Öz
It is a well-known fact that Mawlānā and Mevlevi thought have had a significant influence on Turkish literature. This reality has existed for centuries as a source that has left its mark on many poets and literary works. One of the leading Sufi poets of the 16th century, Shahidi from Muğla, wrote works in Arabic, Persian, and Turkish. In addition to these works, there are also some texts attributed to him whose authorship has not been definitively established. Undoubtedly, among his works, the poetic Persian-Turkish dictionary Tuhfe-i Shahidi has gained well-deserved fame, as it has numerous manuscript copies in libraries both within and outside the country and has been the subject of many commentaries and translations. Another of his works that has attracted significant attention is Gulshan-i Tawhīd, which consists of selected couplets from each volume of Mathnawī, explained through five-couplet commentaries. Written in the mathnawī poetic form, the work begins with a 99-couplet introduction, followed by a 99-couplet preface titled Müfredât-ı Mathnawī, written by Şâhidî for the selected verses. As a guide for dervishes embarking on the path of Sufism, Gulshan-i Tawhīd focuses on various religious and mystical themes, including divine love, knowledge, truth, wisdom, worship, good morals, patience, and piety. This study will examine Shahidi’s conception of prophets within his work. Throughout the text, Prophet Muhammad, along with Adam, Abraham, Joseph, Moses, Solomon and Jesus are mentioned on various occasions. By providing examples of the couplets in which these prophets appear, their intended use and significance will be analyzed. It is understood that Shahidi aimed to reinforce his discourse by referring to these prophets. Additionally, considering that Shahidi wrote Turkish poems in various poetic forms in a volume substantial enough to form a small divan, it is natural to state that he made use of prophetic references in the tradition of divan literature.
Anahtar Kelimeler
Turkish-Islamic Literature Mathnawī Ibrahim Shahidi Dede Gulshan-i Tawhīd Prophet
Kaynakça
- Akkaya, H. (2010). Süleyman (Edebiyat). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 38, ss. 60-62). TDV Yayınları.
- Aydemir, A. (2006). İslamî kaynaklara göre peygamberler. TDV Yayınları.
- Bozkurt, K. & Özbek Arslan, N. (2024). Kelâm ve mucize: klasik Türk şiirinde Hz. Mûsâ. İçinde Klasik Türk edebiyatında peygamberler (ss. 261-320). Paradigma Akademi Yayınları.
- Bursalı Mehmed Tâhir (2016). Osmanlı müellifleri (Ed. M. Çiçekler; cilt 1). Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA).
- Çakan, İ. L. & Solmaz, N. M. (2008). Kur’ân-ı Kerîm’e göre peygamberler ve tevhîd mücâdelesi. Ensar Neşriyat.
- Çelebi, İ. (2000). Îsâ (Kelâm). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 22, ss. 472-473). TDV Yayınları.
- Çıpan, M. (1985). Muğlalı İbrahim Şâhidî hayatı, edebî şahsiyeti, eserleri divan ve gülşen-i vahdet (tenkitli metin) [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez.
- Çıpan, M. (2010). Şâhidî, İbrâhim. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 38, ss. 273-274). TDV Yayınları.
- Demirci, M. (1997). Hakîkat-i Muhammediyye. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 15, ss. 179-180). TDV Yayınları.
- Genç, İ. (2000). Esrar Dede: tezkire-i şua’râ-yı mevleviyye: inceleme, metin. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
- Gölpınarlı, A. (2018). Mevlânâ’dan sonra mevlevilik. İnkılâp Kitabevi.
- Gürer, D. (2005). Mesnevî’de “Peygamber” kavramı ve peygamberler. Tasavvuf ilmi ve akademik araştırma dergisi, 14(103-120).
- Harman, Ö. F. (2000). Îsâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 22, ss. 465-472). TDV Yayınları.
- Koncu, H. (2013). Yûsuf ve Züleyhâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 44, ss. 38-40). TDV Yayınları.
- Köksal, M. A. (2009). Peygamberler tarihi (cilt 2). TDV Yayınları.
- Mevlânâ Celâleddin. (2018). Mesnevi (Ed. A. Gölpınarlı; Çev. V. Ç. İzbudak). Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
- Mustafa Sâkıb Dede. (1866). Sefîne-i nefîse-i mevleviyân (cilt 2). Mektebetu Vehbe.
- Önkaş, N. A. (2012). Muğlalı İbrahim Şahidi. Muğla Valiliği.
