Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Vulgar Words in Proverbs: Thematic Classifications with Historical-Contextual Considerations

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 1193 - 1227, 20.07.2025
https://doi.org/10.34083/akaded.1630189

Öz

Proverbs, which are structured with expressions enriched by wisdom, common sense, and intuitive insight, consist of effective, reinforcing, and meaning-complementing linguistic units that reflect collective reasoning, preferences and social acceptance. In addition to their functions of conveying judgments and offering advice, they also possess the power to teach critical thinking by presenting problems alongside their solutions. Some of these ancestral sayings, which have been embraced by society, have—under the influence of colloquial speech—taken on coarse or offensive words and meanings, becoming fixed in this form. The standardized form of language, known as written language, is considered an upper register, while expressions that lack politeness and appear in everyday speech are classified as lower registers of language usages. This study is structured around proverbs containing coarse and vulgar expressions, compiled from dialects in which they are still actively used. Emphasizing the importance of analyzing societal language dynamics, this research seeks to highlight the appearances of offensive words within the linguistic system, particularly those perceived as disturbing in usage, thereby raising awareness of lower register vocabulary in the language. To achieve this, selected improper words from orally transmitted proverbs have been examined through interpretations focusing on their etymology and meaning. The implicit connotations or references, metaphors, and exaggerated emphases were analyzed based on their associative strength. Morphological units classified as coarse language have been described through semantic analysis within their linguistic context and categorized thematically. Furthermore, the study traces phonetic and morphological changes in selected offensive words by incorporating key perspectives on their etymological origins. During the semantic analysis process, proverbs were identified that include expressions targeting individual value judgments—such as contempt, gender, physical or social flaws, ethnocentrism, and material or moral values (family values, wealth, poverty). Additionally, proverbs featuring animal-based metaphors and sexual innuendos as prominent linguistic features were examined.

As the fundamental link between thought, perception, and understanding, words serve as the vocalized form of existential attributes such as beauty, aesthetics, ugliness, and improperness, thereby encompassing all expressive possibilities and capabilities of language. Therefore, language, as the origin of words, functions as a valuable repository where linguistic data -whether from upper or lower registers, in oral and written forms—are preserved and deemed worthy of examination in every form and context. Studies that document the full spectrum of sounds in communication, allowing for the observation of their relationships with standardized language, are particularly valuable in concretizing the connection between language and thought.

