
  • Ağaoğlu, Mert. Osmanlı Batılılaşma Bağlamında Mimar Mehmed Tahir Ağa’nın Mimarbaşılığı Döneminde İstanbul’da İnşa Edilmiş Eserler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
  • Ağırman, Mustafa. “İslâm Medeniyetinde Cami”. Uluslararası Değişen Dünyada Cami ve Fonksiyonları Sempozyumu. İstanbul: Ravza Yayınları, 1. Basım (2023), 25-66.
  • Akgündüz, Murat. “Osmanlı Döneminde Camilerde Kur’ân Okunmasıyla İlgili Görevliler”. Diyanet İlmî Dergi 56 (2020), 195-210.
  • Akın, Ahmet. “Tarihi Süreç İçinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/29 (2016/1), 179-211.
  • Asım Efendi. Kamus Tercümesi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1305.
  • Aydeniz, Tuğba. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hademe-i Hayrat”. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan) Bildiriler Kitabı. haz. Fikret Karaman. 1/709-733. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018.
  • Aynî, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed. el-Binâye fî Şerhi’l-Hidâye. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2. Basım, 1980.
  • Baş, Eyüp. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Din Kültürü ve Hayatı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 55-84.
  • Bozkurt, Nebi. “Mescid-i Nebevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/281-290. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
  • Bozkurt, Nebi-Mustafa Sabri Küçükaşcı. “Medine”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/305-311. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. Dımaşk: Dâru İbn Kesir, 2002.
  • Burhaneddin el-Buhârî, Burhanüddin Ebu’l-Meâlî Mahmud b. Ahmed b. Abdülaziz. el-Muhîtü’b-Burhânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 5. Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2004.
  • Can, Yılmaz. “İlk İslâm Mescidlerine Genel Bir Bakış”. Diyanet İlmi Dergi. Ekim- Kasım- Aralık 31 4/84 (1995), 89-114.
  • Cirit, Hasan. “Vaaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/404-407. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
  • Cürâî, Ebubekir b. Zeyd. Tuhfetü’r-râki ve’s-sâcid bi ahkâmi’l-mesâcid. nşr. Salih Salim en-Nehâm vd. Fervâniyye: İdâretü Mesâcid, 1. Basım, 2004.
  • Çaycuma Kaymakamlığı, “Çaycuma Adının Kaynağı”. Erişim 30 Ekim 2024. http://www.caycuma.gov.tr/caycuma-adinin-kaynagi
  • Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Lâleli Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/86-89. Ankara: TDV Yayınları 2003.
  • Çoruhlu, Yaşar. “Kürsü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/573-574. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
  • Danişmend, İ. Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. 1. Cilt. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 2. Basım,1947.
  • Denknalbant, Ayşe-Çobanoğlu, Ahmet Vefa. "Selçuklular/Mimari". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/392-397. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. 1. ve 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1996.
  • Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed en-Nesefî. “Fasl fî ba’z-ı ahkâmi’l-mesâcid”, Kenzü’d-dekâik. thk.: Said Bekdaş, Medine-i Münevvere: Dâru’s-sirâc, 1. Basım, 2011.
  • Ebüssuûd Efendi. Ma’rûzât. hzr. Pehlul Düzenli. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2013.
  • Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 2. Basım, 1977.
  • Erünsal, İsmail E. “Lâleli Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/89. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Hâkimü’ş-şehîd el-Mervezî. el-Kâfî. thk. Süleyman Keskin. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
  • Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim el-Halebî. Mülteka’l-ebhur. thk. Vehbi Süleyman Ğavci el-Elbânî. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2005.
  • Haskefî, Muhammed b. Ali el-Haskefî. ed-Dürrü’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve câmii’l-bihâr. thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
  • Hezârfen Hüseyin Efendi. Hadîkatü’l-cevâmi’. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281. Isfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed, Ragıb el-Isfahânî. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an. Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, ts.
  • İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvad. Riyad: Dâru Âlemi’l-kütüb, 2003.
  • İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Faris b. Zekeriya. Mu’cem Mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Dâru’l-fikr, ts.
  • İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Matbaatü Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, ts.
  • İbn Tolon, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Tolun el-Hanefî es-Sâlihî. Ferâidü’l-fevâid fî ahkâmi’l-mesâcid. thk. Yasir Muhammed Hayr el-Mikdad. Kuveyt: Kıtâu’l-mesâcid, 2011.
  • İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin Ahmed b. Ali b. Sa’leb. Mecmau’l-bahreyn ve Mülteka’n-nehreyn. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2005.
  • Kamacı, Fatma Zehra. “Hz. Peygamber Döneminde Medine Sâfile’deki Ensar Yurtlarında Bulunan Mescitler”. Journal of Islamic Research 33/2 (2022), 93-138.
