MÜSVEDDEDEN BASMAYA, BASMADAN YAZMAYA: DÎVÂNÇE-İ ESAD PAŞA’DAKİ MÜELLİF TASHİHLERİ VE NÜSHA FARKLARI
Abstract
Esad Muhlis Paşa, on sekizinci yüzyılın sonları ile on dokuzuncu asrın ilk yarısında yaşamış devlet adamı, şair ve hattattır. Şiirlerinde Muhlis ve Esad mahlaslarını kullanmıştır. Şiirde geleneğe bağlı olmakla birlikte, değişen edebiyat dünyasının Tanzimat dönemindeki önde gelen yenilikçilerinden de biridir. Lirik, tasavvufi ve hikmetamiz şiirler kaleme almış, devrinin beğenilen şairlerinden biri olmuştur. Dîvânçe-i Esad Paşa, 1268 (1852) yılında, taş baskı tekniğiyle Takvîm-hâne-i Âmire’de basılmıştır. Dîvânçe’nin metni üzerine biri kitap, biri lisans ve diğeri yüksek lisans tezi olmak üzere şimdiye kadar üç ayrı çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalarda esas alınan tek kaynak taş baskısıdır. Hâlbuki Dîvânçe’nin, biri müellif hattı müsvedde olmak üzere tespit edilebilen iki ayrı el yazması mevcuttur. Bu makalede, Dîvânçe’nin şimdiye kadar değerlendirilmeyen iki yazma nüshası tanıtılacak, bunlardan müsvedde olanın muhtemel serencamı üzerinde durulacak, basma ile aralarındaki farklar değerlendirilecek, basmada yer almayan bazı şiirlerin metnine yer verilecek ve şimdiye kadar yapılmış iki ayrı çalışmadaki gözden kaçan okuma hatalarına değinilecektir. Netice itibarıyla müsvedde sayesinde, bilinen bazı şiirlerdeki kelimelerin değiştirilmesi gerektiği ortaya çıkmış, müsveddede kayıtlı olan fakat basmaya alınmayan bir gazelin ve bazı beyitlerin bulunduğu anlaşılmıştır. Diğer nüshada ise müsveddede ve basmada olmayan manzumeler vardır. Dîvânçe-i Esad Paşa’nın tüm bu veriler ışığında katkılarla yeniden yayımlanması, şiirlerin derli toplu ve daha sağlam metnine ulaşılmasına vesile olacaktır.
Keywords
Klasik Türk Edebiyatı Tanzimat Edebiyatı Esad Muhlis Paşa Divançe-i Esad Paşa Taş Baskı El Yazması
References
- Dîvânçe-i Bâ'is, Dîvân-ı Servet. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, Nr. 2139.
- Dîvân[çe-i Muhlis]. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 2236.
- Mecmû‘a-i eş‘âr. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 6131.
- Mecmû‘a-i eş‘âr ve fevâ’id. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 4813.
- Tuman, M. N. (1368). Tuhfe-i Nâilî. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz B 611/1-2, 1368.
- Ahmed Cevdet (1301). Târîh-i Cevdet. 12. Cilt. Der-se'âdet: Matba'a-i 'Osmâniyye.
- Dîvânçe-i Es'ad Paşa. [Der-se'âdet]: Takvim-hâne-i 'Âmire, 1268.
- Mehmed Celâl (1312). 'Osmânlı edebiyyâtı numûneleri. Der-se'âdet: Matba'a-i Safâ ve Enver.
- Rif'at Efendi (1254). Münşe'ât-ı Rif'at Efendi, Dîvân-ı Rif'at Efendi. Bulaķ: Matba'atü Sâhibü’s-Se'âdetü’l-Ebediyye, Evâhir-i Receb 1254.
- Şehîdî (1313). Terâcim-i Ahvâl - Es'ad Muhlis Paşa. Hazîne-i fünûn. 27 Cemâziye’l-evvel Sene 1313 [15 Kasım 1895], 2 Teşrîn-i Sânî Sene 1311. 'Aded 21. Üçünci Sene. Sahîfe 170-172.
- Şemseddìn Sâmî (1306). Kâmûsu’l-a'lâm. 2. Cilt. İstanbul: Mihrân Matba'ası.
- BOA, HAT, 292/17434.
- Ahmed Bâdî Efendi (2014). Riyâz-ı Belde-i Edirne - 20. yüzyıla kadar Osmanlı Edirne’si. N. Adıgüzel & R. Gündoğdu (Haz.), 3 Cilt. İstanbul: Trakya Üniversitesi Yayınları.