Kaynakça

  • Ahmet V. Paşa (1293/1876). Lehçe-i Osmânî. Recep Toparlı (Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
  • Akar, A. (2014). Türk sözlükbiliminde tanımsız bir alan: sövgü sözleri. Dil Araştırmaları, 14, 27-33.
  • Akgöl, A. (2018). Atasözlerinde saldırgan mizah tarzının işlevi. Söylem Filoloji Dergisi, 3(1), 74-85.
  • Aksan, D. (2004). Türkçenin söz varlığı. (3.bs.) Engin Yayın.
  • Arat, R. R. (2008). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. (3.bs.) Kabalcı.
  • Bang, W. & Gabain, V. & Arat, R. R. (1933). Türkische turfantexte. VI. gesamtsitzung V. 22. märz.
  • Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. Baha Matbaası.
  • Battal, A. (1934). İbnü-Mühennâ lûgati. (İstanbul nüshasının Türkçe bölüğünün endeksidir). Devlet Matbaası.
  • Bayat, A. H. (1992). Oğuzname (Emsal-i Mehmedali) XVI yüzyılda yazılmış Türk atasözleri kitabı. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
  • Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (Sibîcâbî, gülistân-ı Türkî) (gramer-metin-dizin) [Yayımlanmış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa
  • Besli, E. (2010). Eski ve orta Türkçe hayvan isimlerinin etimolojisi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
  • Bingölçe, F. (2007). Mutayebat-ı Türkiyye Türkçe eğlencelikler, Galip Paşa. Alt Üst Yayın.
  • Brockelmann, C. (1928). V. Naturlaute im mitteltürkischen. ungarische jahrbücher. 8. Berlin und Leipzig. Walter De Gruyter Co.
  • Buğra, G. (2005). Çağdaş kentte sözel anlatı kalıplarının parodiye dönüşümü. Millî Folklor, 17 (67), 74-77.
  • Caferoğlu, A. (1931). Abû- Hayyân kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk. Evkaf Matbaası.
  • Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Ciğa. Ö. (2013). Süheyl ü Nevbahar (Metin-aktarma, art zamanlı anlam değişmeleri, dizin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dicle Üniversitesi.
  • Clauson, G. (1960). Sanglax, a persian guide to the Turkish language by Muhammad Mahdî Hân facsimile text with an ıntroductuon and ındices. MESSRS.
  • Clauson, G. (1972). An etymological dictionray of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University.
  • Courteille, A. P. (1870). Dictionnaire Turk-oriental destiné principalement á facilter la lecture des ouvrages de bāber, d’Aboul-Gāzi et de Mir-Ali-Chir Nevâî. Paris.
  • Çağbayır, Y. (2007). Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı- Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken Neşriyat.
  • Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish. Harrassowitz- Wiesbaden.
  • Dankoff, R. (2004). Evliya çelebi seyahatnamesi okuma sözlüğü. Semih Tezcan (Çev.). Sanat Kitabevi.
  • Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi Osmanlı Türkçesi (1921). Ali Ulvi. Elöve (Çev., 1941) -Türk dil bilgisi modern Türk dil bilgisi çalışmalarının kapsamlı ilk örneği. Mustafa S. Kaçalin (Ed.). Ahmet Benzer (Haz.). Kabalcı Yayın.
  • Derleme Çalışması (2019). Bölge ağızlarında atasözleri ve deyimler. Mustafa S. Kaçalin (Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
  • Develi, H. (1998). XVIII. yy. İstanbul’a dair risale-i garibe. Kitabevi.
  • Dilâçar, A. (1998). Kutadgu bilig incelemesi. (2.bs.) Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Doerfer, G. (1963). Turkische und Mongolische elemente ım neupersischen band I, Wiesbaden. Franz Steiner Verlag.
  • Durmuş, O. (2018).“Türkçede aykırı atasözleri.” Türkbilig, 36, 29-40.
  • Emsâl M. (1992). XVI. yüzyılda yazılmış Türk atasözleri kitabı. Samed Alizâde (Haz.). Ali Haydar Bayat (Eklerle Haz.). Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
  • Erbay, F. (2003). Muḥammed Bin Aḥmedü’z-Zāhid’e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (İnceleme-metin-sözlük), [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.
  • Ercilasun, A. Bican (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional approach to the lexicon vol. I- otto Harrassowitz-Weisbaden.
  • Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. (2.bs.) Bizim Büro Basımevi.
  • Erenoğlu, D. (2007). Güvâhî’den günümüze atasözleri ve deyimler. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 2 (4), 1150-1167.
  • Ergin, M. (1964). Dede Korkut kitabı metin-sözlük. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. Ankara Üniversitesi.
  • Eyüboğlu, İ. Z. (1988). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Sosyal Yayınları.
  • Eyüboğlu, İ. Z. (1989). Türkçe kökler sözlüğü. Remzi Kitabevi.
  • Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. (Mehmet Akalın Çev.) Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Gelir, M. Z. (2019). Kötü kelimesinin kökeni üzerine. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 83-99.
