Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Pilgrimage From Türkiye In The Period 1923-1960: Policy, Organization And Perception

Yıl 2025, Cilt: 41 Sayı: 111, 267 - 308, 22.05.2025
https://doi.org/10.33419/aamd.1700567

Öz

The general situation of pilgrimage in Türkiye between 1923 and 1960, the decision to allocate foreign currency to pilgrims after the transition to multi-party rule, its reflections in the press and parliament, and the difficulties faced by pilgrim candidates due to the lack of a general state organization for pilgrimage until 1953-1954 constitute the main scope of this study. In 1945, with the transition to multi-party life, the process of transforming the pilgrimage worship, which had been interrupted for various reasons until this period, into an organized state service with the effect that aspiring to power necessitated competition and addressing the demands of the people, and this was reflected in the political discourses and promises of the parties, is among the main topics of this study. While trying to evaluate the process, it is tried to emphasize that the organization of pilgrimage by the state could vary depending on many situations such as political, economic, commercial, international relations and epidemics. In this sense, it is tried to point out that both problematic areas such as the security of the pilgrimage routes left by the dissolution of the Ottoman Empire and new national and international balances constitute obstacles to an organized pilgrimage. When the ideological approaches, economic conditions and epidemics of the period of establishment and institutionalization were added to these obstacles, it was not possible to organize pilgrimage in Türkiye for a long period of time. In addition, in this period, it was observed that the pilgrimage was generally individualized due to reasons such as the absence of a state organization for pilgrimage and the lack of interest in collective practices such as seeing off or welcoming pilgrim candidates. In this sense, pilgrimage in Türkiye was performed for a long time through individual means and often illegally. However, it should also be noted that there was no official ban on pilgrimage during the Republican era, including the single-party years.

After the transition to multi-party life, with the effect of the policy change after the transition to multi-party life, hajj worship also received its share of the decisions taken to relax the religious sphere. Due to the electoral promises of the Democrat Party (DP) to expand the Islamic sphere, which had been narrowed by the Republican People’s Party (CHP) era secularism practices, and the impact this had on the masses, the current ruling CHP did not want to leave the possible political benefits of this to the DP and signed various decisions and practices for an organized pilgrimage, including the decision to allocate foreign currency to those going on pilgrimage. In 1950, with the change of government, the scope of these decisions and practices was expanded and the following process gradually transformed hajj into an organization under state control.

Since the Republican period of the historical process of the pilgrimage has not yet been written in real terms, the literature on the field is quite insufficient. Therefore, this study is based on primary sources such as the Republican and Ottoman archives of the Presidency of State Archives, the Turkish Diplomatic Archives of the Presidency of Foreign Affairs, the press of the period, and parliamentary minutes. It is aimed that this study will provide sources and ideas for future pilgrimage studies in the Republican period.