- Ahmed Cevdet Paşa (1980). Ma‘rûzât. Y. Halaçoğlu (Haz.), İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Ali Emîrî Efendi (2018). Tezkire-i şu‘arâ-yı Âmid. İ. Kadıoğlu (Haz.). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
- Atik, A. (2016). Müderriszade Sadullah İzzet Divanı (1. bs.). İstanbul: Simurg Yayınları.
- Ay, S. (1999). Ahmet Sâdık Zîver Paşa Dîvânı. (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
- Aydemir, İ. (1989). Refî‘ Âmidî Dîvânı (edisyon-kritik). (Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
- Aydoğan, F. (2003). Sahaflar Şeyhi-zâde Es‘ad Mehmed Efendi Divanı. (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Bayramoğlu, F. (1989). Hacı Bayram-ı Veli - yaşamı-soyu-vakfı (2. bs.). 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Bursalı Mehmed Tahir (2016). Osmanlı müellifleri (1. bs.). M. A. Y. Saraç (Haz.). 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
- Çiftçi, Ö. (1996). Fatîn Davud - Hâtimetü’l-eş‘âr (Fatîn tezkiresi). (Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
- Çöğenli, M. S., Y. Şafak & R. Toparlı (1992). Dîvânçe-i Esad Paşa: Erzurum Esat Paşa Camii’nin banisi. Erzurum: Fen Edebiyat Fakültesi Ofset Tesisleri.
- Erdem, Y. (2022). Türk taş baskıcılığı - başlangıç yılları ve ilk kitaplar (1. bs.). Ankara: Bizim Dijital Matbaacılık [114 Adet, Özel Yayın].
- Esad Mehmed Efendi (2018). Bağçe-i Safâ-endûz. R. Oğraş (Haz.). Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
- Gerçek, S. N. (1939). Türk taş basmacılığı (1. bs.). İstanbul: Devlet Basımevi.
- İnal, İ. M. K. (1969-1970). Son asır Türk şairleri. 4 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- İnal, İ. M. K. (2021). Son hattatlar (1. bs.). M. S. Kanbaş (Haz.). İstanbul: Ketebe Yayınları.
- Kolbaş, O. (2024). Dîvânçe-i Bâis’in yeni tespit edilen nüshası ve ekler. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 9(2), 726-789.
- Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî. N. Akbayar (Haz.), S. A. Kahraman (Eski Yazıdan Aktaran). 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Noyan, B. (1984). Ayaşlı Abdî Efendi Cöngü’nün tedkiki. Halk Kültürü, I(4), 101-116.
- Onur, O. (1972). Edirne Türk tarihi vesikalarından kitabeler. İstanbul: Yenilik Basımevi.
- Özege, S. (1971). Eski harflerle basılmış Türkçe eserler kataloğu. 5 Cilt. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası.
- Özgül, M. K. (2018). Dîvan Yolu’ndan Pera’ya selâmetle - modern Türk şiirine doğru (1. bs.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Pekolcay, A. N. (1993). Ayaş’lı Es‘ad Muhlis Paşa ve Dîvânı’nın hususiyetleri. M. Süzen & K. Şahin (Yay. Haz.). Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî (tarihte-günümüzde Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî sempozyumu): Ayaş, 2-4 Temmuz 1993, bildiriler içinde (s. 165-176). Ankara: Ayaş Belediyesi.
- Sarıkaya, E. (2018). Esad Muhlis Paşa Divançesi’nde Osmanlı kültür coğrafyası. Social Sciences Studies Journal, 4(20), 2771-2782.
- Saydam, A. (2021). Savaş ve isyan hengâmesinde yenilik yapmak: II. Mahmud’un valisi Esad Paşa’nın deneyimleri. History Studies, 13(4), 1321-1344.
- Saydam, A. (2023). Vali Esad Paşa’nın tecrübeleri ışığında kadim düzenden Tanzimat-ı Hayriye’ye geçişin zorlukları. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 18, 38-62.
- Serdaroğlu, G. (1994). Es‘ad Muhlis Paşa ve Dîvânçesi’ndeki remizler. (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Soysal, U. (2024). Mabeyn-i Hümayun’a sunulan şiirlerin edebi, tarihsel ve sosyal yönden analizi (1840-1878). (Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Subaşı, H. (1993). Ayaş’lı Esâd Muhlis, Sadullah ve Kemâl paşaların hattatlığı ve san’at değeri. M. Süzen & K. Şahin (Yay. Haz.), Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî (tarihte-günümüzde Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî sempozyumu): Ayaş, 2-4 Temmuz 1993, bildiriler içinde (s. 177-200). Ankara: Ayaş Belediyesi.
