Araştırma Makalesi
Yıl 2025,
Cilt: 27 Sayı: 2, 756 - 769, 18.06.2025
Öz
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında başlayan Ağrı İsyanı, Türkiye-İran sınır bölgelerinde meskûn olan Celali, Milanlı (Gurusanlı), Haydaranlı, Şikak ve Harki Kürt aşiretlerinin destekleriyle geniş bir bölgeye yayıldı. İsyancılara destek veren bu aşiretler, Türk birlikleri tarafından takip edilince sınırı geçerek İran topraklarına firar ettiler. İran hükümeti, Türk hükümetinin bütün uyarılarına rağmen isyancıların sınırı geçmelerine sessiz kaldı. Bu durum Türkiye-İran arasında gerginliğe sebep oldu. Bir süre devam eden bu gerginlik, Türkiye’nin askeri operasyonları neticesinde isyanın bastırılmasıyla yumuşama sürecine girdi. 1932 yılında imzalanan antlaşma neticesinde ise iki ülke arasında gerginliğe sebep olan bu sorun çözüme kavuşturuldu.
Bu çalışmanın amacı, 1926 yılında Ağrı’da patlak veren isyandaki İranlı Kürt aşiretleri ile İran hükümetinin rolünü incelemektir. Çalışma ele alınırken arşiv belgeleri, dönemin gazeteleri ve telif-tetkik eserler dikkate alınmaya çalışıldı.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Arşiv Belgeleri
- Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
- Hariciye Nezareti, Tahrirat (HR. TH). 381/48
- Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS). 2920/73, 720/1, 2400/7
- Yıldız, Mütenevvi Maruzat, (Y.MTV), 306/5 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
- 128.915.43, 128.920.6, 19.34.3, 26.58.17, 13.58.12, 127.912.14.
- Basın-Yayın Kaynakları
- T.C. Resmî Gazete, Cumhuriyet, Milliyet, Akşam
- Telif-tetkik Eserler
- Akdevelioğlu, A.; Kürkçüoğlu, Ö., (2009). “Arap olmayan ülkelerle ilişkiler”, Türk dış politikası. (edt. Baskın
- Oran). c. I, İletişim Yayınları. İstanbul.
- Akşin, A. (1991). Atatürk’ün dış politika ilkeleri ve diplomasi. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
- Aykun, İ. (1995). Erzurum konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran hudut antlaşması. Atatürk Üniversitesi
- sosyal bilimler enstitüsü yayımlanmamış doktora tezi. Erzurum.
- Bayat, K. (1374). sureş-i Kurdha-yı Torkiye ve tesir-i an ber revabıt-i harici İran ve Torkiye (1307-311). neşr-i
- tarih-i İran. Tehran.
- Brockelmann, C. (1992). İslam ulusları ve devletleri tarihi. (çev. Neşet ÇAĞATAY). Türk Tarih Kurumu
- Yayınları. Ankara.
- Bruinessen, M. V., (2010). “20. yüzyıl başında Türk-İran sınırında bir Kürt mütegallibe: Simko İsmail Ağa”, İran
- ve 1. Dünya savaşı/büyük güçlerin savaş slanı. (ed. Touraj Atabaki), (çev. Gül Çağlalı Güven). Tarih Vakfı
- Yurt Yayınları. İstanbul. ss. 71-97.
- Bulut, F. (1992). Dar üçgende üç isyan. Belge Yayınları. İstanbul.
- Çamurcu, K. (2000). Firuze köprüde üçüncü cumhuriyet. Şehir Yayınları. İstanbul.
- Çay, A. M. (2010). Her yönüyle Kürt dosyası. İlgi Kültür Sanat Yayınları. İstanbul.
- Çetinsaya, G. (2000). “Millî Mücadele’den Cumhuriyet’e Türk-İran ilişkileri (1919-1925)”. Atatürk Araştırma
- Merkezi dergisi. 16/48. ss. 769-796.
- Dilan, H. B. (1998)., Türkiye’nin dış politikası/Atatürk dönemi 1923-1939. Alfa Yayınları. İstanbul.
- Emini, A. R. (1382). Tarih-i revabıt-ı harici-yi İran ez Kacariye ta sukut-ı Rıza Şah. Tehran.