Kaynakça

  • Ak, Mustafa Necati, Kadiri Meşayihinden Mustafa Necati Ak’ın Hac Günlüğü, Hac Yolunda, Haz., Ömer Hakan Özalp, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.
  • “Arapça Tekbir Getiren Hacılar”, Vatan, 8 Kasım 1949.
  • Ayaz, Betül, Hilafet ve Siyaset: Osmanlı Devleti’nin Hac Hizmetleri (1798-1876), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi/Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü İstanbul, 2014.
  • Aybay, Rona, “Amerikan, İngiliz ve Türk Hukuk Sistemlerinde Yurt Dışına Çıkma ve Girme Özgürlüğü”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları, Ankara 1975, s. 127-128.
  • Bayyiğit, Mehmet, Sosyo-Kültürel Yönleriyle Türkiye’de Hac Olayı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1998.
  • Bigiyef, Musa Carullah, Hac Seyahatnamesi, Haz., Seydi Kiraz, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2023.
  • Bir Müftünün Hatıraları (Alasakal Müftü Mustafa Efe), Haz., Ahmet Efe, Boğaziçi Yayınları, Ankara 2013.
  • Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (DBTDA), (İngiltere Fonu), 534/37679.151480.94.
  • Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (DBTDA), (Fransa Fonu), 525/37969-154143-20.
  • Doğan, Faruk, “18. Ve 19. Yüzyıllarda Şam – Medine Hac Yolu ve Güvenliği: Cerde Başbuğluğu”, Tarih Okulu Dergisi, (TOD) Yıl, 6, S XV, Eylül 2013, s. 127-157.
  • “Döviz almak için bir günde 100 kişi müracaat etti”, Cumhuriyet, 02 Eylül 947.
  • Edip, Eşref, “Hacca Giden Türk Gazetecileri”, Sebilürreşad, C III, S 62. Edip, Eşref, “İslam’da Hac Müessesesi”, Sebilürreşad, C VII, S 155.
  • Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamit ve İslam Birliği Osmanlı Devleti’nin İslam Siyaseti (1856-1908), Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
  • Ersoy, Seyfeddin, “Dünü ve Bugünü İle Türkiye’de Hac Organizasyonu”, Türkiye’de Hac Organizasyonu Sempozyumu (Tebliğ ve Müzakereler 7-9 Temmuz 2006), Ed. Mehmet Bulut, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s. 27-47.
  • Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, “Hac Meselesi Etrafında Fikirler ve Tenkitler”, İş Mecmuası, C XIV, S 86, İstanbul 1948.
  • Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
  • Gezgin, Hakkı Süha, “Hac Mevsimine Girerken”, Yeni Gazete, 3 Eylül 1948.
  • Güran, Kemal, “Cumhuriyet Döneminde Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul, 1996, s. 408-409.
  • “Hacıları geri getirmek için vapurlar gönderilemeyecek”, Akşam, 17 Ekim 1947.
  • “Hacdan Dönecekler Urla Tahaffuzhanesinde Karantina Bekleyecekler”, Akşam, 29 Ekim 1947.
  • “1085 hacı daha geldi, Aksu Vapuru Tuzla’da karantinaya gönderildi”, Akşam, 23 Kasım 1947.
  • “Hacıların Getirdikleri Hurmalar Denize Dökülüyor”, Akşam, 29 Kasım 1947.
  • “Hacca Gitmek İsteyenlere Pasaport Verilmiyor”, Akşam, 7 Eylül 1948.
  • “Hacılara İzin Verilmiyor”, Akşam, 12 Eylül 1948.
  • “Hacca Giderken Para Kaçıranlar Yakalandı”, Cumhuriyet, 18 Eylül 1947.
  • “Hacıların Paraları Nasıl Deve Oluyor”, Cumhuriyet, 29 Eylül 1947.
  • Onay, Ahmet, Türkiye’nin Hac Organizasyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2008.
  • Önen, Yekta Ragıp, “Hacılar ve Fakirler”, Yeni Gazete, 28 Eylül 1949.
  • Öz, Talat Vasfi, “Hac Hatıralarım”, İslam’ın Nuru Dergisi, Haziran 1951, C 1, S 2.
  • Özcan, Abdülkadir, “Osmanlı Döneminde Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul 1996, s. 400-408.
  • Özek, Çetin, Türkiye’de Laiklik–Gelişim ve Koruyucu Ceza Hükümleri, Baha Matbaası, İstanbul 1962.
  • Reed, Howard A., “Çağdaş Türk Müslümanlarının Dini Hayatı”, Türkiye’de İslam ve Laiklik, (Derleme), İnsan Yayınları, İstanbul 1955.
  • Slight, John, The British Empire and the Hajj 1865-1956, Harvard University Press, 2015.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 54, (21 Mayıs 1934).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, İçtima: 3, C 26, Birleşim: 82, (28 Haziran 1938).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 8, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 22, (25 Aralık 1947).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 42, (12 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 50, (24 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 20, Birleşim: 37, (4 Şubat 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 86, (22 Mayıs 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 4, (21 Aralık 1955).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 2, C 10, Birleşim: 39, (20 Şubat 1956).
  • “Hacdan Dönenlerin Durumu”, Cumhuriyet, 5 Kasım 1947.
  • “Hac Yolu Bu Yıl Kapalı”, Cumhuriyet, 26 Temmuz 1949.
  • “Hacılar Arasında Kolera”, Cumhuriyet, 23 Eylül 1953.
  • “Hac Farzı Bu Yıl İçin Geri Bırakıldı”, Köylü Gazetesi, 25 Temmuz 1952.
  • “Hacılarımıza İzin Çıktı”, Köylü Gazetesi, 15 Ağustos 1952.
  • “Hac için İzin Çıkması Bekleniyor”, Milliyet, 6 Ağustos 1952.
  • “Hac Seyahati Yeni Esaslara Bağlandı”, Milliyet, 17 Haziran 1955.
