Öz
Türkçenin ve Moğolcanın söz varlığında ortak ve benzer birçok sözcük bulunmaktadır. Bunların bir kısmının Türkçe veya Moğolca kökenli olduğu açıkken bir kısmına bu iki dilden hangisinin kaynaklık ettiğini belirlemek güçtür. Ayrıca, Türk-Moğol dil ilişkileri sonucunda Türkçeden Moğolcaya kopyalandığı bilinen sözcüklerin tam olarak hangi dönemde kopyalandığını tespit etmek de her zaman mümkün değildir. Ancak bazı sözcükler özelinde fonetik, morfolojik, semantik vb. dillik ölçütler aracılığıyla birtakım saptamalar yapılabilmektedir. Özellikle Türkçe kökenli sözcüklerin, Türkçenin tarihî değişkelerinde kazandıkları yan ve mecaz anlamlarla tarihî Moğol yazı dili metinlerinde yer alması ya da Türkçenin farklı dönemlerine özgü söz varlığı unsurlarının bu metinlerde tanıklanması, kopyalama sürecinin tespitinde ve Türk-Moğol dil ilişkilerinin çeşitli açılardan ele alınmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bu durum, yalnızca sözlük düzeyindeki etkileşimleri değil, aynı zamanda tarihî metin üretiminde dilin işlevselliğini ve kültürlerarası aktarımın yönünü de ortaya koymaktadır. Ortak ve benzer söz varlığına dair yapılan karşılaştırmalı incelemeler ise Türk-Moğol dil ilişkilerinin katmanlı yapısını çözümlemeye önemli katkılar sağlamaktadır. Bu çalışmada, Moğolca Budist metinlerin incelenmesi sırasında tespit edilen Eski Uygurca kaynaklı kalıp sözler ele alınmıştır. Çalışma kapsamında, ilgili kalıp sözlerin büyük bir kısmının yalnızca Moğolca Budist metinlerde yer aldığı belirlenmiş; elde edilen veriler ışığında Uygurların Moğolca Budist terminolojisinin oluşumuna sağladığı katkılar değerlendirilmiştir. Son olarak Türk-Moğol dil ilişkilerinin sadece coğrafi yakınlıkla değil, çeşitli gereksinimlerle şekillendiği ve sürdürüldüğü vurgulanmıştır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Alimov, Rysbek. 2024. “Eski Türkçe-Moğolca Dil Temaslarında Yenisey Kırgızcasının Yeri”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD) 40: 7-34.
- AQ → Poppe, Nicholas. 1967. The Twelve Deeds of Buddha, A Mongolian Version of the Lalitavistara. Mongolian Text, Notes, and English Translation. AF 23, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Atwood, Christopher P. 2004. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File.
- AY → Kaya, Ceval. 2021. Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- AY VIII → Çetin, Engin. 2020. Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
- Baş, Asuman. 2025. “Budist Uygur ve Moğol Metinlerinde Zihin-Kalp İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Baskıda.
- BT II → Röhrborn, Klaus. 1971. Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar. Berliner Turfantexte II, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT VIII → Georg, Kara, Peter Zieme. 1977. Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Sa-skya Paṇḍita und der Mañjuśrīnāmasaṃgīti. Berliner Turfantexte VIII, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT IX → Tekin, Şinasi. 1980. Maitrisimit Nom Bitig, Die uigurische übersetzung eines werkes der buddhistischen vaibhāsika-schule. 1. Teil: Transliteraiton, übersetzung, anmerkungen, 2. Teil: Analytischer und lückläufiger index. Berliner Turfantexte IX, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT XVI → Cerensodnom, Dalantai, Manfred Taube. 1993. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung. Berliner Turfantexte XVI, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT XXIII → Peter, Zieme. 2005. Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Berliner Turfantexte XXIII, Belgium: Brepols.
- BT XXV → Wilkens, Jens. 2007. Das buch von der sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berliner Turfan Texte XXV, Belgium: Brepols.
- Carling, Gerd, Georges-Jean Pinault. 2023. Dictionary and Thesaurus of Tocharian A. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Durkin, Philip. 2014. Borrowed words. A history of loanwords in English. Oxford: Oxford University Press.
