Öz
The issue of judgment is one of the basic subjects of fiqh methodology and fiqh studies. While the method of fiqh deals with how to obtain rulings from religious evidence, the furû-ı fiqh deals with reaching and applying rulings through the determined methods. For this reason, the issue of judgment and whether the concepts of fard and wajib, which are used to express the types of judgments, mean the same thing, that is, whether they are synonymous, has been a debated issue in both the procedural works and the furu books. While mutakallimun scholars claim that the concepts of fard and wajib are interchangeable, Hanafis claim that the terms fard and wajib have different meanings. Due to the difference of opinion regarding the concepts of fard and wajib, many jurisprudential disagreements have arisen between Hanafi and mutakallimun scholars in both the usul and furu works, and this has led to discussions. For this reason, it is important to determine the differences of opinion between Hanafis and mutakallim scholars regarding the meanings of the concepts of fard and wajib. In our study, the opinions of Hanafi and mutakallim scholars regarding fard and wajib will be discussed and tried to be evaluated. Afterwards, the reflection of the Usualists' understanding of the concepts of fard and wajib on the fürû-ı fiqh will be discussed. For the analysis of the issue, the methodological works of Hanafi and mutakallim scholars and their books will be consulted.
Kaynakça
- Ak, A. (2007). İbn Rüşd’e kadar İslam Hukukun’da farz ve vâcip kavramlarının gelişimi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Alâüddîn, A. (1418/1997). Keşfü’l-esrâr. Beyrut: Dâru Kütubi’l-‘İlmiyye.
- Amidî, A. (1424/2003). el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î.
- Bâcî, E. (2001). Kitâbu’l-minhâc fî tertîbi’l-hicâc. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- Bâcûrî, İ. (1437/2016). Hâşiyetü’l-Bâcûrî, Cidde: Dâru’l-Minhâc.
- Bakıllânî, E. (1418/1998) et-Takrîb ve’l-irşâd. Beyrut. Müessetü’r-Risâle.
- Barış, E. (2021). Hanefî fıkıh düşüncesinde farz-vâcip ayırımı. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
- Bayanunî, M. (1998). Hüküm, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 18, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 466-468.
- Bayder, O. (2017). Hanefilerin amelî farz kavramına dair. Bilimname Dergisi, 2(34), 7-29, https://doi.org/10.28949/bilimname.347517.
- Bennânî. (ts). Haşiyetu’l-‘Âllâme el-Bennânî ‘ala Şerhi’l-Celâl Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed el-Mahallî. b.y: Dâru’l-Fikr.
- Beydâvî, N. (ts). Minhâcü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. y.y: ‘Âlemu’l-Kutub.
- Buğda, S. (2022). Fıkıh usûlü disiplininde âhâd haberin bilgi ve delil değeri. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi. 8(1), 348-373.
- Buhârî, E. (ts). el-Câmiʿu’s-saḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. y.y.: Dâru Tavki’n-Necât.
- Cessâs, A. (1414/1994). el-Füsûl fi’l-usûl. thk. ‘Uceyl Câsim el-Neşemî. Kuveyt: Matba‘atu’l-Mevsû‘eti’l-Fıkhiyye.
- Cüveynî, İ. (1417/1996). Kitâbu’t-telhîs fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
- Cüveynî, İ. (1399). el-Burhân. thk. Abdulazim ed-Dîb, b.y: y.y.
- Debûsî, E. (1421/2001). Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-‘İlmiyye.
- Derdîr, E. (ts). eş-Şerhu’s-saġîr ʿalâ Akrebi’l-mesâlik. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif.
- Dönmez, İ. K. (1995). Farz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 184.
- Ebû Zehre, M. (ts). Usûlu’l-fıkh. y.y: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabiyyi. Ferrâ‘. E. (1414/1993). el-‘Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali. Riyad: y.y.y .
- Gazzâlî, E. (ts). el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Cidde: Şirketü’l-Medîneti’l-Münevvere li’t-Tıbaâ.