  • “Hac Farizasının Affı Mümkün Olacak Mı?”, Hürriyet, 6 Haziran 1951.
  • “Hac Hakkında Diyanet İşleri Reisi Ne Diyor”, Hürriyet, 16 Temmuz 1952.
  • “Hacca Gitmek İçin Hiç Müracaat Yok”, Hürriyet, 20 Haziran 1955.
  • “Hac Yolundakiler Geri Getiriliyor”, Ulus, 17 Ekim 1947. “Hac Seferi”, Vatan, 18 Eylül 1949.
  • “Hacılar Dönmeye Başladı”, Yeni Gazete, 10 Ekim 1049.
  • “Hacılar ve Hacıağalarımız”, İş Mecmuası, C XIX, S 146, 1 Ekim 1953.
  • Hacı M. N. T., “En Kolay, En Ucuz, En Emin Yollarla Hacca Nasıl Gidilir?”, Allah Yolu Dergisi, 15 Ocak 1953, C I, S 3.
  • “Hicaz’a Gideceklere Gemi Tahsis Edilmiştir”, Yeni Gazete, 19 Eylül 1949.
  • Harman, Ömer Faruk, “Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul 1996, s. 382.
  • İnalcık, Halil, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don Volga Kanalı Teşebbüsü (1569)”, Belleten, 1948, C 12, S 46, s. 349-402.
  • İsmet İnönü Hatıralar, Haz., Sabahattin Selek, Bilgi Yayınevi, Ankara 2014.
  • Karaman, Fikret, “Hacda Geleneksel İnanç ve Davranışlar”, Türkiye’de Hac Organizasyonu Sempozyumu (Tebliğ ve Müzakereler 7-9 Temmuz 2006) içinde s. 455-467, Ed. Mehmet Bulut, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
  • Kargılı, Murat, Kutsal Yolculuk Hac, Kartpostallarla Hac Yolu, Denizler Kitabevi, İstanbul, 2014.
  • Koçak, Cemil, Geçmişiniz İtinayla Temizlenir, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
  • Konar, Hürriyet, “Çok Partili Yaşama Geçiş Sürecinde CHP’nin Laiklik Politikasındaki Değişim”, Tarih ve Toplum Dergisi, S 125, Mayıs 1994.
  • Kurşun, Zekeriya, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Hac Politikaları”, Yeni Şafak Gazetesi, (Çevrimiçi), https://www.yenisafak.com/yazarlar/zekeriya-kursun/ turkiye-cumhuriyetinin-hac-politikalari-2052368, (erişim. 17 Kasım 2021).
  • Kurucu, Ali Ulvi, “Bu Yıl Hac Niçin Yapılmadı”, Sebilürreşad, C 1, S 23.
  • Mekke’den Gelen Hacılar Neler Anlatıyorlar”, Cumhuriyet, 6 Kasım 1947.
  • Nadi, Nadir, “Hacılara İzin Yok”, Cumhuriyet, 21 Temmuz 1951.
  • Onay, Ahmet, Türkiye’nin Hac Organizasyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2008.
  • Önen, Yekta Ragıp, “Hacılar ve Fakirler”, Yeni Gazete, 28 Eylül 1949.
  • Öz, Talat Vasfi, “Hac Hatıralarım”, İslam’ın Nuru Dergisi, Haziran 1951, C 1, S 2.
  • Özcan, Abdülkadir, “Osmanlı Döneminde Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul 1996, s. 400-408.
  • Özek, Çetin, Türkiye’de Laiklik–Gelişim ve Koruyucu Ceza Hükümleri, Baha Matbaası, İstanbul 1962.
  • Reed, Howard A., “Çağdaş Türk Müslümanlarının Dini Hayatı”, Türkiye’de İslam ve Laiklik, (Derleme), İnsan Yayınları, İstanbul 1955.
  • Slight, John, The British Empire and the Hajj 1865-1956, Harvard University Press, 2015.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 54, (21 Mayıs 1934).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, İçtima: 3, C 26, Birleşim: 82, (28 Haziran 1938).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 8, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 22, (25 Aralık 1947).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 42, (12 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 50, (24 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 20, Birleşim: 37, (4 Şubat 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 86, (22 Mayıs 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 4, (21 Aralık 1955).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 2, C 10, Birleşim: 39, (20 Şubat 1956).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 3, C 17, Birleşim: 42, (21 Şubat 1957).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 3, C 20, Birleşim: 83, (19 Haziran 1957).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, İçtima: 3, C 11, Birleşim: 36, (12 Şubat 1960).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, İçtima: 8, C 13, Birleşim: 60, (25 Nisan 1960). Tunca, Ömer, “Hac Yasak Edilebilir Mi?”, Sebilürreşad, C 1, S 15.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu, 30.18.1.2. Yer No: 378.222.19.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu, 30.18.1.1, Yer No: 19.35.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 1.11.35.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No: 26.151.30.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 126.58.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 128.20.12.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 301.18.1.2. Yer No: 129.50.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.10. Yer No: 260.748.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1. Yer No: 26.63.1.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 20.18.1.1, Yer No: 24.35.4.
  • Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazete, Kanun No: 2437, S 2710, 26.05.1934.
  • Us, Hakkı Tarık, “Hac Farizası Müftülere Hiçbir Vazife Düşürmez mi?”, Yeni Gazete, 16 Eylül 1949.