- Özbek Arslan, N. (Ed.). (2024). Klasik türk edebiyatında peygamberler. Paradigma Akademi Yayınları.
- Pala, İ. (2016). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü (27. Basım). Kapı Yayınları.
- Şâhidî, İ. (940). Gülşen-i tevhîd. DTCF Kütüphanesi (El Yazmaları Bölümü).
- Şâhidî, İ. (1298). Gülşen-i tevhîd. Tıbbiye-i Şâhâne Matbaası.
- Şâhidî, İ. (2002). Gülşen-i tevhîd (Çev. M. B. Beytur). Kırkambar Kitaplığı.
- Şenödeyici, Ö. (2024). Süleyman peygamber ve Anka’nın yokluğa sürgünü. İçinde N. Özbek Arslan (Ed.), Klasik Türk edebiyatında peygamberler (ss. 323-334). Paradigma Akademi Yayınları.
- Şıra, H. (2022). Abdullah Salahâddin Uşşâkî’nin terceme-i gülşen-i tevhîd’i (İnceleme-metin) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez.
- Şimşekler, N. (1998). Şahidi İbrahim Dede’nin gülşen-i esrârı (tenkitli metin—tahlil) [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi]. YÖK Tez. Tan, B. (2020). Şâhidî, Muğlalı İbrahim Dede. İçinde Türk edebiyatı isimler sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sahidi-muglali-ibrahim-dede Yavuz, Y. Ş. (2007). Peygamber. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 34, ss. 257-262). TDV Yayınları. Yeniterzi, E. (1993). Divan şiirinde na’t. TDV Yayınları.
Öz
Mevlânâ ve Mevlevîliğin Türk edebiyatı üzerindeki etkisi bilinen bir gerçektir. Bu gerçeklik pek çok şair ve eser üzerinde iz taşıyan bir memba olarak asırlar boyunca var olagelmiştir. XVI. Asrın önde gelen mutasavvıf şairlerinden Muğlalı İbrahim Şâhidî Dede’nin Arapça, Farsça ve Türkçe yazdığı eserlerinin yanında kendisine atfedilmekle birlikte aidiyeti tam olarak tespit edilememiş olan eserleri de bulunmaktadır. Şüphesiz bu eserlerinin içerisinde yurt içi ve yurdu dışı kütüphanelerinde bir hayli yazması nüshası bulunan, pek çok şerhe ve tercümeye konu olan Tuhfe-i Şâhidî isimli manzum Farsça-Türkçe sözlük haklı bir şöhrete sahiptir. Bu eserden sonra yine büyük bir ilgiye mazhar olmuş eseri de Mesnevî-i Manevî’nin her cildinden seçilmiş belli sayılardaki beyitlerin Farsça beş beyitle şerh edilmesi şeklinde meydana getirilmiş olan Gülşen-i Tevhîd’dir. Mesnevî nazım şekliyle yazılan eserin başında 99 beyitlik bir giriş ile Şâhidî tarafından Müfredât-ı Mesnevî ismi verilen seçili beyitler için yazılmış 99 beyitlik bir dîbâce de bulunmaktadır. Tasavvuf yoluna giren dervişlere bir rehber niteliğinde yazılan Gülşen-i Tevhîd’de ilahi aşk başta olmak üzere ilim, hakikat, irfan bilgisi, ibadetler, güzel ahlak, sabır, takva gibi pek çok dinî ve tasavvufî mesele üzerinde durulduğu görülmektedir. Bu çalışmada Şâhidî’nin eserindeki peygamber tasavvuru üzerinde durulacaktır. Hz. Muhammed başta olmak üzere Hz. Âdem, Hz. İbrahim, Hz. Yusuf, Hz. Musa, Hz. Süleyman ve Hz. İsa metin boyunca çeşitli vesilelerle zikredilmiştir. İsmi geçen peygamberlerin bulunduğu beyitlerden örnekler verilmek suretiyle kullanım amaçları tespit edilmiştir. Şâhidî’nin bu peygamberleri anmak suretiyle üzerinde durduğu meselelere dair anlatımını güçlendirme gayesini güttüğü anlaşılmaktadır. Ayrıca küçük çaplı bir divan tertip edecek hacimde ve farklı nazım şekillerinde yazdığı Türkçe şiirleri de bulunan Şâhidî’nin divan edebiyatının peygamberler üzerinden yaptığı göndermeleri de kullanmasının tabii olduğunu söylemek mümkündür.