- Habbâzî, C. (1403). el-Muġnî fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed b. Mazhar Bekâ. Mekke: Merkezu Bahsi’l-‘İlmiyyî ve İhyâu’t-Türâsi’l-İslâmî.
- İbn Abdulberr, Y. (1413/1392). el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîneti’l-Mâlikî. Beyrut; Dâru Kutubi’l-‘İlmiyye.
- İbn Abidin, M. (1423/2003). Reddu’l-muhtâr. thk: ‘Âdil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavviz. Riyâd: Dâru ‘Âlemi’l-Kutub.
- İbn Akîl, E. (1420/1999). el-Vâzıḥ fî usûli’l-fıkh. Müessesetü’r-Risâle, Beyrut.
- İbn Kudâme, M. (1419/1998). Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâẓır fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessetü’r-Reyyân.
- İbn Kudâme, M. (1417/1997). el-Muġnî. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kutub.
- İbn Manzûr, E. (ts). Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdr.
- İbn Rüşd, E. (1994). ed-Darûrî fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- İbn Rüşd, E. (1415). Bidâyetü’l-müctehid ve kifâyetü’l-muktesid. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye.
- İsnevî, C. (ts). Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-usûl, b.y: ‘Âlemu’l-Kutub.
- İzmiri, M. (1285). Haşiyetü’l-İzmirî ale'l-Mirâti’l-usûl. y.y: Matbaatu’l-Bosnevî.
- Kudûrî, E. (1418/1997). el-Muhtasar. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
- Kûrânî, T. (ts). Şerhu Muhtasaru’l-Menâr fî usûli’l-fıkh. b.y: Dâru’s-Selâm.
- Mergînânî, B. (1417). el-Hidâye. Karâçi; İdâretü’l-Kur’ân ve ‘Ulûmi’l_islâmiyye.
- Meydânî, A. G. (ts). el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. Beyrut: Mektebetu’l-‘İlmiyye.
- Molla Fenârî, Ş. (1427/2006). Fusulü'l-bedai' fî usûli’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâru Kutubi’l-‘İlmiyye.
- Molla Hüsrev. (1321/1904). Mir’âtü’l-usûl. İstanbul: Dersaâdet.
- Müslim, E. (1419/1998). el-Câmiʿu’s-sahîh. Riyad: Beytü’l-Efkâri’l-Devliyye.
- Pezdevî, F. (ts). Usûlu’l-Pezdevî. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi Yayınları.
- Râzî, F. (1996/1416). el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyyâd el-‘Ulvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
- Semerkandî, A. (1404/1984). Mîzânü’l-usûl fî netâ‘ici’l-ʿukûl, thk. Abdulmelik Abdurrahman Es‘ad es-Sa‘dî. Mekke: y.y.
- Serahsî, E. (1414/1993). Usûlu’s-Serahsî. Haydarabad: Lücnetu İhyâi’l-Meâ‘rifi’n-Numaniyye.
- Serahsî, Ş. (ts). el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
- Şâfiî, M. (1422/2001). el-Üm. thk. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib. Mansûre: Dâru’l-Vefâ.
- Şîrâzî, E. (1432/2011). el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr.
- Şîrâzî, E. (1403/1983). et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr.
- Şirbînî, Ş. (1418/1997). Muġni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
- Tirmizî, E. (1996). el-Câmi‘u’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- Tûfî, N. (t). Muhtasarü’r-Ravza. thk. Muhammed b. Tarık b. Ali el-Fevzân. b.y: y.y.
- Zerkeşî, B. (1413/1992). el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Kahire: Dâru’s-Safve.