1923-1960 Dönemlerinde Türkiye’den Hacca Gitmek: Politika, Organizasyon ve Algı

Yıl 2025, Cilt: 41 Sayı: 111, 267 - 308, 22.05.2025
https://doi.org/10.33419/aamd.1700567

Öz

Türkiye’de hac ibadetinin 1923-1960 yılları arasındaki genel durumu, çok partili hayata geçilmesinden sonra hacca gideceklere döviz tahsis kararı, bunun basına ve meclise yansıyan halleri, 1953-1954 yıllarına kadar hacca ilişkin genel bir devlet organizasyonunun olmamasından kaynaklı hacı adaylarının karşılaştıkları güçlükler bu çalışmanın ana kapsamını oluşturmaktadır. 1945 yılında çok partili hayata geçilmesiyle birlikte iktidara talip olmanın beraberinde rekabeti ve halkın taleplerini eğilmeyi de gerekli kılması ve bunun partilerin siyasi söylem ve vaatlerine de yansımasının da etkisiyle bu döneme kadar çeşitli gerekçe ve nedenlerle kesintiye uğramış hac ibadetinin organize bir devlet hizmetine dönüşme süreci de bu çalışmanın ana konuları arasındadır. Süreç değerlendirilmeye çalışılırken devletçe yapılan hac organizasyonunun siyasi, iktisadi, ticari, uluslararası ilişkiler ve salgın hastalıklar gibi birçok duruma bağlı olarak değişkenlik gösterebildiği vurgulanmaya çalışılmıştır. Bu anlamda gerek Osmanlı Devleti’nin dağılmasının bıraktığı hac yollarının güvenliği meselesi gibi sorunlu alanlar, gerekse ulusal ve uluslararası yeni dengelerin organize bir haccın önündeki engelleri oluşturduğuna işaret edilmeye çalışılmıştır. Bu engellere, kuruluş ve kurumsallaşma döneminin ideolojik yaklaşımları, iktisadi şartları ve salgın hastalıklar gibi durumlar da ilave edildiğinde Türkiye’de uzunca bir dönem haccın organizasyonu mümkün olmamıştır. Ayrıca bu dönemde hac hususunda bir devlet organizasyonun yokluğu, hacı adaylarının uğurlanması ya da karşılanması gibi toplu uygulamalara sıcak bakılmaması gibi sebepler dolayısıyla hac ibadetinin genel itibariyle bireyselleştiği gözlemlenmiştir. Bu anlamda Türkiye’de hac uzun bir süre bireysel imkânlar üzerinden ve çoğu kere kaçak yollarla gerçekleşmiştir. Ancak bununla birlikte tek partili yıllar da dâhil olmak üzere Cumhuriyet döneminde resmi bir hac yasağı kararı alınmadığının da ifade edilmesi gerekir. Çok partili yaşama geçilmesinden sonra yaşanan politika değişiminin etkisiyle dinî alanın rahatlatılmasına ilişkin alınan kararlardan hac ibadeti de payına düşeni almıştır. Demokrat Parti’nin (DP), Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) dönemi laiklik uygulamalarının daralttığı İslami alanın genişletilmesine ilişkin seçim vaatleri ve bunun kitleler üzerindeki etkisi dolayısıyla mevcut iktidar CHP bunun olası siyasi getirisini DP’ye bırakmak istememiş ve hacca gideceklere döviz tahsis kararı başta olmak üzere organize bir hac için çeşitli karar ve uygulamalara imza atmıştır. 1950 yılındaki iktidar değişikliği ile bunların kapsamı genişletilmiş ve bundan sonraki süreç aşamalı bir şekilde haccın devlet denetiminde bir organizasyona dönüşmesi şeklinde gerçekleşmiştir.
Hac ibadetinin tarihsel sürecinin Cumhuriyet dönemi henüz gerçek anlamda yazılmadığından alana ilişkin literatür oldukça yetersizdir. Dolayısıyla bu çalışma genel olarak Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet ve Osmanlı arşivleri, dönem basını, meclis tutanakları gibi birincil kaynaklardan faydalanılarak hazırlanmıştır. Bu çalışmanın bundan sonra yapılacak Cumhuriyet dönemi hac uygulamaları ve araştırmalarına kaynak ve fikir sağlaması hedeflenmektedir.