  • Gülensoy, T. (2007). Türkçe kelimelerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Güner, G. (2017). Resûlî sözlüğü’nün Türkçe söz varlığı. Kesit Yayınları.
  • Güven, A. (2012). Toplumsal dilbilimin kapsam alanı. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 55-62.
  • Houtsma, M. T. (1894). Ein Türkisch-Arabisches glossar. Leiden: E. J. Brill.
  • İmer, K. (1987). Toplum dilbilimin kimi kavramlarına kuramsal bir bakış ve dil türleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cumhuriyetin 60 Yıldönümü Armağanı, 213- 230.
  • Kaçalin, M. S. (2000). Abdülhalim Galip Paşa’nın mutâyebât-ı Türkiyye’si. Journal of Turkish Studies Türklük Bilgisi Araştırmaları, in Memoriam Agâh Sırrı Levend Hâtıra Sayısı, 24, 137-185.
  • Kaçalin, M. S. (2011). Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Kaçalin, M. S. (2019). Kutadgu bilig metin. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
  • Kaçalin, M. S. & Ölmez, M. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk Türk dilinin ilk sözlüğü Kaşgarlı Mahmud. VakıfBank Kültür Yayınları.
  • Kanar, M. (2011) Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. Say Yayınları.
  • Kara, F. (2011). Muhammed Yakub-ı Çingi. zebân-ı Türkî (Kelür-nâme) İnceleme-metin-dizin. Fenomen Yayınları.
  • Karaağaç, G. (2021). Türkçe verintiler sözlüğü. (2.bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Karagözlü, S. & Salan, M. (2022). İmâm Cemâlu’d-dîn Ebü Muhammed Abdullah et-Turkî kitâbu bulgatu’l-muştâk fi lugâti’t-Turk ve’l-Kifçâk Kastamonu nüshası. Paradigma Akademi Yayınları.
  • Karib, B. (1995). Sogdian dictionary, Sogdian-Persian-English/Farhang-i Sogdî (Sogdî, Farisî, İngilizî). Farhangan.
  • Kaya, Ö. (1989). Ali Şir Nevâyî fevâyidü’l kiber (İnceleme-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi.
  • Kerestedjian B. (1912). Dictionnaire etymologique de la langue Turque. London: Printers, Hertford.
  • Kestelli, R. N. Resimli Türkçe kamus (1927). Recep Toparlı, B. Tezcan Aksu, C. Selvi Kanoğlu, Seyfullah Türkmen (Haz. 2011) (2.bs). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Korkmaz, Z. (2012). Dilimizdeki sayın sözü Moğolcadan alıntı olabilir mi? Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2 (721), 11-23.
  • Kuun C. G. (1880). Codex Cumanicus bibliothecæ ad templum dive marci venetiarum. Budapestini, Editio Scient. Academiæ Hung.
  • Ligeti L. (1959). Nyelvtudományi közlemények 61. kötetek (Egy XVIII. századi kínai forrás és szolon nyelvi glosszái) pages. 162-193. nyelvtudományi közlemények - nyelvtudományi kutatóközpont | Könyvtár |.
  • MacKenzie D. N. (1971). A Concise Pahlavi dictionary. Oxford University.
  • Mattei, J. L. (1993). Türk ve Fransız atasözleri arasındaki benzerlikler. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8 (1), 133-142.
  • Mengüşoğlu, T. (2003). Felsefeye giriş (1958). (8.bs.). Remzi Kitabevi.
  • Meninski, F. (1680). Thesauris linguarum orientalium Turcicæ, Arabicæ, Persicæ, præcipuas earum opes á turcis peculiariter usurpatas continens nimirum lexicon. Vienne: Selbstverlag.
  • Meninski, F. (1687). Complementum thesauri linguarum orientalium seu onomasticum Latino-Turcico-Arabico-Persicum simul idem index verborum. Vienne: Austriæ.
  • Mieder, W. (2004). Proverbs: a handbook. Westport, Greenwood.
  • Mieder, W. & Röhrich, L (1996). Modern dilde kullanılan atasözlerinin biyolojisi. (Ali Osman Öztürk, Ali Baykan Çev.), Millî Folklor, 31-32, 152-159.
  • Mütercim A. (1302/1886). Lugât-ı Burhân-ı katՙı tercemesi. Matbaՙa-ı ՙOsmâniyye.
  • Ong, W. J. (2010). Sözlü ve yazılı kültür- sözün teknolojileşmesi. (Sema Postacıoğlu Banon, Çev.) Metis Yayınları.
  • Özkan, M. (1992). Mahmûd B. Kādî-i Manyâs gülistan tercümesi giriş-inceleme-metin-sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Özyetgin, A. M. (2001). Ebū Hayyān kitābu’l-idrāk li lisāniՙl-etrāk fiil: tarihî-karşılaştırmalı bir gramer ve sözlük denemesi. Köksav.
  • Paçacıoğlu, B. (2004). Sözlerin soyağacı’ üzerine bazı notlar. TÜBAR, 15, 279-289.
  • Paçacıoğlu, B. (2016). Türkçenin VIII.-XVI yüzyıllar arasında sözcük dağarcığı. Kesit Yayınları.
  • Polat, Ü. (2020). Eski Uygur Türkçesinde sebep bildiren tıltag ve ugur sözleri hakkında. Türkbilig, 39, 81-94.
  • Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der Türkischen sprachen. Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica XXI. Helsinki.
  • Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
  • Redhouse, J. W. (2006). Turkish and English lexicon. 3. edition. Çağrı Yayınları. Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i Acâՙibü’l-mahlûkât ve garâibü’l-mevcûdât (İnceleme- metin- dizin) mütercimi mechul. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
  • Sertkaya, O. F. (2016). Dede Korkut Kitabı’nın Dresden nüshasının giriş bölümü. Ötüken Neşriyat.