Öz
Hüküm meselesi fıkıh usulü ve fürû-ı fıkıh çalışmalarının temel konularından biridir. Zira fıkıh usulü şer‘î delillerden nasıl hüküm elde edileceğini konu edinirken fürû-ı fıkıh da tespit edilen yöntemlerle hükümlere ulaşmayı ve onları uygulamayı ele almaktadır. Bu nedenle gerek usul eserlerinde gerekse de fürû kitaplarında hüküm meselesi ve hüküm türlerini ifade için kullanılan farz ve vâcip kavramlarının aynı şeyi ifade edip etmediği yani eş anlamlı olup olmadıkları konusu tartışılan bir mesele olmuştur. Mütekellimin usulcüler farz ve vâcip kavramlarının müteradif olduklarını iddia ederken Hanefîler farz ve vâcip terimlerinin farklı manalara geldiğini ileri sürmüşlerdir. Farz ve vâcip kavramlarıyla alakalı usulî görüş ayrılığı nedeniyle gerek usul gerekse de fürû eserlerinde Hanefî ve mütekellimin âlimler arasında birçok fıkhî ihtilaf ortaya çıkmış ve bu da tartışmalara yol açmıştır. Bu nedenle Hanefîlerle mütekellimin âlimler arasındaki farz ve vâcip kavramlarının manalarından kaynaklı görüş ayrılıklarını tespit etmek önem arz etmektedir. Çalışmamızda farz ve vâciple ilgili Hanefî ve mütekellimin âlimlerin görüşleri ele alınıp değerlendirilmeye çalışılacaktır. Sonrasında usulcülerin farz ve vâcip kavramıyla alakalı anlayışlarının fürû-ı fıkha yansıması konu edinilecektir. Mesele analizi için Hanefî ve mütekellimin usulcülerin usul eserlerine ve fürû kitaplarına müracaat edilecektir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Ak, A. (2007). İbn Rüşd’e kadar İslam Hukukun’da farz ve vâcip kavramlarının gelişimi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Alâüddîn, A. (1418/1997). Keşfü’l-esrâr. Beyrut: Dâru Kütubi’l-‘İlmiyye.
- Amidî, A. (1424/2003). el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î.
- Bâcî, E. (2001). Kitâbu’l-minhâc fî tertîbi’l-hicâc. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- Bâcûrî, İ. (1437/2016). Hâşiyetü’l-Bâcûrî, Cidde: Dâru’l-Minhâc.
- Bakıllânî, E. (1418/1998) et-Takrîb ve’l-irşâd. Beyrut. Müessetü’r-Risâle.
- Barış, E. (2021). Hanefî fıkıh düşüncesinde farz-vâcip ayırımı. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
- Bayanunî, M. (1998). Hüküm, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 18, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 466-468.
- Bayder, O. (2017). Hanefilerin amelî farz kavramına dair. Bilimname Dergisi, 2(34), 7-29, https://doi.org/10.28949/bilimname.347517.
- Bennânî. (ts). Haşiyetu’l-‘Âllâme el-Bennânî ‘ala Şerhi’l-Celâl Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed el-Mahallî. b.y: Dâru’l-Fikr.
- Beydâvî, N. (ts). Minhâcü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. y.y: ‘Âlemu’l-Kutub.
- Buğda, S. (2022). Fıkıh usûlü disiplininde âhâd haberin bilgi ve delil değeri. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi. 8(1), 348-373.
- Buhârî, E. (ts). el-Câmiʿu’s-saḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. y.y.: Dâru Tavki’n-Necât.
- Cessâs, A. (1414/1994). el-Füsûl fi’l-usûl. thk. ‘Uceyl Câsim el-Neşemî. Kuveyt: Matba‘atu’l-Mevsû‘eti’l-Fıkhiyye.
- Cüveynî, İ. (1417/1996). Kitâbu’t-telhîs fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
- Cüveynî, İ. (1399). el-Burhân. thk. Abdulazim ed-Dîb, b.y: y.y.
- Debûsî, E. (1421/2001). Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-‘İlmiyye.
- Derdîr, E. (ts). eş-Şerhu’s-saġîr ʿalâ Akrebi’l-mesâlik. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif.
- Dönmez, İ. K. (1995). Farz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 184.
- Ebû Zehre, M. (ts). Usûlu’l-fıkh. y.y: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabiyyi. Ferrâ‘. E. (1414/1993). el-‘Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali. Riyad: y.y.y .