  • Kazıcı, Ziya. “Asr-ı Saadet ve Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Câmi ve İfa Ettiği Hizmetler”. Sosyal ve Ferdî İşlevleri Açısından Namaz ve Cami -Tartışmalı İlmi Toplantı-. 219-238. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2009.
  • Kettânî, Muhammed Abdülhay el-Kettânî. Hazreti Peygamber’in Yönetimi. çev. Ahmet Özel. İstanbul: İz yayıncılık, 2. Basım, 2003.
  • Koca, Ferhat. “Peygamberimiz Hz. Muhammed’in Müezzinleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 291-310.
  • Köksal, M. Asım. İslâm Tarihi. İstanbul: Gerçek Hayat, 2005.
  • Köse, Ömer Faruk. "Cuma Vâizliği". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Gözden geçirilmiş 2. basım EK-1/ 271. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
  • Kubbealtı Lugatı. Erişim: 30.08.2022. http://www.lugatim.com/s/ulucami
  • Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muhtasaru’l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. thk. Kamil Muhammed Muhammed Uvayda. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1997.
  • Küçükaşçı, Mustafa Sabri. "Şehir". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/441-446. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
  • Mahmûd Abdurrahman Abdü’l-mün’im. Mu’cemü’l-mustalahât ve’l-elfâzi’l-fıkhiyye. Dâru’l-fazilet, ts.
  • Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Mergînânî. el-Hidâye. Karaçi: Mektebetü’l-büşrâ, 2. Basım, 2011.
  • Molla Hüsrev. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Gureri’l-ahkâm. b.y., 1308.
  • Muhammed b. Abdullah. İ’lâmü’s-sâcid bi ahkâmi’l-mesâcid. thk. Ebu’l-Vefâ Mustafa el-Merâğî. Kahire: el-Meclisü’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1999.
  • Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1992.
  • Neftçi, Aras. Lâleli Külliyesinin İnşaat Süreci. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2002.
  • Nemîrî, Ebu Zeyd Ömer b. Şibbeh em-Nemîrî. Kitabu Târihi’l-Medineti’l-Münevvere, thk. Fehîm Muhammed Şeltut. b.y., ts.
  • Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/46-56. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
  • Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: MEB Yayınları, 4. Basım, 1993.
  • Râzî, Muhammed b. Ebîbekr b. Abdülkadir er-Râzî. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1986.
  • Safiyyüddin Mübarek Furi. Peygamberimizin Hayatı ve Daveti. çev. H. İbrahim Kutlay. İstanbul: Risale Yayınları, 10. Basım, 2016.
  • Serahsî, Ebubekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1989.
  • Sümer, Faruk. "Selçuklular/Kirman Selçukluları". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/377-379. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Sümer, Faruk. “Selçuklular/Anadolu Selçukluları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/380-384. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Şâmî, Ali b. Ahmed eş-Şâmî. Meâlimü’s-sünneti’l-nebeviyye. Dımaşk; Dâru’l-kalem, 2. Basım, 2015.
  • Şeybânî, Ebubekr Ahmed b. Amr eş-Şeybânî. Ahkâmü’l-evkâf. hzr. Muhammed Abdüsselam Şahin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1999.
  • Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî. el-Mu’cemü’l-Evsat. thk. Ebu
  • Muaz Tarik b. Ivazallah b. Muhammed-Ebu’l-Fadl Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
  • Tahâvî, Ebu Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Muhtasar et-Tahâvî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. Haydarâbâd: İhyâu’l-Meârifi’n-Nu’mâniyye, ts.
  • TGM, “T.C. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü”. Erişim 30 Ekim 2024. https://tanitma.ktb.gov.tr/TR-22596/cumalikizik.html
  • Timurtâşî, Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Gazzî. Tenvîrü’l-ebsâr ve Câmiu’l-bihâr (Dürrü’l-muhtâr şerhi ile birlikte). thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2002.
  • Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1996.
  • Turan, Osman. Selçuklular ve İslâmiyet. İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 3. Basım, 1980.
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarîh Kurumu Basımevi, 3. Basım, 1988.
  • Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. haz. Asım Cüneyd Köksal-Murat Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2021.
  • Yıldırım, Selahattin. “Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Namaz Kıldığı Yerlerin Mescitleştirilmesi”. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan). 343-358. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018.
  • Yıldız, Hakkı Dursun. "Abbâsîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
  • Yiğit, İsmail. "Emevîler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/87-104. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
  • Zeynüddin Muhammed b. Ebuker b. Abdülkadir. Tuhfetü’l-mülûk. nşr. Abdullah Nezir Ahmed. Beyrut: Dâru’l-beşâri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1997.
There are 75 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects Islamic Law
Journal Section Araştırma Makalesi
Authors

Pehlul Düzenli 0000-0002-1772-3374

Publication Date June 30, 2025
Submission Date February 24, 2025
Acceptance Date May 21, 2025
Published in Issue Year 2025 Volume: 12 Issue: 1

Cite

ISNAD Düzenli, Pehlul. “Lâleli Camii Vakfiyesi Bağlamında Osmanlı Dönemi Selâtîn Câmilerinde Hizmetler Ve Görevliler”. Trabzon İlahiyat Dergisi 12/1 (June 2025), 357-379. https://doi.org/10.33718/tid.1646241.