  • Sertkaya, O. F. (2018). Kelime dağarcığımızdan etimoloji araştırmaları. Akçağ Yayın.
  • Stachowski, M. (1993). Geschichte des Jakutischen vokalismus, Krakόw: Uniwersytet Jagielloński.
  • Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches wörterbuch der Türkischen sprache. Kraków: Księgarnia Akademicka.
  • Şemsettin S. (1317/1901). Kâmûs-ı Türkî. İkdam Matbaası.
  • Şeyh S. E. (1298/1881). Lugât-ı Çağatay ve Türkî-i Osmânî. Mihran Matbaası.
  • Şeyh İmam el-Bardahî (1501-1502). Cāmiՙü’l-fürs II dizin ve tıpkıbasım. Doğu dilleri ve edebiyatlarının kaynakları. Hatice Şahin. (Haz. 2006). Harvard Üniversitesi.
  • Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi. Lehcetü’l-lügat 1725-1732. Ahmet Kırkkılıç (Haz.-1999). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tekin, T. (1975). Ana Türkçede aslî uzun ünlüler. Hacettepe Üniversitesi.
  • Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde birincil uzun ünlüler. Simurg Yayın.
  • Tekin, T. (1993). Old Turkic word formation üzerine notlar. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 4, 201-208.
  • Tekin T. (2023). Makaleler I Altayistik tıpkıbasım (Emine Yılmaz- Nurettin Demir Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tergip, A. (2014). Türk atasözleri ve deyimlerinde kötüleme ifadeleri. Cyprus International University. Folklor Edebiyat. 20 (80), 275-294.
  • Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Türkiye Bilimler Akademisi/TÜBA.
  • Toparlı, R. & Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Topuz, G. (2017). ‘Yavuz” ve ‘yavlak’ sözcüklerinin etimolojilerine dair düşünceler. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, Güz, (16), 165-175.
  • User, H. Ş. (2007). Tonyukuk yazıtı’nde geçen (ugur kalıtdım) ibaresi üzerine yeni bir anlamlandırma teklifi. Erdem Dergisi, 16 (48), 157-165.
  • Uzun, A. (2005). Lügat-ı Halîmî (İnceleme-metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
  • Ünal, O. (2016). Klasik Moğolca söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler ve Türkçe-Moğolca ses denklikleri. [Yayımlanmamış doktora tez]. Marmara Üniversitesi.
  • Ünal, O. (2019). Klasik ve orta Moğolca söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler. I (A-D)/Words of Turkic origin in the vocabulary of written and middle Mongol I (A-D). Journal of Old Turkic Studies, 3 (2), 502-615.
  • Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınları.
  • Vámbéry, Á. (1878). Etymologisches wörterbuch der Turko-Tatarischen sprachen, ein versuch zur darstellung des familienverhältnisses des Turko-Tatarischen wortschatzes. Universität zu Budapeşt.
  • Wilkens J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkish/Eski Uygurcanın el sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Akademie der wissenschaften zu Göttingen. Universtätverlag Göttingen.
  • Yılmaz, S. (2016). Pavet de Courteille’nin “dictionnaire Turk-Oriental” adlı sözlüğünün türkiye türkçesine çevirisi ve leksikolojik incelemesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ordu Üniversitesi.
  • Yudahin, K., K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (Abdullah Taymas, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Yüce, N. (1993). Ebu’l-Kāsım Cārullāh Mahmūd bin ‘Omar bin Muhammed bin Ahmed Ez-Zamahşarî El-Hvārizmi. mukaddimetü’l-edeb. Hvārizm Türkçesi ile tercümeleri Şuşter nüshası, (giriş, dil özellikleri, metin, indeks). (2. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Zülfikar, H. (1995). Türkçede ses yansımalı sözcükler (İnceleme – Sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • İnternet Kaynakları Kılınç, A. (2010). Türk dili, yazılı ve sözlü anlatım. Kriter Yayınları. İşlevsel Dil Nedir? Estetik Dil Nedir? - Türk Dili ve Edebiyatı 25 Ağustos 2024 tarihinde https://www.turkedebiyati.org adresinden edinilmiştir.
  • Kubbealtı Lugatı (t.y.). 10 Ekim- 15 Aralık 2024 tarihlerinde https://www.lugatim.com/ adresinden edinilmiştir.
  • Yılmaz, A. (2006). Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin (ö. 1202-1788). İslam Ansiklopedisi/TDV 32.c., 113-115. 10 Aralık 2024 tarihinde Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin – TDV İslâm Ansiklopedisi adresinden edinilmiştir.
  • Nişanyan Sözlük - Türkçe Etimolojik Sözlük (t.y.). 15 Ağustos-15 Eylül 2024 tarihlerinde https://www.nisanyansozluk.com adresinden edinilmiştir.
  • Schick, İ. C. (2022) Min nevâdiri’l kütüb. Oğuznâme. (Min Nevâdiri’l-Kütüb –3523) T24 Bağımsız İnternet Gazetesi (6 Ocak 2022). 20 Ağustos 2024 tarihinde Min Nevâdiri’l-Kütüb – 19 / Hayli açık sözlü bir atasözleri derlemesi: Oğuznâme - K24 adresinden edinilmiştir.
  • Türk Dil Kurumu Sözlükleri (t.y.). Türk Dil Kurumu sözlükleri. 15 Kasım-10 Şubat 2024 tarihlerinde https://sozluk.gov.tr adresinden edinilmiştir.