Kaynakça

  • Ak, Mustafa Necati, Kadiri Meşayihinden Mustafa Necati Ak’ın Hac Günlüğü, Hac Yolunda, Haz., Ömer Hakan Özalp, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.
  • “Arapça Tekbir Getiren Hacılar”, Vatan, 8 Kasım 1949.
  • Ayaz, Betül, Hilafet ve Siyaset: Osmanlı Devleti’nin Hac Hizmetleri (1798-1876), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi/Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü İstanbul, 2014.
  • Aybay, Rona, “Amerikan, İngiliz ve Türk Hukuk Sistemlerinde Yurt Dışına Çıkma ve Girme Özgürlüğü”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları, Ankara 1975, s. 127-128.
  • Bayyiğit, Mehmet, Sosyo-Kültürel Yönleriyle Türkiye’de Hac Olayı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1998.
  • Bigiyef, Musa Carullah, Hac Seyahatnamesi, Haz., Seydi Kiraz, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2023.
  • Bir Müftünün Hatıraları (Alasakal Müftü Mustafa Efe), Haz., Ahmet Efe, Boğaziçi Yayınları, Ankara 2013.
  • Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (DBTDA), (İngiltere Fonu), 534/37679.151480.94.
  • Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (DBTDA), (Fransa Fonu), 525/37969-154143-20.
  • Doğan, Faruk, “18. Ve 19. Yüzyıllarda Şam – Medine Hac Yolu ve Güvenliği: Cerde Başbuğluğu”, Tarih Okulu Dergisi, (TOD) Yıl, 6, S XV, Eylül 2013, s. 127-157.
  • “Döviz almak için bir günde 100 kişi müracaat etti”, Cumhuriyet, 02 Eylül 947.
  • Edip, Eşref, “Hacca Giden Türk Gazetecileri”, Sebilürreşad, C III, S 62. Edip, Eşref, “İslam’da Hac Müessesesi”, Sebilürreşad, C VII, S 155.
  • Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamit ve İslam Birliği Osmanlı Devleti’nin İslam Siyaseti (1856-1908), Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
  • Ersoy, Seyfeddin, “Dünü ve Bugünü İle Türkiye’de Hac Organizasyonu”, Türkiye’de Hac Organizasyonu Sempozyumu (Tebliğ ve Müzakereler 7-9 Temmuz 2006), Ed. Mehmet Bulut, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s. 27-47.
  • Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, “Hac Meselesi Etrafında Fikirler ve Tenkitler”, İş Mecmuası, C XIV, S 86, İstanbul 1948.
  • Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
  • Gezgin, Hakkı Süha, “Hac Mevsimine Girerken”, Yeni Gazete, 3 Eylül 1948.
  • Güran, Kemal, “Cumhuriyet Döneminde Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul, 1996, s. 408-409.
  • “Hacıları geri getirmek için vapurlar gönderilemeyecek”, Akşam, 17 Ekim 1947.
  • “Hacdan Dönecekler Urla Tahaffuzhanesinde Karantina Bekleyecekler”, Akşam, 29 Ekim 1947.
  • “1085 hacı daha geldi, Aksu Vapuru Tuzla’da karantinaya gönderildi”, Akşam, 23 Kasım 1947.
  • “Hacıların Getirdikleri Hurmalar Denize Dökülüyor”, Akşam, 29 Kasım 1947.
  • “Hacca Gitmek İsteyenlere Pasaport Verilmiyor”, Akşam, 7 Eylül 1948.
  • “Hacılara İzin Verilmiyor”, Akşam, 12 Eylül 1948.
  • “Hacca Giderken Para Kaçıranlar Yakalandı”, Cumhuriyet, 18 Eylül 1947.
  • “Hacıların Paraları Nasıl Deve Oluyor”, Cumhuriyet, 29 Eylül 1947.
  • Onay, Ahmet, Türkiye’nin Hac Organizasyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2008.
  • Önen, Yekta Ragıp, “Hacılar ve Fakirler”, Yeni Gazete, 28 Eylül 1949.
  • Öz, Talat Vasfi, “Hac Hatıralarım”, İslam’ın Nuru Dergisi, Haziran 1951, C 1, S 2.
  • Özcan, Abdülkadir, “Osmanlı Döneminde Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul 1996, s. 400-408.
  • Özek, Çetin, Türkiye’de Laiklik–Gelişim ve Koruyucu Ceza Hükümleri, Baha Matbaası, İstanbul 1962.