- EDAL → Starostin, Sergei, Anna Dybo, Oleg Mudrak. 2003. Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden: Brill.
- Elverskog, Johan. 2020. Budist Uygur Edebiyatı. Çev. Mustafa Ağca, Dilek Uzunkaya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gharib, Bahram. 1995. Sogdian Dictionary (Sogdian-Persian-English). Tehran: Farhangan Publications. H 1 → [Arat], Güner Reşit Rachmati. 1930. “Zur Heilkunde der Uiguren I”. SPAW, Phil: Hist.Klasse, Berlin, 24: 451- 473.
- Haspelmath, Martin. 2009. “Lexical borrowing: concepts and issues”. ss. 35-54 içinde Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook. Berlin: Walter de Gruyter.
- HT VIII → Röhrborn, Klaus. 1996. Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 5. VdSUA. 34. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Johanson, Lars. 2018. Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler. Çev. Nurettin Demir. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kara, György. 2001. “Late Mediaeval Turkic Elements in Mongolian”. ss. 73-119 içinde De Dunhuang a Istanbul. Hommage à James Russell Hamilton, Silk Road Studies V. Belgium: Brepols.
- Kemal Yunusoğlu, Mağrifet. 2019. “Moğol Döneminde Çeviri ve Uygur Mütercimler”. TDAY-Belleten 68: 7-21.
- Klc → Wallace, Vesna A. 2010. The Kālacakra Tantra, The Chapter on Sādhanā, together with the Vimalaprabhā Commentary. Translated from Sanskrit, Tibetan, and Mongolian. The American Institute of Buddhist Studies, Columbia University Center for Buddhist Studies, New York: Tibet House US.
- Lessing, Ferdinand Diedrich. 2017. Moğolca-Türkçe Sözlük. Çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Mahāvyut → Sárközi, Alice. 1995. A Buddhist Terminological Dictionary: The Mongolian Mahāvyutpatti. Bibliotheca Orientalis Hungarica XLII, Budapest: Akadémia Kiadó.
- Mol → László, Lőrincz. 1982. Molon Toyin’s Journey into the Hell Altan Gerel’s Translation. Introduction and Transcription. Monumenta Linguage Mongolicae Collecta VIII, 1, Budapest: Akadémia Kiadó.
- Ölmez, Mehmet. 2018. “Uyghurism in ‘Phags-Pa Documents (According to Tumurtogoo)”. The Journal of Northern Culture Studies 9: 1-20.
- Poppe, Nicholas. 1955. “The Turkic Loan Words in Middle Mongolian”. Central Asiatic Journal 1(1): 36-42.
- Reck, Christiane. 2016. Mitteliranische Handschriften, Teil 2: Berliner Turfanfragmente buddhistischen Inhalts in soghdischer Scrift, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
- Shōgaito, Masahiro. 1991. “On Uighur Elements in Buddhist Mongolian Texts”. Memories of the Research Department of the Toyo Banko XLIX: 27-49.
- Sinor, Denis. 1970. “Two Altaic Etymologies, Studies in General and Oriental Lingusitics”. ss. 540-544 içinde Presented to Shirô Hattori on the Occasion of His Sixtieth Birthday, TEC Co.
- Soothill, William Edward, Lewis Hodous. 2014. Dictionary of Chinese Buddhist Terms. London: Routledge.
- Srn → Ligeti, Lajos. 1973. Trésor des Sentences. Subhāṣitaratnanidhi de Sa-skya Paṇḍita. Traduction de Sonom Gara. Monumenta Linguage Mongolicae Collecta IV, Budapest: Akadémia Kiadó.
- Suv → Kara, György. 1968. Az Aranyfény-szutra: Suvarṇaprabhāsottamasūtrendrarāja, Yon-Tan Bzaṅ-Po Szövege (1-2). Mongol Nyelvemléktár XIII, Budapest: ELTE Belső-ázsiai Intézet.
- Szpindler, Maciej. 2020. “Buddhist Filial Piety in Mongolia and Beyond”. Przeglad Orientalistyczny 4(276): 322-337.