Atasözlerinde Kaba Sözler: Tarihsel-Bağlamsal Dikkatlerle Tematik Tasnifler

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 1193 - 1227, 20.07.2025
https://doi.org/10.34083/akaded.1630189

Öz

Bilgelik, sağduyu ve sezgili görüşle donanımlı anlatımlarla kurulu olan atasözleri ortak akıl, beğeni ve kabullerin işlendiği etkili, pekiştirici, anlam tamamlayıcı dil birimleriyle kurulu olup hüküm bildirme, nasihat etme işlevlerinin yanında problemleri çözümleriyle sunma yönleriyle düşünebilmeyi öğretme gücüne sahip kalıp sözlerdir. Toplumca benimsenen ata yadigârı sözlerin -halk dili tesiriyle- bazen saygınlıktan uzak kaba-kötü kelime ya da anlamlarla oluştuğu ve öylece kalıplaştığı görülür. Dilin ölçünlü hâli olan yazı dili bir üst dil olarak tanımlanır; gündelik dilde görülebilen nezaket dışı sözler ise alt alan dil kullanımlarından kabul edilir. Çalışma ağızlarda yaşayan atasözlerinden derlenmiş kaba-kötü vasıflı sözler merkezinde yapılandırılmıştır. Toplum dili dinamiklerini çözümleyebilmek maksadının önemsendiği bu çalışmada kullanımı rahatsızlık veren ayıp sözcüklerin dil sistemi içindeki görünümlerine dikkat çekilerek dilin alt alan sayılan söz varlıklarına dair farkındalıkları artırma amacı gözetilmiştir. Bunun için şifahi ürünlerden atasözleri bünyesinde saptanmış ayıp sözcükler köken-anlama yönelik yorumlamalarla incelenmiş; sezilen ima veya göndermeler, benzetme ya da abartılı vurgular çağrışım güçleri nispetinde değerlendirilmiştir. Kaba söz nitelikli biçimbirimler söz içi anlam denetiminde betimlenerek tematik tasniflerle sıralanmış; kalıp ifadeler içinden ayıp yükü oranınca seçilmiş kaba sözlerin ses-biçim değişimlerinin izini sürmek adına köken bilgisiyle ilişkili başlıca görüşlere yer verilmiştir. Anlamsal analiz sürecinde küçümseme, cinsiyet, kusur, kavmiyetçilik, maddi ve manevi değerler (aile içi değerler, zenginlik, fakirlik) gibi kavramlar çerçevesinde kişiye özgü değer yargılarının hedef alındığı sözlerin yanı sıra hayvanla ilgili yakıştırmaların ya da cinsel göndermelerin öncüllendiği anlatımlara sahip atasözleri tespit edilmiştir.

Düşünce, idrak, anlamak arasındaki bağın yegâne kurucusu olan söz güzel, estetik, çirkin, ayıp gibi varlık vasıflarını açığa vurmanın sese dönüşmüş hâli olduğundan dilin tüm söyleyiş imkân ve yeterliliklerini bünyesinde taşır. Dolayısıyla sözün çıkış yeri olan dil alt ve üst alanlarıyla sözlü ya da yazılı ürünleriyle her hâl ve biçimde değerlendirmeye layık verilerin korunduğu makbul bir kaynaktır. İletişimdeki sözlerin tüm seslerinin gösterildiği; böylece ölçünlü dille olan bağıntıların tanıklanabildiği araştırmalar dil düşünce ilişkisini somutlayabilmek açısından kıymetlidir.