  • Reed, Howard A., “Çağdaş Türk Müslümanlarının Dini Hayatı”, Türkiye’de İslam ve Laiklik, (Derleme), İnsan Yayınları, İstanbul 1955.
  • Slight, John, The British Empire and the Hajj 1865-1956, Harvard University Press, 2015.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 54, (21 Mayıs 1934).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, İçtima: 3, C 26, Birleşim: 82, (28 Haziran 1938).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 8, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 22, (25 Aralık 1947).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 42, (12 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 50, (24 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 20, Birleşim: 37, (4 Şubat 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 86, (22 Mayıs 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 4, (21 Aralık 1955).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 2, C 10, Birleşim: 39, (20 Şubat 1956).
  • “Hacdan Dönenlerin Durumu”, Cumhuriyet, 5 Kasım 1947.
  • “Hac Yolu Bu Yıl Kapalı”, Cumhuriyet, 26 Temmuz 1949.
  • “Hacılar Arasında Kolera”, Cumhuriyet, 23 Eylül 1953.
  • “Hac Farzı Bu Yıl İçin Geri Bırakıldı”, Köylü Gazetesi, 25 Temmuz 1952.
  • “Hacılarımıza İzin Çıktı”, Köylü Gazetesi, 15 Ağustos 1952.
  • “Hac için İzin Çıkması Bekleniyor”, Milliyet, 6 Ağustos 1952.
  • “Hac Seyahati Yeni Esaslara Bağlandı”, Milliyet, 17 Haziran 1955.
  • “Hac Farizasının Affı Mümkün Olacak Mı?”, Hürriyet, 6 Haziran 1951.
  • “Hac Hakkında Diyanet İşleri Reisi Ne Diyor”, Hürriyet, 16 Temmuz 1952.
  • “Hacca Gitmek İçin Hiç Müracaat Yok”, Hürriyet, 20 Haziran 1955.
  • “Hac Yolundakiler Geri Getiriliyor”, Ulus, 17 Ekim 1947. “Hac Seferi”, Vatan, 18 Eylül 1949.
  • “Hacılar Dönmeye Başladı”, Yeni Gazete, 10 Ekim 1049.
  • “Hacılar ve Hacıağalarımız”, İş Mecmuası, C XIX, S 146, 1 Ekim 1953.
  • Hacı M. N. T., “En Kolay, En Ucuz, En Emin Yollarla Hacca Nasıl Gidilir?”, Allah Yolu Dergisi, 15 Ocak 1953, C I, S 3.
  • “Hicaz’a Gideceklere Gemi Tahsis Edilmiştir”, Yeni Gazete, 19 Eylül 1949.
  • Harman, Ömer Faruk, “Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul 1996, s. 382.
  • İnalcık, Halil, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don Volga Kanalı Teşebbüsü (1569)”, Belleten, 1948, C 12, S 46, s. 349-402.
  • İsmet İnönü Hatıralar, Haz., Sabahattin Selek, Bilgi Yayınevi, Ankara 2014.
  • Karaman, Fikret, “Hacda Geleneksel İnanç ve Davranışlar”, Türkiye’de Hac Organizasyonu Sempozyumu (Tebliğ ve Müzakereler 7-9 Temmuz 2006) içinde s. 455-467, Ed. Mehmet Bulut, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
  • Kargılı, Murat, Kutsal Yolculuk Hac, Kartpostallarla Hac Yolu, Denizler Kitabevi, İstanbul, 2014.
  • Koçak, Cemil, Geçmişiniz İtinayla Temizlenir, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
  • Konar, Hürriyet, “Çok Partili Yaşama Geçiş Sürecinde CHP’nin Laiklik Politikasındaki Değişim”, Tarih ve Toplum Dergisi, S 125, Mayıs 1994.
  • Kurşun, Zekeriya, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Hac Politikaları”, Yeni Şafak Gazetesi, (Çevrimiçi), https://www.yenisafak.com/yazarlar/zekeriya-kursun/ turkiye-cumhuriyetinin-hac-politikalari-2052368, (erişim. 17 Kasım 2021).
  • Kurucu, Ali Ulvi, “Bu Yıl Hac Niçin Yapılmadı”, Sebilürreşad, C 1, S 23.
  • Mekke’den Gelen Hacılar Neler Anlatıyorlar”, Cumhuriyet, 6 Kasım 1947.
  • Nadi, Nadir, “Hacılara İzin Yok”, Cumhuriyet, 21 Temmuz 1951.
  • Onay, Ahmet, Türkiye’nin Hac Organizasyonu, Dem Yayınları, İstanbul 2008.