Anahtar Kelimeler
Türk İslam Edebiyatı Mesnevî-i Manevî İbrahim Şâhidî Dede Gülşen-i Tevhîd Peygamber
Kaynakça
- Akkaya, H. (2010). Süleyman (Edebiyat). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 38, ss. 60-62). TDV Yayınları.
- Aydemir, A. (2006). İslamî kaynaklara göre peygamberler. TDV Yayınları.
- Bozkurt, K. & Özbek Arslan, N. (2024). Kelâm ve mucize: klasik Türk şiirinde Hz. Mûsâ. İçinde Klasik Türk edebiyatında peygamberler (ss. 261-320). Paradigma Akademi Yayınları.
- Bursalı Mehmed Tâhir (2016). Osmanlı müellifleri (Ed. M. Çiçekler; cilt 1). Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA).
- Çakan, İ. L. & Solmaz, N. M. (2008). Kur’ân-ı Kerîm’e göre peygamberler ve tevhîd mücâdelesi. Ensar Neşriyat.
- Çelebi, İ. (2000). Îsâ (Kelâm). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 22, ss. 472-473). TDV Yayınları.
- Çıpan, M. (1985). Muğlalı İbrahim Şâhidî hayatı, edebî şahsiyeti, eserleri divan ve gülşen-i vahdet (tenkitli metin) [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez.
- Çıpan, M. (2010). Şâhidî, İbrâhim. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 38, ss. 273-274). TDV Yayınları.
- Demirci, M. (1997). Hakîkat-i Muhammediyye. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 15, ss. 179-180). TDV Yayınları.
- Genç, İ. (2000). Esrar Dede: tezkire-i şua’râ-yı mevleviyye: inceleme, metin. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
- Gölpınarlı, A. (2018). Mevlânâ’dan sonra mevlevilik. İnkılâp Kitabevi.
- Gürer, D. (2005). Mesnevî’de “Peygamber” kavramı ve peygamberler. Tasavvuf ilmi ve akademik araştırma dergisi, 14(103-120).
- Harman, Ö. F. (2000). Îsâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 22, ss. 465-472). TDV Yayınları.
- Koncu, H. (2013). Yûsuf ve Züleyhâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 44, ss. 38-40). TDV Yayınları.
- Köksal, M. A. (2009). Peygamberler tarihi (cilt 2). TDV Yayınları.
- Mevlânâ Celâleddin. (2018). Mesnevi (Ed. A. Gölpınarlı; Çev. V. Ç. İzbudak). Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
- Mustafa Sâkıb Dede. (1866). Sefîne-i nefîse-i mevleviyân (cilt 2). Mektebetu Vehbe.
- Önkaş, N. A. (2012). Muğlalı İbrahim Şahidi. Muğla Valiliği.
- Özbek Arslan, N. (Ed.). (2024). Klasik türk edebiyatında peygamberler. Paradigma Akademi Yayınları.
- Pala, İ. (2016). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü (27. Basım). Kapı Yayınları.
- Şâhidî, İ. (940). Gülşen-i tevhîd. DTCF Kütüphanesi (El Yazmaları Bölümü).
- Şâhidî, İ. (1298). Gülşen-i tevhîd. Tıbbiye-i Şâhâne Matbaası.
- Şâhidî, İ. (2002). Gülşen-i tevhîd (Çev. M. B. Beytur). Kırkambar Kitaplığı.
- Şenödeyici, Ö. (2024). Süleyman peygamber ve Anka’nın yokluğa sürgünü. İçinde N. Özbek Arslan (Ed.), Klasik Türk edebiyatında peygamberler (ss. 323-334). Paradigma Akademi Yayınları.
- Şıra, H. (2022). Abdullah Salahâddin Uşşâkî’nin terceme-i gülşen-i tevhîd’i (İnceleme-metin) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez.
- Şimşekler, N. (1998). Şahidi İbrahim Dede’nin gülşen-i esrârı (tenkitli metin—tahlil) [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi]. YÖK Tez. Tan, B. (2020). Şâhidî, Muğlalı İbrahim Dede. İçinde Türk edebiyatı isimler sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sahidi-muglali-ibrahim-dede Yavuz, Y. Ş. (2007). Peygamber. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (cilt 34, ss. 257-262). TDV Yayınları. Yeniterzi, E. (1993). Divan şiirinde na’t. TDV Yayınları.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Türk İslam Edebiyatı |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 18 Nisan 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | |
| Gönderilme Tarihi | 30 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 14 Şubat 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı |
Kaynak Göster
Creative Commons Atıf-GayriTicari-AynıLisanslaPaylaş 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.