- Fırat, M. Ş. (1970). Doğu illeri ve Varto tarihi. Kardeş Matbaası. Ankara.
- Foltz, R. (2022). İran tarihi. (çev: Hüseyin Gökalp). İnkılap Kitabevi. İstanbul.
- Garthwaite, G. R. (2011). İran tarihi, Pers İmparatorluğu’ndan günümüze. İnkılap Yayınları. İstanbul.
- Genelkurmay Belgelerinde Kürt isyanları (1992). c. II., Kaynak Yayınları. İstanbul.
- Gerede, H. (1952). Siyasi hatıralarım I-İran (Ağustos 1930- Haziran 1934). Vakit Basımevi. İstanbul.
- Hallı, R. (1972). Türkiye Cumhuriyeti’nde ayaklanmalar. Genel Kurmay Harp Yayınları. Ankara.
- Hüsrev Gerede’nin anıları-Kurtuluş Savaşı, Atatürk ve devrimler (19 Mayıs 1919-10 Kasım 1938) (2002). (haz.
- Sami Önal). Literatür Yayınları. İstanbul.
- Işık, M. K. (2000). 'İhsan Nuri Paşa', ünlü Kürt bilgin ve birinci kuşak aydınlar. Sorun Yayınları. İstanbul.
- İran Azerbaycanı tedkik raporu. (1927). Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Matbaası. Ankara.
- Kahraman, A. (2003). Kürt isyanları. Evrensel Basım Yayın. İstanbul.
- Karabalık, K. (2019). Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi
- Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Bolu.
- Karadeniz, Y. (2011). “İran’ın bağımsızlığının Curzon’a teslim edilmesi: 1919 İngiltere-İran antlaşması ve
- Sadrazam Hasan Vusûk”. Turkish Studies. 6/3. ss. 1011-1027.
- Kesrevî, A. (1999). Târîh-i hicdeh sâle-i Azerbaycan. c. II, Emir Kebir. Tehran.
- Kurtcephe, İ. ve Balcıoğlu, M. (1992). “Birinci Dünya Savaşı başlarında romantik bir Türk Alman projesi –
- Rauf Bey Müfrezesi-”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi (OTAM). S. 3, ss.247.269
- Lazarev, M. S. (1989). Emperyalizm ve Kürt sorunu (1917–1923). (çev. Mehmet Demir). Özge Yayınları.
- Majd, M. G. (1389). Ez Kacar be Pehlevi. (tercome: Reza Merzani, Mustafa Emiri). Tehran.
- Mesut, A. (1992). İngiliz belgelerinde Kürdistan 1918–1958. Doz Yayınları. İstanbul.
- Müstevfî, A. (1371). Şerh-i zendegâni-yi men ya tarih-i içtimaî ve idarî devre-i Kacariye. Tehran.
- Özgiray, A. (1999). Atatürk’ün dış politikası (1919-1938). Selçuklu Basımevi. İzmir.
- Özgiray, A. (2010). “İngiliz belgeleri ışığında Türk-İran siyasi ilişkileri (1923-1938)”. Atatürk dönemi Türk dış
- politikası. (der. Berna Türkdoğan). AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi. Ankara.
- Sarıhan, Z. (1996). Kurtuluş Savaşı günlüğü IV, Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın açılışına (23 Ağustos 1921-20
- Kasım 1922). Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
- Sarıkçıoğlu, M. (2013). Osmanlı-İran hudut sorunları (1847-1913). Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
- Sarınay, Y. (1998). “Hoybun Cemiyeti ve Türkiye’ye karşı faaliyetleri”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIV /
- 40. ss. 207–244.
- Sefai, E. (1353). Kuta-yi 1299. Esfehan..;
- Soysal, İ. (1983). Türkiye’nin siyasal andlaşmaları (1920-1945). C. I. Ankara.
- Şadilli, V. (1980). Türkiye’de Kürtçülük hareketleri ve isyanlar. cilt: 1, Kon Yayınları. Ankara.
- Şimşir, B. N. (2010). Kürtçülük II, (1924-1999). Bilgi Yayınevi. Ankara.