  • Önen, Yekta Ragıp, “Hacılar ve Fakirler”, Yeni Gazete, 28 Eylül 1949.
  • Öz, Talat Vasfi, “Hac Hatıralarım”, İslam’ın Nuru Dergisi, Haziran 1951, C 1, S 2.
  • Özcan, Abdülkadir, “Osmanlı Döneminde Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C XIV, İstanbul 1996, s. 400-408.
  • Özek, Çetin, Türkiye’de Laiklik–Gelişim ve Koruyucu Ceza Hükümleri, Baha Matbaası, İstanbul 1962.
  • Reed, Howard A., “Çağdaş Türk Müslümanlarının Dini Hayatı”, Türkiye’de İslam ve Laiklik, (Derleme), İnsan Yayınları, İstanbul 1955.
  • Slight, John, The British Empire and the Hajj 1865-1956, Harvard University Press, 2015.
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 4, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 54, (21 Mayıs 1934).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, İçtima: 3, C 26, Birleşim: 82, (28 Haziran 1938).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 8, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 22, (25 Aralık 1947).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 42, (12 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 1, C 5, Birleşim: 50, (24 Şubat 1951).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 20, Birleşim: 37, (4 Şubat 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 3, C 22, Birleşim: 86, (22 Mayıs 1953).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 2, C 8, Birleşim: 4, (21 Aralık 1955).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 9, İçtima: 2, C 10, Birleşim: 39, (20 Şubat 1956).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 3, C 17, Birleşim: 42, (21 Şubat 1957).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, İçtima: 3, C 20, Birleşim: 83, (19 Haziran 1957).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, İçtima: 3, C 11, Birleşim: 36, (12 Şubat 1960).
  • TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 11, İçtima: 8, C 13, Birleşim: 60, (25 Nisan 1960). Tunca, Ömer, “Hac Yasak Edilebilir Mi?”, Sebilürreşad, C 1, S 15.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu, 30.18.1.2. Yer No: 378.222.19.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu, 30.18.1.1, Yer No: 19.35.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 1.11.35.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No: 26.151.30.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 126.58.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 128.20.12.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 301.18.1.2. Yer No: 129.50.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.10. Yer No: 260.748.5.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1. Yer No: 26.63.1.
  • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi BCA, Fon Kodu: 20.18.1.1, Yer No: 24.35.4.
  • Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazete, Kanun No: 2437, S 2710, 26.05.1934.
  • Us, Hakkı Tarık, “Hac Farizası Müftülere Hiçbir Vazife Düşürmez mi?”, Yeni Gazete, 16 Eylül 1949.
Toplam 100 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Türkiye Cumhuriyeti Tarihi
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Ertuğrul Dalmış 0000-0002-1033-4747

Yayımlanma Tarihi 22 Mayıs 2025
Gönderilme Tarihi 31 Ekim 2024
Kabul Tarihi 10 Nisan 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 41 Sayı: 111

Kaynak Göster

Chicago Dalmış, Ertuğrul. “1923-1960 Dönemlerinde Türkiye’den Hacca Gitmek: Politika, Organizasyon Ve Algı”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 41, sy. 111 (Mayıs 2025): 267-308. https://doi.org/10.33419/aamd.1700567.