This study examines the historical development of mosques in Islamic civilization and their social functions. The research focuses particularly on the endowment (waqfiyya) records of the Lâleli Mosque and Complex, which was built during an important period of the Ottoman Empire and reflects the architectural richness of the empire as one of its imperial (selatin) mosques. Throughout Islamic history, mosques have served not only as places of worship but also as centers for education, culture, and social services, with their architectural features and institutional structures evolving and changing over time. Within the scope of the research, registers in the archives of the General Directorate of Foundations were examined and the services conducted in and around the Lâleli Mosque were analyzed in detail. These services have been considered in two main categories: material and spiritual. Material services include the cleaning, lighting, maintenance, and interior arrangement of the mosque; while spiritual services include religious and educational activities such as sermons, guidance, teaching, imamate, muezzin duties, and prayers. The data obtained from the endowment records have been compared with the historical functions of mosques to examine the continuity and transformation of these institutions' social roles. The findings of the study reveal that similar types of services (worship, prayer, and education) have been maintained in imperial mosques from the Seljuk period through the Ottoman era to the present day. However, significant changes have been observed over time in the qualification requirements for mosque staff. While the qualifications sought for these officials in basic Islamic sources were generally knowledge and piety, the Lâleli Mosque endowment used the more specific term "pious scholars and expert Quran reciters." Today, more technical and documented qualifications are required, such as knowledge of advanced Quranic recitation methods (aşere, takrib, and tayyibe), or being a certified hafiz with proper pronunciation, or possessing a specialty course certificate. The research also reveals that despite hadith sources indicating that muezzins should not receive wages, the Lâleli Mosque endowment allocated wages to muezzins along with other mosque staff. In conclusion, the examination of the endowment demonstrates that the Lâleli Mosque provided more comprehensive services in terms of prayer and educational activities and had higher standards for staff qualifications than today's Category A mosques. These findings provide important data for understanding the role of Ottoman-era mosque endowments in the development of Islamic culture and civilization and the historical roots of contemporary mosque services.
Bu çalışma, İslâm medeniyetinde camilerin tarihsel gelişimini ve bu kurumların toplumsal işlevlerini incelemektedir. Araştırma, özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun önemli bir döneminde inşa edilen ve imparatorluğun mimari zenginliğini yansıtan selâtin camilerinden biri olan Lâleli Camii ve Külliyesi'nin vakfiye kayıtlarına odaklanmaktadır. İslâm tarihinde camiler, yalnızca ibadet mekânları olarak değil, eğitim, kültür ve sosyal hizmet merkezleri olarak da önemli işlevler üstlenmiş, mimari özellikleri ve kurumsal yapıları dönemlere göre gelişim ve değişim göstermiştir. Araştırma kapsamında, Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde bulunan defterler incelenerek Lâleli Camii ve çevresinde yürütülen hizmetler detaylı olarak analiz edilmiştir. Bu hizmetler, maddi ve manevi olmak üzere iki ana kategoride ele alınmıştır. Maddi hizmetler arasında caminin temizliği, aydınlatması, bakımı ve iç düzenlemesi yer alırken; manevi hizmetler arasında vaaz, irşad, tedris, imamet, müezzinlik ve dua gibi dini ve eğitimsel faaliyetler bulunmaktadır. Vakfiye kayıtlarından elde edilen veriler, camilerin tarihsel fonksiyonlarıyla karşılaştırılarak, bu kurumların toplumsal rollerinin sürekliliği ve dönüşümü incelenmiştir. Çalışmanın bulguları, Selçuklular döneminden Osmanlı'ya ve günümüze kadar selâtin camilerinde ibadet, dua ve eğitim-öğretim gibi hizmet türlerinin sürdürüldüğünü ortaya koymaktadır. Ancak, cami görevlilerinin yeterlilik şartlarında zamanla önemli değişiklikler olduğu gözlemlenmiştir. İslâmi temel kaynaklarda bu görevliler için aranan nitelikler genel olarak ilim ve takva iken, Lâleli Camii vakfiyesinde daha spesifik olarak "sulehâdan âlim ve mücevvidler" ifadesi kullanılmıştır. Günümüzde ise görevlilerde aşere, takrib ve tayyibe bilgisi veya hafız-tashih-i huruf mezunu olma ya da ihtisas kursu belgesine sahip olma gibi daha teknik ve belgelendirilmiş yeterlilikler aranmaktadır. Araştırma ayrıca, hadis kaynaklarında müezzinlerin ücret almasının uygun görülmemesine rağmen, Lâleli Camii vakfiyesinde müezzinlere de diğer cami görevlileri ile birlikte ücret tahsis edildiğini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, vakfiye incelemesi, Lâleli Câmii'nin, günümüzde A grubu olarak sınıflandırılan camilerden dua ve eğitim-öğretim faaliyetleri bakımından daha kapsamlı, görevli nitelikleri açısından da daha üst düzeyde hizmet sunduğunu göstermektedir. Bu bulgular, Osmanlı dönemi cami vakıflarının, İslâm kültür ve medeniyetinin gelişimindeki rolünü ve günümüz cami hizmetlerinin tarihsel kökenlerini anlamak açısından önemli veriler sunmaktadır.
Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.
Primary Language | Turkish |
---|---|
Subjects | Islamic Law |
Journal Section | Araştırma Makalesi |
Authors | |
Publication Date | June 30, 2025 |
Submission Date | February 24, 2025 |
Acceptance Date | May 21, 2025 |
Published in Issue | Year 2025 Volume: 12 Issue: 1 |