- Türkiye Cumhuriyeti’nde ayaklanmalar, (1924-1938) (1972). Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı. Ankara.
Yıl 2025,
Cilt: 27 Sayı: 2, 756 - 769, 18.06.2025
Öz
The Ararat Rebellion, which started in the first years of the Turkish Republic, spread to a wide region with the support of the Celali, Milanli (Grusanli), Haydaranli, Shikak and Harki Kurdish tribes located in the Turkey-Iran border regions. When these tribes, which supported the rebels, were followed by Turkish troops, they crossed the border and fled to Iranian territory. Despite all the warnings of the Turkish government, the Iranian government kept silent as the rebels crossed the border. This situation caused tension between Turkey and Iran. This tension, which lasted for a while, entered a détente process with the suppression of the rebellion as a result of Turkey's military operations. As a result of the treaty signed in 1932, this problem, which caused tension between the two countries, was resolwed.
The aim of this study is to examine the role of Iranian Kurdish tribes and the Iranian government in the Ararat rebellion in 1926. Archival documents, newspapers of the period and copyright-reviewed works were tried to be taken into consideration while the study was being done.
Keywords: Ararat Rebellion, Turkey, Iran, Kurdish tribes.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Arşiv Belgeleri
- Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
- Hariciye Nezareti, Tahrirat (HR. TH). 381/48
- Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS). 2920/73, 720/1, 2400/7
- Yıldız, Mütenevvi Maruzat, (Y.MTV), 306/5 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
- 128.915.43, 128.920.6, 19.34.3, 26.58.17, 13.58.12, 127.912.14.
- Basın-Yayın Kaynakları
- T.C. Resmî Gazete, Cumhuriyet, Milliyet, Akşam
- Telif-tetkik Eserler
- Akdevelioğlu, A.; Kürkçüoğlu, Ö., (2009). “Arap olmayan ülkelerle ilişkiler”, Türk dış politikası. (edt. Baskın
- Oran). c. I, İletişim Yayınları. İstanbul.
- Akşin, A. (1991). Atatürk’ün dış politika ilkeleri ve diplomasi. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
- Aykun, İ. (1995). Erzurum konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran hudut antlaşması. Atatürk Üniversitesi
- sosyal bilimler enstitüsü yayımlanmamış doktora tezi. Erzurum.
- Bayat, K. (1374). sureş-i Kurdha-yı Torkiye ve tesir-i an ber revabıt-i harici İran ve Torkiye (1307-311). neşr-i
- tarih-i İran. Tehran.
- Brockelmann, C. (1992). İslam ulusları ve devletleri tarihi. (çev. Neşet ÇAĞATAY). Türk Tarih Kurumu
- Yayınları. Ankara.
- Bruinessen, M. V., (2010). “20. yüzyıl başında Türk-İran sınırında bir Kürt mütegallibe: Simko İsmail Ağa”, İran
- ve 1. Dünya savaşı/büyük güçlerin savaş slanı. (ed. Touraj Atabaki), (çev. Gül Çağlalı Güven). Tarih Vakfı
- Yurt Yayınları. İstanbul. ss. 71-97.
- Bulut, F. (1992). Dar üçgende üç isyan. Belge Yayınları. İstanbul.
- Çamurcu, K. (2000). Firuze köprüde üçüncü cumhuriyet. Şehir Yayınları. İstanbul.
- Çay, A. M. (2010). Her yönüyle Kürt dosyası. İlgi Kültür Sanat Yayınları. İstanbul.
- Çetinsaya, G. (2000). “Millî Mücadele’den Cumhuriyet’e Türk-İran ilişkileri (1919-1925)”. Atatürk Araştırma
- Merkezi dergisi. 16/48. ss. 769-796.
- Dilan, H. B. (1998)., Türkiye’nin dış politikası/Atatürk dönemi 1923-1939. Alfa Yayınları. İstanbul.
- Emini, A. R. (1382). Tarih-i revabıt-ı harici-yi İran ez Kacariye ta sukut-ı Rıza Şah. Tehran.
- Fırat, M. Ş. (1970). Doğu illeri ve Varto tarihi. Kardeş Matbaası. Ankara.