- Şahin, K. & M. H. Subaşı (1995). Esad Muhlis Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 350). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Tietze, A. (2016-2020). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati (1. bs.). 10 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
- Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğü (2009) (3.bs.). 6 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yıldız, K. (2012). Sanatkâr bir devlet adamından geriye kalanlar: Esad Muhlis Paşa’nın terekesi. M. B. Ülker (Yay. Haz.), Yavuz Argıt armağanı (2. bs.) içinde (s. 230-279). Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
From Draft to the Lithographed Book, and from the Lithographed Book to Manuscript: Authorial Revisions and Textual Variants in Divançe-i Esad Pasha
Abstract
Esad Muhlis Pasha (late eighteenth century-mid-nineteenth century) was a statesman, poet, and calligrapher who used the pseudonyms Muhlis and Esad in his poetry. Pasha, while adhering to tradition in his poetry, was also one of the leading innovators of the changing literary world during the Tanzimat period. He composed lyrical, mystical, and wise poems and became one of the admired poets of his time. His work, Divançe-i Esad Paşa, was published in 1268 (1852) using lithography at Takvimhane-i Amire. To date, three studies -a book, an undergraduate thesis, and a master’s thesis- have analyzed this work, all relying exclusively on the lithographic edition. However, two additional manuscripts, including a draft attributed to the Pasha, have recently been identified. This article examines these manuscripts, investigates the possible background of the draft, and evaluates the textual differences between the manuscripts and the lithographic edition. Previously unpublished poems and couplets found in the manuscripts are introduced, and errors in earlier studies are corrected. The draft reveals that certain words in the lithographic edition require amendments and includes a ghazal and verses omitted from the lithographic version. Another manuscript contains additional poetic works not present in other known copies. In light of these findings, the article proposes a revised edition of Divançe-i Esad Paşa that incorporates all available sources. Such a publication would provide a more comprehensive and reliable text, shedding new light on Esad Muhlis Pasha’s poetic contributions.
Keywords
Classical Turkish Literature Tanzimat Literature Esad Muhlis Pasha Divançe-i Esad Paşa Litography Manuscripts
References
- Dîvânçe-i Bâ'is, Dîvân-ı Servet. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, Nr. 2139.
- Dîvân[çe-i Muhlis]. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 2236.
- Mecmû‘a-i eş‘âr. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 6131.
- Mecmû‘a-i eş‘âr ve fevâ’id. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 4813.
- Tuman, M. N. (1368). Tuhfe-i Nâilî. Millî Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz B 611/1-2, 1368.
- Ahmed Cevdet (1301). Târîh-i Cevdet. 12. Cilt. Der-se'âdet: Matba'a-i 'Osmâniyye.
- Dîvânçe-i Es'ad Paşa. [Der-se'âdet]: Takvim-hâne-i 'Âmire, 1268.
- Mehmed Celâl (1312). 'Osmânlı edebiyyâtı numûneleri. Der-se'âdet: Matba'a-i Safâ ve Enver.
- Rif'at Efendi (1254). Münşe'ât-ı Rif'at Efendi, Dîvân-ı Rif'at Efendi. Bulaķ: Matba'atü Sâhibü’s-Se'âdetü’l-Ebediyye, Evâhir-i Receb 1254.
- Şehîdî (1313). Terâcim-i Ahvâl - Es'ad Muhlis Paşa. Hazîne-i fünûn. 27 Cemâziye’l-evvel Sene 1313 [15 Kasım 1895], 2 Teşrîn-i Sânî Sene 1311. 'Aded 21. Üçünci Sene. Sahîfe 170-172.
- Şemseddìn Sâmî (1306). Kâmûsu’l-a'lâm. 2. Cilt. İstanbul: Mihrân Matba'ası.
- BOA, HAT, 292/17434.
- Ahmed Bâdî Efendi (2014). Riyâz-ı Belde-i Edirne - 20. yüzyıla kadar Osmanlı Edirne’si. N. Adıgüzel & R. Gündoğdu (Haz.), 3 Cilt. İstanbul: Trakya Üniversitesi Yayınları.
- Ahmed Cevdet Paşa (1980). Ma‘rûzât. Y. Halaçoğlu (Haz.), İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Ali Emîrî Efendi (2018). Tezkire-i şu‘arâ-yı Âmid. İ. Kadıoğlu (Haz.). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
- Atik, A. (2016). Müderriszade Sadullah İzzet Divanı (1. bs.). İstanbul: Simurg Yayınları.