Öz
There are many common and similar words in the vocabulary of Turkic and Mongolian. While some of these words are clearly of Turkic or Mongolian origin, it is difficult to determine which of these two languages is the source of some of them. Moreover, it is not always possible to determine the exact period in which the words known to have been copied from Turkic into Mongolian as a result of Turkic-Mongolian language relations. However, for some words, some determinations can be made through linguistic criteria such as phonetic, morphological, semantic, etc. In particular, the presence of words of Turkic origin in historical Mongolian written language texts with the connotative and figurative meanings they acquired in the historical periods of Turkic or the witnessing of lexical elements specific to different periods of Turkic in these texts play an important role in determining the copying process and discussing Turkic-Mongolian language relations from various perspectives. This situation reveals not only the interactions at the lexical level, but also the functionality of the language in the production of historical texts and the direction of intercultural transmission. Such comparative studies of common and similar vocabulary make important contributions to analyzing the layered structure of Turkic-Mongolian language relations. The study focuses on Old Uyghur-derived set phrases observed in Mongolian Buddhist texts. It has been determined that the majority of the related set phrases that constitute the material of the study are found only in Mongolian Buddhist texts, and in the light of the data obtained, the contributions of the Uyghurs to the formation of Mongolian Buddhist terminology are evaluated. Finally, it is emphasized that Turkic-Mongolian language relations are shaped and sustained not only by geographical proximity but also by various needs.
Anahtar Kelimeler
Old Uyghur Mongolian written language Buddhism copying set phrases
Kaynakça
- Alimov, Rysbek. 2024. “Eski Türkçe-Moğolca Dil Temaslarında Yenisey Kırgızcasının Yeri”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD) 40: 7-34.
- AQ → Poppe, Nicholas. 1967. The Twelve Deeds of Buddha, A Mongolian Version of the Lalitavistara. Mongolian Text, Notes, and English Translation. AF 23, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Atwood, Christopher P. 2004. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File.
- AY → Kaya, Ceval. 2021. Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- AY VIII → Çetin, Engin. 2020. Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
- Baş, Asuman. 2025. “Budist Uygur ve Moğol Metinlerinde Zihin-Kalp İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Baskıda.
- BT II → Röhrborn, Klaus. 1971. Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar. Berliner Turfantexte II, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT VIII → Georg, Kara, Peter Zieme. 1977. Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Sa-skya Paṇḍita und der Mañjuśrīnāmasaṃgīti. Berliner Turfantexte VIII, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT IX → Tekin, Şinasi. 1980. Maitrisimit Nom Bitig, Die uigurische übersetzung eines werkes der buddhistischen vaibhāsika-schule. 1. Teil: Transliteraiton, übersetzung, anmerkungen, 2. Teil: Analytischer und lückläufiger index. Berliner Turfantexte IX, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT XVI → Cerensodnom, Dalantai, Manfred Taube. 1993. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung. Berliner Turfantexte XVI, Berlin: Akademie-Verlag.
- BT XXIII → Peter, Zieme. 2005. Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Berliner Turfantexte XXIII, Belgium: Brepols.
- BT XXV → Wilkens, Jens. 2007. Das buch von der sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berliner Turfan Texte XXV, Belgium: Brepols.
- Carling, Gerd, Georges-Jean Pinault. 2023. Dictionary and Thesaurus of Tocharian A. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Durkin, Philip. 2014. Borrowed words. A history of loanwords in English. Oxford: Oxford University Press.
- EDAL → Starostin, Sergei, Anna Dybo, Oleg Mudrak. 2003. Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden: Brill.
- Elverskog, Johan. 2020. Budist Uygur Edebiyatı. Çev. Mustafa Ağca, Dilek Uzunkaya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gharib, Bahram. 1995. Sogdian Dictionary (Sogdian-Persian-English). Tehran: Farhangan Publications. H 1 → [Arat], Güner Reşit Rachmati. 1930. “Zur Heilkunde der Uiguren I”. SPAW, Phil: Hist.Klasse, Berlin, 24: 451- 473.
- Haspelmath, Martin. 2009. “Lexical borrowing: concepts and issues”. ss. 35-54 içinde Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook. Berlin: Walter de Gruyter.
