Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

A CONDOLENCE-NÂME WRITTEN IN EASTERN TURKISH BY UZBEK ABDULLAH KHAN

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 15 - 40, 01.06.2025
https://doi.org/10.32321/cutad.1564828

Öz

The area, which includes China in the east, the Caspian Sea and Khorasan mountains in the west, the Hindu Kush and Kûh-ı Sefîd mountains in the south, and the Kazakh steppes in the north, is called Turkestan in the literature. A large part of this Turkish homeland, which has been under the rule of the great Turkish states since ancient times, was dominated by the Uzbek khans in the XVI century. In the century in question, the Uzbek khans engaged in a difficult struggle and competition with another Turkish state, the Safavids, to dominate the region. Over time, the Ottoman Empire intervened in this competition between the two Turkish states, became one with the Uzbek khans and took the same side against the Safavids. As a requirement of the alliance between them, the Ottoman sultans and the Uzbek khans acted jointly against the Safavids. The Ottoman-Uzbek alliance, which was implemented especially in the campaigns organized by the Ottoman Empire against the Safavids, continued intensively during the reigns of Yavuz Sultan Selim, Suleiman the Magnificent, Selim II and Murad III, who were Ottoman sultans of the XVIth century. The alliance left behind not only political and historical victories, but also a significant diplomatic correspondence. In this study, it is an exemplary document for the alliance between the two states, and the nâmen, which is found in the Süleymaniye Library Esad Efendi Catalog and is found between the 245b-246b leafs of the munşeât magazine called Düstûru'l-İnşâ, which belongs to Sarı Abdullah Efendi, and which is revealed to belong to Abdullah Khan, one of the Uzbek khans, will be introduced. The geography of Turkestan based on the name introduced, the Turkic states established in this field, the Uzbeks, the Uzbek khanates, the relations of the khanates with the Safavid and the Ottomans, the history of the relations between the Ottomans and the Uzbek khans, the underlying reasons for these relations, the languages in which the correspondence was carried out, the archives and period sources in which these state correspondences were kept, the introduction of the journal in which the document based on the study is located, who is the sender and addressee of the document, information was given about the type, form and content features of the document, the place of the document in Turkish history, the researches on the examined nâme and Turkestan khanates, the style used by the parties against each other, the spelling and language features of the document. Then, the document was transferred to Turkish with the translation alphabet. In the conclusion part, in the light of the findings obtained, the characteristics of the correspondence language and style of the Uzbek khanates are given.

Kaynakça

  • Aka, İ. (2014). Timur ve devleti. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Aydoğmuşoğlu, C. (2015). Safevi devleti tarihi. Kimlik Yayınları.
  • Aytekin, Ü. (2002). Sarı Abdullah Efendi ve Mesnevi-i şerîf şerhi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Azamat, N. (2009). Sarı Abdullah Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 36, ss. 145-147). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Barutcu Özönder, F. S. (2024). Nevâyî dili ve üslûbu: belirtmeli edilgen kuruluşlar veya ululama edilgenleri ve belirtme/ilgi hâli birleşmesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 21(2), 141-223.
  • Buzpınar, Ş. T. (2004). Osmanlı hilafeti meselesi: bir literatür değerlendirmesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2(1), 113-131.
  • Doğan, O. ve Erdoğan, A. (2019). Batı Türkistan hanlıkları (kuruluştan yıkılışa). Berikan Yayınevi.
  • Eckmann, J. (2012). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, Çev.). Kesit Yayınları.
  • Eraslan, K. (1970). Doğu Türkçesindeki ek uyumsuzluğuna dair. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII, 113-124.
  • Feridun Ahmed Bey, Münşeâtü’s-selâtîn I-II, İstanbul: 1275.
  • Golden, P. B. (2018). Türk halkları tarihine giriş. Ötüken Yayıncılık.
  • Gündüz, T. (2016). Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe Yayınevi.
  • Hammer, J. (1997). Osmanlı tarihi-1 (M. Ata, Çev.). Millî Eğitim Bakanlığı.
  • Hatunoğlu, N. (2010). Buhara Hanlığı'nın son emiri Âlim Han ve dönemi (1911-1920) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Inalcık, H. (1970). The Ottomans and the caliphate. The Cambridge History of Islam, I, 320-323.
  • Kafalı, M. (1976). Altın Ordu Hanlığı'nın kuruluş ve yükseliş devirleri. İstanbul Üniversitesi.
  • Karadağ Çınar, G. (2011). Safevî - Özbek siyasî ilişkileri ve Osmanlı'nın tesiri (1524-1630) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Karasoy, Y. (1989). Şiban Han dîvânı (inceleme-metin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Kılıç, R. (1999). Osmanlı padişahı III. Murad ve Özbek hükümdarı II. Abdullah dönemi Osmanlı-Türkistan dayanışması. Bilig, 10(99), 49-58.
  • Kök, A. (2019). Özbek Ubeydullah Han’ın 11 Şaban 941/15 Şubat 1535 tarihli mektubunun dil ve üslubu üzerine bir inceleme. X. uluslararası dünya dili Türkçe sempozyumu bildiri kitabı içinde (Ferruh Ağca ve Adem Koç, Ed.) (ss. 1080-1091). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
  • Kök, A. (2022). Büyük Selçuklu sonrası Anadolu, İran, Irak ve Kafkasya sahası Türk devletlerinde devlet yazışma kültürü, dili ve üslûbu, belgeler ve açıklamalı dizinler [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Münşeât mecmuâsı, Es’ad Efendi Kitaplığı, No: 3345.
  • Özgüdenli, O. G. (2009). Moğol İranında gelenek ve değişim Gâzân Han ve reformları (1295-1304). Kaknüs Yayınları.
  • Saray, M. (1988). Abdullah Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, s. 104). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Sarı Abdullah Efendi, Düstûru’l-inşâ. Revan Kitaplığı, No: 1940.
  • Sarıyar, A. (1965). XV. ve XVI. yüzyıllarda Osmanlı-Özbek münâsebetleri [Bitirme tezi]. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
  • Şçerbak, A. M. (1981). Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurskih yazıkov (glagol). Leningrad.
  • Taşağıl, A. (2012). Türkistan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 41, ss. 556-560). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Tekin, T.-Ölmez, M. (2014). Türk dilleri -giriş-. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
  • Togan, A. Z. V. (1927). Türkistan ismi, hududu ve mesahası hakkında. Yeni Türkistan, 1, 1927(5-6), 30-37.
  • Togan, A. Z. V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve yakın tarihi. Enderun Kitabevi.
  • Tolkun, S. (2015). Doğu Türkçesi metinlerinde başlangıcından günümüze saygı ve nezaket ifadesi sorunu. Dil Araştırmaları, Güz(17), 135-157.