- Ay, S. (1999). Ahmet Sâdık Zîver Paşa Dîvânı. (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
- Aydemir, İ. (1989). Refî‘ Âmidî Dîvânı (edisyon-kritik). (Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
- Aydoğan, F. (2003). Sahaflar Şeyhi-zâde Es‘ad Mehmed Efendi Divanı. (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Bayramoğlu, F. (1989). Hacı Bayram-ı Veli - yaşamı-soyu-vakfı (2. bs.). 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Bursalı Mehmed Tahir (2016). Osmanlı müellifleri (1. bs.). M. A. Y. Saraç (Haz.). 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
- Çiftçi, Ö. (1996). Fatîn Davud - Hâtimetü’l-eş‘âr (Fatîn tezkiresi). (Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
- Çöğenli, M. S., Y. Şafak & R. Toparlı (1992). Dîvânçe-i Esad Paşa: Erzurum Esat Paşa Camii’nin banisi. Erzurum: Fen Edebiyat Fakültesi Ofset Tesisleri.
- Erdem, Y. (2022). Türk taş baskıcılığı - başlangıç yılları ve ilk kitaplar (1. bs.). Ankara: Bizim Dijital Matbaacılık [114 Adet, Özel Yayın].
- Esad Mehmed Efendi (2018). Bağçe-i Safâ-endûz. R. Oğraş (Haz.). Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
- Gerçek, S. N. (1939). Türk taş basmacılığı (1. bs.). İstanbul: Devlet Basımevi.
- İnal, İ. M. K. (1969-1970). Son asır Türk şairleri. 4 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- İnal, İ. M. K. (2021). Son hattatlar (1. bs.). M. S. Kanbaş (Haz.). İstanbul: Ketebe Yayınları.
- Kolbaş, O. (2024). Dîvânçe-i Bâis’in yeni tespit edilen nüshası ve ekler. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 9(2), 726-789.
- Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî. N. Akbayar (Haz.), S. A. Kahraman (Eski Yazıdan Aktaran). 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Noyan, B. (1984). Ayaşlı Abdî Efendi Cöngü’nün tedkiki. Halk Kültürü, I(4), 101-116.
- Onur, O. (1972). Edirne Türk tarihi vesikalarından kitabeler. İstanbul: Yenilik Basımevi.
- Özege, S. (1971). Eski harflerle basılmış Türkçe eserler kataloğu. 5 Cilt. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası.
- Özgül, M. K. (2018). Dîvan Yolu’ndan Pera’ya selâmetle - modern Türk şiirine doğru (1. bs.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Pekolcay, A. N. (1993). Ayaş’lı Es‘ad Muhlis Paşa ve Dîvânı’nın hususiyetleri. M. Süzen & K. Şahin (Yay. Haz.). Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî (tarihte-günümüzde Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî sempozyumu): Ayaş, 2-4 Temmuz 1993, bildiriler içinde (s. 165-176). Ankara: Ayaş Belediyesi.
- Sarıkaya, E. (2018). Esad Muhlis Paşa Divançesi’nde Osmanlı kültür coğrafyası. Social Sciences Studies Journal, 4(20), 2771-2782.
- Saydam, A. (2021). Savaş ve isyan hengâmesinde yenilik yapmak: II. Mahmud’un valisi Esad Paşa’nın deneyimleri. History Studies, 13(4), 1321-1344.
- Saydam, A. (2023). Vali Esad Paşa’nın tecrübeleri ışığında kadim düzenden Tanzimat-ı Hayriye’ye geçişin zorlukları. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 18, 38-62.
- Serdaroğlu, G. (1994). Es‘ad Muhlis Paşa ve Dîvânçesi’ndeki remizler. (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Soysal, U. (2024). Mabeyn-i Hümayun’a sunulan şiirlerin edebi, tarihsel ve sosyal yönden analizi (1840-1878). (Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Subaşı, H. (1993). Ayaş’lı Esâd Muhlis, Sadullah ve Kemâl paşaların hattatlığı ve san’at değeri. M. Süzen & K. Şahin (Yay. Haz.), Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî (tarihte-günümüzde Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî sempozyumu): Ayaş, 2-4 Temmuz 1993, bildiriler içinde (s. 177-200). Ankara: Ayaş Belediyesi.
- Şahin, K. & M. H. Subaşı (1995). Esad Muhlis Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 350). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Tietze, A. (2016-2020). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati (1. bs.). 10 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
- Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğü (2009) (3.bs.). 6 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yıldız, K. (2012). Sanatkâr bir devlet adamından geriye kalanlar: Esad Muhlis Paşa’nın terekesi. M. B. Ülker (Yay. Haz.), Yavuz Argıt armağanı (2. bs.) içinde (s. 230-279). Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Classical Turkish Literature of Ottoman Field, Modern Turkish Literature in Turkiye Field |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Publication Date | June 26, 2025 |
| Submission Date | December 31, 2024 |
| Acceptance Date | April 11, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 2025 Issue: 49 |