Kaynakça

  • Ahmet V. Paşa (1293/1876). Lehçe-i Osmânî. Recep Toparlı (Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
  • Akar, A. (2014). Türk sözlükbiliminde tanımsız bir alan: sövgü sözleri. Dil Araştırmaları, 14, 27-33.
  • Akgöl, A. (2018). Atasözlerinde saldırgan mizah tarzının işlevi. Söylem Filoloji Dergisi, 3(1), 74-85.
  • Aksan, D. (2004). Türkçenin söz varlığı. (3.bs.) Engin Yayın.
  • Arat, R. R. (2008). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. (3.bs.) Kabalcı.
  • Bang, W. & Gabain, V. & Arat, R. R. (1933). Türkische turfantexte. VI. gesamtsitzung V. 22. märz.
  • Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. Baha Matbaası.
  • Battal, A. (1934). İbnü-Mühennâ lûgati. (İstanbul nüshasının Türkçe bölüğünün endeksidir). Devlet Matbaası.
  • Bayat, A. H. (1992). Oğuzname (Emsal-i Mehmedali) XVI yüzyılda yazılmış Türk atasözleri kitabı. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
  • Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (Sibîcâbî, gülistân-ı Türkî) (gramer-metin-dizin) [Yayımlanmış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa
  • Besli, E. (2010). Eski ve orta Türkçe hayvan isimlerinin etimolojisi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
  • Bingölçe, F. (2007). Mutayebat-ı Türkiyye Türkçe eğlencelikler, Galip Paşa. Alt Üst Yayın.
  • Brockelmann, C. (1928). V. Naturlaute im mitteltürkischen. ungarische jahrbücher. 8. Berlin und Leipzig. Walter De Gruyter Co.
  • Buğra, G. (2005). Çağdaş kentte sözel anlatı kalıplarının parodiye dönüşümü. Millî Folklor, 17 (67), 74-77.
  • Caferoğlu, A. (1931). Abû- Hayyân kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk. Evkaf Matbaası.
  • Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Ciğa. Ö. (2013). Süheyl ü Nevbahar (Metin-aktarma, art zamanlı anlam değişmeleri, dizin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dicle Üniversitesi.
  • Clauson, G. (1960). Sanglax, a persian guide to the Turkish language by Muhammad Mahdî Hân facsimile text with an ıntroductuon and ındices. MESSRS.
  • Clauson, G. (1972). An etymological dictionray of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University.
  • Courteille, A. P. (1870). Dictionnaire Turk-oriental destiné principalement á facilter la lecture des ouvrages de bāber, d’Aboul-Gāzi et de Mir-Ali-Chir Nevâî. Paris.
  • Çağbayır, Y. (2007). Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı- Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken Neşriyat.
  • Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish. Harrassowitz- Wiesbaden.
  • Dankoff, R. (2004). Evliya çelebi seyahatnamesi okuma sözlüğü. Semih Tezcan (Çev.). Sanat Kitabevi.
  • Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi Osmanlı Türkçesi (1921). Ali Ulvi. Elöve (Çev., 1941) -Türk dil bilgisi modern Türk dil bilgisi çalışmalarının kapsamlı ilk örneği. Mustafa S. Kaçalin (Ed.). Ahmet Benzer (Haz.). Kabalcı Yayın.
  • Derleme Çalışması (2019). Bölge ağızlarında atasözleri ve deyimler. Mustafa S. Kaçalin (Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
  • Develi, H. (1998). XVIII. yy. İstanbul’a dair risale-i garibe. Kitabevi.
  • Dilâçar, A. (1998). Kutadgu bilig incelemesi. (2.bs.) Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Doerfer, G. (1963). Turkische und Mongolische elemente ım neupersischen band I, Wiesbaden. Franz Steiner Verlag.
  • Durmuş, O. (2018).“Türkçede aykırı atasözleri.” Türkbilig, 36, 29-40.
  • Emsâl M. (1992). XVI. yüzyılda yazılmış Türk atasözleri kitabı. Samed Alizâde (Haz.). Ali Haydar Bayat (Eklerle Haz.). Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
  • Erbay, F. (2003). Muḥammed Bin Aḥmedü’z-Zāhid’e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (İnceleme-metin-sözlük), [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.
  • Ercilasun, A. Bican (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional approach to the lexicon vol. I- otto Harrassowitz-Weisbaden.
  • Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. (2.bs.) Bizim Büro Basımevi.
  • Erenoğlu, D. (2007). Güvâhî’den günümüze atasözleri ve deyimler. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 2 (4), 1150-1167.
  • Ergin, M. (1964). Dede Korkut kitabı metin-sözlük. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. Ankara Üniversitesi.
  • Eyüboğlu, İ. Z. (1988). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Sosyal Yayınları.
  • Eyüboğlu, İ. Z. (1989). Türkçe kökler sözlüğü. Remzi Kitabevi.
  • Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. (Mehmet Akalın Çev.) Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Gelir, M. Z. (2019). Kötü kelimesinin kökeni üzerine. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 83-99.
  • Gülensoy, T. (2007). Türkçe kelimelerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Güner, G. (2017). Resûlî sözlüğü’nün Türkçe söz varlığı. Kesit Yayınları.
  • Güven, A. (2012). Toplumsal dilbilimin kapsam alanı. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 55-62.