- Gazzâlî, E. (ts). el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Cidde: Şirketü’l-Medîneti’l-Münevvere li’t-Tıbaâ.
- Habbâzî, C. (1403). el-Muġnî fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed b. Mazhar Bekâ. Mekke: Merkezu Bahsi’l-‘İlmiyyî ve İhyâu’t-Türâsi’l-İslâmî.
- İbn Abdulberr, Y. (1413/1392). el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîneti’l-Mâlikî. Beyrut; Dâru Kutubi’l-‘İlmiyye.
- İbn Abidin, M. (1423/2003). Reddu’l-muhtâr. thk: ‘Âdil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavviz. Riyâd: Dâru ‘Âlemi’l-Kutub.
- İbn Akîl, E. (1420/1999). el-Vâzıḥ fî usûli’l-fıkh. Müessesetü’r-Risâle, Beyrut.
- İbn Kudâme, M. (1419/1998). Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâẓır fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessetü’r-Reyyân.
- İbn Kudâme, M. (1417/1997). el-Muġnî. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kutub.
- İbn Manzûr, E. (ts). Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdr.
- İbn Rüşd, E. (1994). ed-Darûrî fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- İbn Rüşd, E. (1415). Bidâyetü’l-müctehid ve kifâyetü’l-muktesid. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye.
- İsnevî, C. (ts). Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-usûl, b.y: ‘Âlemu’l-Kutub.
- İzmiri, M. (1285). Haşiyetü’l-İzmirî ale'l-Mirâti’l-usûl. y.y: Matbaatu’l-Bosnevî.
- Kudûrî, E. (1418/1997). el-Muhtasar. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
- Kûrânî, T. (ts). Şerhu Muhtasaru’l-Menâr fî usûli’l-fıkh. b.y: Dâru’s-Selâm.
- Mergînânî, B. (1417). el-Hidâye. Karâçi; İdâretü’l-Kur’ân ve ‘Ulûmi’l_islâmiyye.
- Meydânî, A. G. (ts). el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. Beyrut: Mektebetu’l-‘İlmiyye.
- Molla Fenârî, Ş. (1427/2006). Fusulü'l-bedai' fî usûli’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâru Kutubi’l-‘İlmiyye.
- Molla Hüsrev. (1321/1904). Mir’âtü’l-usûl. İstanbul: Dersaâdet.
- Müslim, E. (1419/1998). el-Câmiʿu’s-sahîh. Riyad: Beytü’l-Efkâri’l-Devliyye.
- Pezdevî, F. (ts). Usûlu’l-Pezdevî. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi Yayınları.
- Râzî, F. (1996/1416). el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyyâd el-‘Ulvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
- Semerkandî, A. (1404/1984). Mîzânü’l-usûl fî netâ‘ici’l-ʿukûl, thk. Abdulmelik Abdurrahman Es‘ad es-Sa‘dî. Mekke: y.y.
- Serahsî, E. (1414/1993). Usûlu’s-Serahsî. Haydarabad: Lücnetu İhyâi’l-Meâ‘rifi’n-Numaniyye.
- Serahsî, Ş. (ts). el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
- Şâfiî, M. (1422/2001). el-Üm. thk. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib. Mansûre: Dâru’l-Vefâ.
- Şîrâzî, E. (1432/2011). el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr.
- Şîrâzî, E. (1403/1983). et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr.
- Şirbînî, Ş. (1418/1997). Muġni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
- Tirmizî, E. (1996). el-Câmi‘u’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- Tûfî, N. (t). Muhtasarü’r-Ravza. thk. Muhammed b. Tarık b. Ali el-Fevzân. b.y: y.y.
- Zerkeşî, B. (1413/1992). el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Kahire: Dâru’s-Safve.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | İslam Araştırmaları (Diğer) |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 15 Nisan 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | |
| Gönderilme Tarihi | 3 Mayıs 2024 |
| Kabul Tarihi | 25 Aralık 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 13 Sayı: 1 |
Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.