ÖZBEK ABDULLAH HAN’A AİT DOĞU TÜRKÇESİ İLE KALEME ALINMIŞ BİR TAZİYE-NÂME

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 15 - 40, 01.06.2025
https://doi.org/10.32321/cutad.1564828

Öz

Doğuda Çin, batıda Hazar Denizi ile Horasan dağları, güneyde Hindikuş ile Kûh-ı Sefîd dağları, kuzeyde ise Kazak bozkırlarını içerisine alan saha literatürde Türkistan olarak adlandırılmaktadır. Çok eskiden beri büyük Türk devletlerinin idareleri altında bulunan bu Türk yurdunun büyük bir kısmına XVI. yüzyılda Özbek hanları hâkim olmuşlardır. Söz konusu yüzyılda Özbek hanları bölgenin hâkimi olmak için bir diğer Türk devleti olan Safevîler ile zorlu bir mücadele ve rekabete girişmişlerdir. İki Türk devleti arasındaki bu rekabete zamanla Osmanlı Devleti de müdâhil olmuş, Özbek hanları ile bir olup Safevîlere karşı aynı safta yer almıştır. Aralarındaki ittifakın gereği olarak da Osmanlı padişahları ile Özbek hanları, Safevîlere karşı ortak hareket etmişlerdir. Bilhassa Safevîler üzerine Osmanlı Devleti’nin düzenlediği seferlerde hayata geçirilen Osmanlı-Özbek ittifakı, XVI. yüzyıl Osmanlı sultanlarından Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murad dönemlerinde yoğun olarak devam etmiştir. Söz konusu ittifak geride sadece siyasî ve tarihî zaferler değil, aynı zamanda kayda değer bir diplomatik yazışma belgesi bırakmıştır. Bu çalışmada iki devlet arasında ittifaka örnek bir belge olup Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Kataloğu'nda bulunan ve Sarı Abdullah Efendi'ye ait olan Düstûru’l-İnşâ adlı münşeât mecmuasının 245b-246b varakları arasında bulunan ve Özbek hanlarından Abdullah Han'a ait olduğu ortaya konan nâmenin tanıtımı yapılacaktır. Tanıtımı yapılan nâmeden hareketle Türkistan coğrafyası, bu sahada kurulan Türk devletleri, Özbekler, Özbek hanlıkları, hanlıkların Safevî ve Osmanlılar ile ilişkileri, Osmanlılarla Özbek hanları arasındaki ilişkilerin tarihi, bu ilişkilerin altında yatan nedenler, yazışmaların hangi dillerle yürütüldüğü, bu devlet yazışmalarının muhafaza edildiği arşiv ve dönem kaynakları, çalışmaya esas alınan belgenin bulunduğu münşeât mecmuasının tanıtımı, belgenin göndereni ile muhatabının kim olduğu, belgenin türü, biçim ve içerik özellikleri, belgenin Türk tarihi içerisindeki yeri, incelenen nâme ve Türkistan hanlıkları üzerine yapılan araştırmalar, taraflarının birbirlerine karşı kullandıkları üslup, belgenin imla ve dil özellikleri hakkında bilgiler verilecektir. Ardından da belgenin çeviri yazı alfabesi ile Türkiye Türkçesine aktarımı yapılacaktır. Sonuç kısmında ise elde edilen bulgular ışığında Özbek hanlıklarının yazışma dili ve üslubuna dair özellikler verilecektir.