  • Houtsma, M. T. (1894). Ein Türkisch-Arabisches glossar. Leiden: E. J. Brill.
  • İmer, K. (1987). Toplum dilbilimin kimi kavramlarına kuramsal bir bakış ve dil türleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cumhuriyetin 60 Yıldönümü Armağanı, 213- 230.
  • Kaçalin, M. S. (2000). Abdülhalim Galip Paşa’nın mutâyebât-ı Türkiyye’si. Journal of Turkish Studies Türklük Bilgisi Araştırmaları, in Memoriam Agâh Sırrı Levend Hâtıra Sayısı, 24, 137-185.
  • Kaçalin, M. S. (2011). Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Kaçalin, M. S. (2019). Kutadgu bilig metin. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
  • Kaçalin, M. S. & Ölmez, M. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk Türk dilinin ilk sözlüğü Kaşgarlı Mahmud. VakıfBank Kültür Yayınları.
  • Kanar, M. (2011) Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. Say Yayınları.
  • Kara, F. (2011). Muhammed Yakub-ı Çingi. zebân-ı Türkî (Kelür-nâme) İnceleme-metin-dizin. Fenomen Yayınları.
  • Karaağaç, G. (2021). Türkçe verintiler sözlüğü. (2.bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Karagözlü, S. & Salan, M. (2022). İmâm Cemâlu’d-dîn Ebü Muhammed Abdullah et-Turkî kitâbu bulgatu’l-muştâk fi lugâti’t-Turk ve’l-Kifçâk Kastamonu nüshası. Paradigma Akademi Yayınları.
  • Karib, B. (1995). Sogdian dictionary, Sogdian-Persian-English/Farhang-i Sogdî (Sogdî, Farisî, İngilizî). Farhangan.
  • Kaya, Ö. (1989). Ali Şir Nevâyî fevâyidü’l kiber (İnceleme-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi.
  • Kerestedjian B. (1912). Dictionnaire etymologique de la langue Turque. London: Printers, Hertford.
  • Kestelli, R. N. Resimli Türkçe kamus (1927). Recep Toparlı, B. Tezcan Aksu, C. Selvi Kanoğlu, Seyfullah Türkmen (Haz. 2011) (2.bs). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Korkmaz, Z. (2012). Dilimizdeki sayın sözü Moğolcadan alıntı olabilir mi? Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2 (721), 11-23.
  • Kuun C. G. (1880). Codex Cumanicus bibliothecæ ad templum dive marci venetiarum. Budapestini, Editio Scient. Academiæ Hung.
  • Ligeti L. (1959). Nyelvtudományi közlemények 61. kötetek (Egy XVIII. századi kínai forrás és szolon nyelvi glosszái) pages. 162-193. nyelvtudományi közlemények - nyelvtudományi kutatóközpont | Könyvtár |.
  • MacKenzie D. N. (1971). A Concise Pahlavi dictionary. Oxford University.
  • Mattei, J. L. (1993). Türk ve Fransız atasözleri arasındaki benzerlikler. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8 (1), 133-142.
  • Mengüşoğlu, T. (2003). Felsefeye giriş (1958). (8.bs.). Remzi Kitabevi.
  • Meninski, F. (1680). Thesauris linguarum orientalium Turcicæ, Arabicæ, Persicæ, præcipuas earum opes á turcis peculiariter usurpatas continens nimirum lexicon. Vienne: Selbstverlag.
  • Meninski, F. (1687). Complementum thesauri linguarum orientalium seu onomasticum Latino-Turcico-Arabico-Persicum simul idem index verborum. Vienne: Austriæ.
  • Mieder, W. (2004). Proverbs: a handbook. Westport, Greenwood.
  • Mieder, W. & Röhrich, L (1996). Modern dilde kullanılan atasözlerinin biyolojisi. (Ali Osman Öztürk, Ali Baykan Çev.), Millî Folklor, 31-32, 152-159.
  • Mütercim A. (1302/1886). Lugât-ı Burhân-ı katՙı tercemesi. Matbaՙa-ı ՙOsmâniyye.
  • Ong, W. J. (2010). Sözlü ve yazılı kültür- sözün teknolojileşmesi. (Sema Postacıoğlu Banon, Çev.) Metis Yayınları.
  • Özkan, M. (1992). Mahmûd B. Kādî-i Manyâs gülistan tercümesi giriş-inceleme-metin-sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Özyetgin, A. M. (2001). Ebū Hayyān kitābu’l-idrāk li lisāniՙl-etrāk fiil: tarihî-karşılaştırmalı bir gramer ve sözlük denemesi. Köksav.
  • Paçacıoğlu, B. (2004). Sözlerin soyağacı’ üzerine bazı notlar. TÜBAR, 15, 279-289.
  • Paçacıoğlu, B. (2016). Türkçenin VIII.-XVI yüzyıllar arasında sözcük dağarcığı. Kesit Yayınları.
  • Polat, Ü. (2020). Eski Uygur Türkçesinde sebep bildiren tıltag ve ugur sözleri hakkında. Türkbilig, 39, 81-94.
  • Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der Türkischen sprachen. Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica XXI. Helsinki.
  • Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
  • Redhouse, J. W. (2006). Turkish and English lexicon. 3. edition. Çağrı Yayınları. Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i Acâՙibü’l-mahlûkât ve garâibü’l-mevcûdât (İnceleme- metin- dizin) mütercimi mechul. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
  • Sertkaya, O. F. (2016). Dede Korkut Kitabı’nın Dresden nüshasının giriş bölümü. Ötüken Neşriyat.
  • Sertkaya, O. F. (2018). Kelime dağarcığımızdan etimoloji araştırmaları. Akçağ Yayın.
  • Stachowski, M. (1993). Geschichte des Jakutischen vokalismus, Krakόw: Uniwersytet Jagielloński.
  • Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches wörterbuch der Türkischen sprache. Kraków: Księgarnia Akademicka.
  • Şemsettin S. (1317/1901). Kâmûs-ı Türkî. İkdam Matbaası.
  • Şeyh S. E. (1298/1881). Lugât-ı Çağatay ve Türkî-i Osmânî. Mihran Matbaası.