- HT VIII → Röhrborn, Klaus. 1996. Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 5. VdSUA. 34. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Johanson, Lars. 2018. Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler. Çev. Nurettin Demir. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kara, György. 2001. “Late Mediaeval Turkic Elements in Mongolian”. ss. 73-119 içinde De Dunhuang a Istanbul. Hommage à James Russell Hamilton, Silk Road Studies V. Belgium: Brepols.
- Kemal Yunusoğlu, Mağrifet. 2019. “Moğol Döneminde Çeviri ve Uygur Mütercimler”. TDAY-Belleten 68: 7-21.
- Klc → Wallace, Vesna A. 2010. The Kālacakra Tantra, The Chapter on Sādhanā, together with the Vimalaprabhā Commentary. Translated from Sanskrit, Tibetan, and Mongolian. The American Institute of Buddhist Studies, Columbia University Center for Buddhist Studies, New York: Tibet House US.
- Lessing, Ferdinand Diedrich. 2017. Moğolca-Türkçe Sözlük. Çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Mahāvyut → Sárközi, Alice. 1995. A Buddhist Terminological Dictionary: The Mongolian Mahāvyutpatti. Bibliotheca Orientalis Hungarica XLII, Budapest: Akadémia Kiadó.
- Mol → László, Lőrincz. 1982. Molon Toyin’s Journey into the Hell Altan Gerel’s Translation. Introduction and Transcription. Monumenta Linguage Mongolicae Collecta VIII, 1, Budapest: Akadémia Kiadó.
- Ölmez, Mehmet. 2018. “Uyghurism in ‘Phags-Pa Documents (According to Tumurtogoo)”. The Journal of Northern Culture Studies 9: 1-20.
- Poppe, Nicholas. 1955. “The Turkic Loan Words in Middle Mongolian”. Central Asiatic Journal 1(1): 36-42.
- Reck, Christiane. 2016. Mitteliranische Handschriften, Teil 2: Berliner Turfanfragmente buddhistischen Inhalts in soghdischer Scrift, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
- Shōgaito, Masahiro. 1991. “On Uighur Elements in Buddhist Mongolian Texts”. Memories of the Research Department of the Toyo Banko XLIX: 27-49.
- Sinor, Denis. 1970. “Two Altaic Etymologies, Studies in General and Oriental Lingusitics”. ss. 540-544 içinde Presented to Shirô Hattori on the Occasion of His Sixtieth Birthday, TEC Co.
- Soothill, William Edward, Lewis Hodous. 2014. Dictionary of Chinese Buddhist Terms. London: Routledge.
- Srn → Ligeti, Lajos. 1973. Trésor des Sentences. Subhāṣitaratnanidhi de Sa-skya Paṇḍita. Traduction de Sonom Gara. Monumenta Linguage Mongolicae Collecta IV, Budapest: Akadémia Kiadó.
- Suv → Kara, György. 1968. Az Aranyfény-szutra: Suvarṇaprabhāsottamasūtrendrarāja, Yon-Tan Bzaṅ-Po Szövege (1-2). Mongol Nyelvemléktár XIII, Budapest: ELTE Belső-ázsiai Intézet.
- Szpindler, Maciej. 2020. “Buddhist Filial Piety in Mongolia and Beyond”. Przeglad Orientalistyczny 4(276): 322-337.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Dil Çalışmaları (Diğer) |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 13 Haziran 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 15 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 25 Mart 2025 |
| Kabul Tarihi | 25 Nisan 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 13 Sayı: 43 |
Avrasyad''de yayınlanan makaleler, Creative Commons Atıf-Gayriticari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY-NC 4.0) ile lisanslanmıştır. Bilimsel araştırmaları kamuya ücretsiz sunmanın bilginin küresel paylaşımını artıracağı ilkesini benimseyen dergi, tüm içeriğine anında açık erişim sağlamaktadır. Makalelerdeki fikir ve görüşlerin sorumluluğu sadece yazarlarına ait olup Avrasyad''nin görüşlerini yansıtmazlar. Kullanım Şartları ve Gizlilik Politikası