- Foltz, R. (2022). İran tarihi. (çev: Hüseyin Gökalp). İnkılap Kitabevi. İstanbul.
- Garthwaite, G. R. (2011). İran tarihi, Pers İmparatorluğu’ndan günümüze. İnkılap Yayınları. İstanbul.
- Genelkurmay Belgelerinde Kürt isyanları (1992). c. II., Kaynak Yayınları. İstanbul.
- Gerede, H. (1952). Siyasi hatıralarım I-İran (Ağustos 1930- Haziran 1934). Vakit Basımevi. İstanbul.
- Hallı, R. (1972). Türkiye Cumhuriyeti’nde ayaklanmalar. Genel Kurmay Harp Yayınları. Ankara.
- Hüsrev Gerede’nin anıları-Kurtuluş Savaşı, Atatürk ve devrimler (19 Mayıs 1919-10 Kasım 1938) (2002). (haz.
- Sami Önal). Literatür Yayınları. İstanbul.
- Işık, M. K. (2000). 'İhsan Nuri Paşa', ünlü Kürt bilgin ve birinci kuşak aydınlar. Sorun Yayınları. İstanbul.
- İran Azerbaycanı tedkik raporu. (1927). Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Matbaası. Ankara.
- Kahraman, A. (2003). Kürt isyanları. Evrensel Basım Yayın. İstanbul.
- Karabalık, K. (2019). Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi
- Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Bolu.
- Karadeniz, Y. (2011). “İran’ın bağımsızlığının Curzon’a teslim edilmesi: 1919 İngiltere-İran antlaşması ve
- Sadrazam Hasan Vusûk”. Turkish Studies. 6/3. ss. 1011-1027.
- Kesrevî, A. (1999). Târîh-i hicdeh sâle-i Azerbaycan. c. II, Emir Kebir. Tehran.
- Kurtcephe, İ. ve Balcıoğlu, M. (1992). “Birinci Dünya Savaşı başlarında romantik bir Türk Alman projesi –
- Rauf Bey Müfrezesi-”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi (OTAM). S. 3, ss.247.269
- Lazarev, M. S. (1989). Emperyalizm ve Kürt sorunu (1917–1923). (çev. Mehmet Demir). Özge Yayınları.
- Majd, M. G. (1389). Ez Kacar be Pehlevi. (tercome: Reza Merzani, Mustafa Emiri). Tehran.
- Mesut, A. (1992). İngiliz belgelerinde Kürdistan 1918–1958. Doz Yayınları. İstanbul.
- Müstevfî, A. (1371). Şerh-i zendegâni-yi men ya tarih-i içtimaî ve idarî devre-i Kacariye. Tehran.
- Özgiray, A. (1999). Atatürk’ün dış politikası (1919-1938). Selçuklu Basımevi. İzmir.
- Özgiray, A. (2010). “İngiliz belgeleri ışığında Türk-İran siyasi ilişkileri (1923-1938)”. Atatürk dönemi Türk dış
- politikası. (der. Berna Türkdoğan). AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi. Ankara.
- Sarıhan, Z. (1996). Kurtuluş Savaşı günlüğü IV, Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın açılışına (23 Ağustos 1921-20
- Kasım 1922). Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
- Sarıkçıoğlu, M. (2013). Osmanlı-İran hudut sorunları (1847-1913). Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
- Sarınay, Y. (1998). “Hoybun Cemiyeti ve Türkiye’ye karşı faaliyetleri”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIV /
- 40. ss. 207–244.
- Sefai, E. (1353). Kuta-yi 1299. Esfehan..;
- Soysal, İ. (1983). Türkiye’nin siyasal andlaşmaları (1920-1945). C. I. Ankara.
- Şadilli, V. (1980). Türkiye’de Kürtçülük hareketleri ve isyanlar. cilt: 1, Kon Yayınları. Ankara.
- Şimşir, B. N. (2010). Kürtçülük II, (1924-1999). Bilgi Yayınevi. Ankara.
- Türkiye Cumhuriyeti’nde ayaklanmalar, (1924-1938) (1972). Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı. Ankara.
Toplam 63 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Yakınçağ Askeri Tarih |
| Bölüm | Tarih |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 18 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 20 Haziran 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 27 Sayı: 2 |
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.