Kaynakça

  • Aka, İ. (2014). Timur ve devleti. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Aydoğmuşoğlu, C. (2015). Safevi devleti tarihi. Kimlik Yayınları.
  • Aytekin, Ü. (2002). Sarı Abdullah Efendi ve Mesnevi-i şerîf şerhi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Azamat, N. (2009). Sarı Abdullah Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 36, ss. 145-147). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Barutcu Özönder, F. S. (2024). Nevâyî dili ve üslûbu: belirtmeli edilgen kuruluşlar veya ululama edilgenleri ve belirtme/ilgi hâli birleşmesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 21(2), 141-223.
  • Buzpınar, Ş. T. (2004). Osmanlı hilafeti meselesi: bir literatür değerlendirmesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2(1), 113-131.
  • Doğan, O. ve Erdoğan, A. (2019). Batı Türkistan hanlıkları (kuruluştan yıkılışa). Berikan Yayınevi.
  • Eckmann, J. (2012). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, Çev.). Kesit Yayınları.
  • Eraslan, K. (1970). Doğu Türkçesindeki ek uyumsuzluğuna dair. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII, 113-124.
  • Feridun Ahmed Bey, Münşeâtü’s-selâtîn I-II, İstanbul: 1275.
  • Golden, P. B. (2018). Türk halkları tarihine giriş. Ötüken Yayıncılık.
  • Gündüz, T. (2016). Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe Yayınevi.
  • Hammer, J. (1997). Osmanlı tarihi-1 (M. Ata, Çev.). Millî Eğitim Bakanlığı.
  • Hatunoğlu, N. (2010). Buhara Hanlığı'nın son emiri Âlim Han ve dönemi (1911-1920) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Inalcık, H. (1970). The Ottomans and the caliphate. The Cambridge History of Islam, I, 320-323.
  • Kafalı, M. (1976). Altın Ordu Hanlığı'nın kuruluş ve yükseliş devirleri. İstanbul Üniversitesi.
  • Karadağ Çınar, G. (2011). Safevî - Özbek siyasî ilişkileri ve Osmanlı'nın tesiri (1524-1630) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Karasoy, Y. (1989). Şiban Han dîvânı (inceleme-metin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Kılıç, R. (1999). Osmanlı padişahı III. Murad ve Özbek hükümdarı II. Abdullah dönemi Osmanlı-Türkistan dayanışması. Bilig, 10(99), 49-58.
  • Kök, A. (2019). Özbek Ubeydullah Han’ın 11 Şaban 941/15 Şubat 1535 tarihli mektubunun dil ve üslubu üzerine bir inceleme. X. uluslararası dünya dili Türkçe sempozyumu bildiri kitabı içinde (Ferruh Ağca ve Adem Koç, Ed.) (ss. 1080-1091). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
  • Kök, A. (2022). Büyük Selçuklu sonrası Anadolu, İran, Irak ve Kafkasya sahası Türk devletlerinde devlet yazışma kültürü, dili ve üslûbu, belgeler ve açıklamalı dizinler [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Münşeât mecmuâsı, Es’ad Efendi Kitaplığı, No: 3345.
  • Özgüdenli, O. G. (2009). Moğol İranında gelenek ve değişim Gâzân Han ve reformları (1295-1304). Kaknüs Yayınları.
  • Saray, M. (1988). Abdullah Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, s. 104). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Sarı Abdullah Efendi, Düstûru’l-inşâ. Revan Kitaplığı, No: 1940.
  • Sarıyar, A. (1965). XV. ve XVI. yüzyıllarda Osmanlı-Özbek münâsebetleri [Bitirme tezi]. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
  • Şçerbak, A. M. (1981). Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurskih yazıkov (glagol). Leningrad.
  • Taşağıl, A. (2012). Türkistan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 41, ss. 556-560). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Tekin, T.-Ölmez, M. (2014). Türk dilleri -giriş-. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
  • Togan, A. Z. V. (1927). Türkistan ismi, hududu ve mesahası hakkında. Yeni Türkistan, 1, 1927(5-6), 30-37.
  • Togan, A. Z. V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve yakın tarihi. Enderun Kitabevi.
  • Tolkun, S. (2015). Doğu Türkçesi metinlerinde başlangıcından günümüze saygı ve nezaket ifadesi sorunu. Dil Araştırmaları, Güz(17), 135-157.
Toplam 32 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Güney-Doğu (Yeni Uygur/Özbek) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Ali Kök 0000-0002-1018-3600

Yayımlanma Tarihi 1 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 14 Ekim 2024
Kabul Tarihi 3 Mart 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 10 Sayı: 1

Kaynak Göster

APA Kök, A. (2025). ÖZBEK ABDULLAH HAN’A AİT DOĞU TÜRKÇESİ İLE KALEME ALINMIŞ BİR TAZİYE-NÂME. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 10(1), 15-40. https://doi.org/10.32321/cutad.1564828