  • Şeyh İmam el-Bardahî (1501-1502). Cāmiՙü’l-fürs II dizin ve tıpkıbasım. Doğu dilleri ve edebiyatlarının kaynakları. Hatice Şahin. (Haz. 2006). Harvard Üniversitesi.
  • Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi. Lehcetü’l-lügat 1725-1732. Ahmet Kırkkılıç (Haz.-1999). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tekin, T. (1975). Ana Türkçede aslî uzun ünlüler. Hacettepe Üniversitesi.
  • Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde birincil uzun ünlüler. Simurg Yayın.
  • Tekin, T. (1993). Old Turkic word formation üzerine notlar. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 4, 201-208.
  • Tekin T. (2023). Makaleler I Altayistik tıpkıbasım (Emine Yılmaz- Nurettin Demir Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tergip, A. (2014). Türk atasözleri ve deyimlerinde kötüleme ifadeleri. Cyprus International University. Folklor Edebiyat. 20 (80), 275-294.
  • Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Türkiye Bilimler Akademisi/TÜBA.
  • Toparlı, R. & Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Topuz, G. (2017). ‘Yavuz” ve ‘yavlak’ sözcüklerinin etimolojilerine dair düşünceler. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, Güz, (16), 165-175.
  • User, H. Ş. (2007). Tonyukuk yazıtı’nde geçen (ugur kalıtdım) ibaresi üzerine yeni bir anlamlandırma teklifi. Erdem Dergisi, 16 (48), 157-165.
  • Uzun, A. (2005). Lügat-ı Halîmî (İnceleme-metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
  • Ünal, O. (2016). Klasik Moğolca söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler ve Türkçe-Moğolca ses denklikleri. [Yayımlanmamış doktora tez]. Marmara Üniversitesi.
  • Ünal, O. (2019). Klasik ve orta Moğolca söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler. I (A-D)/Words of Turkic origin in the vocabulary of written and middle Mongol I (A-D). Journal of Old Turkic Studies, 3 (2), 502-615.
  • Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınları.
  • Vámbéry, Á. (1878). Etymologisches wörterbuch der Turko-Tatarischen sprachen, ein versuch zur darstellung des familienverhältnisses des Turko-Tatarischen wortschatzes. Universität zu Budapeşt.
  • Wilkens J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkish/Eski Uygurcanın el sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Akademie der wissenschaften zu Göttingen. Universtätverlag Göttingen.
  • Yılmaz, S. (2016). Pavet de Courteille’nin “dictionnaire Turk-Oriental” adlı sözlüğünün türkiye türkçesine çevirisi ve leksikolojik incelemesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ordu Üniversitesi.
  • Yudahin, K., K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (Abdullah Taymas, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Yüce, N. (1993). Ebu’l-Kāsım Cārullāh Mahmūd bin ‘Omar bin Muhammed bin Ahmed Ez-Zamahşarî El-Hvārizmi. mukaddimetü’l-edeb. Hvārizm Türkçesi ile tercümeleri Şuşter nüshası, (giriş, dil özellikleri, metin, indeks). (2. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Zülfikar, H. (1995). Türkçede ses yansımalı sözcükler (İnceleme – Sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • İnternet Kaynakları Kılınç, A. (2010). Türk dili, yazılı ve sözlü anlatım. Kriter Yayınları. İşlevsel Dil Nedir? Estetik Dil Nedir? - Türk Dili ve Edebiyatı 25 Ağustos 2024 tarihinde https://www.turkedebiyati.org adresinden edinilmiştir.
  • Kubbealtı Lugatı (t.y.). 10 Ekim- 15 Aralık 2024 tarihlerinde https://www.lugatim.com/ adresinden edinilmiştir.
  • Yılmaz, A. (2006). Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin (ö. 1202-1788). İslam Ansiklopedisi/TDV 32.c., 113-115. 10 Aralık 2024 tarihinde Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin – TDV İslâm Ansiklopedisi adresinden edinilmiştir.
  • Nişanyan Sözlük - Türkçe Etimolojik Sözlük (t.y.). 15 Ağustos-15 Eylül 2024 tarihlerinde https://www.nisanyansozluk.com adresinden edinilmiştir.
  • Schick, İ. C. (2022) Min nevâdiri’l kütüb. Oğuznâme. (Min Nevâdiri’l-Kütüb –3523) T24 Bağımsız İnternet Gazetesi (6 Ocak 2022). 20 Ağustos 2024 tarihinde Min Nevâdiri’l-Kütüb – 19 / Hayli açık sözlü bir atasözleri derlemesi: Oğuznâme - K24 adresinden edinilmiştir.
  • Türk Dil Kurumu Sözlükleri (t.y.). Türk Dil Kurumu sözlükleri. 15 Kasım-10 Şubat 2024 tarihlerinde https://sozluk.gov.tr adresinden edinilmiştir.
Toplam 110 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Yeni Türk Dili (Eski Anadolu, Osmanlı, Türkiye Türkçesi)
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Rabia Şenay Şişman 0000-0002-4130-6298

Yayımlanma Tarihi 20 Temmuz 2025
Gönderilme Tarihi 30 Ocak 2025
Kabul Tarihi 16 Temmuz 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 9 Sayı: 2

Kaynak Göster

APA Şişman, R. Ş. (2025). Atasözlerinde Kaba Sözler: Tarihsel-Bağlamsal Dikkatlerle Tematik Tasnifler. Akademik Dil Ve Edebiyat Dergisi, 9(2), 1193-1227. https://doi.org/10.34083/akaded.1630189


Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası  lisansı ile lisanslanmıştır. 

This work is licensed under Attribution-NonCommercial 4.0 International