Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi

Öz

Söylem; olayları, kişi, durum, algı ve çatışmaları kapsayan ve dil ile ifade edilebilen geniş bir kavramdır. Söylemin aslında kişi veya grupların hayata bakışlarını, çevreyi kendi çerçevelerinden algılayış biçimleriyle ilişkili ve ideolojilerini ortaya koymak suretiyle zihin yapısına ait ipuçlarını barındırması bizi, belli bir metne dayalı söylem analizinin metni ortaya çıkaran arka plandaki zihniyete ulaşma açısından oldukça önemli olduğu sonucuna ulaştırmaktadır. Yazarın kavramları ve olguları algılayış biçimi ve dâhil olduğu ideoloji metne çeşitli biçimlerde bilinçli veya bilinçsiz olarak sirayet etmektedir.
Bu çalışmada Kâşgarlı Mahmud’un Türk lehçeleri ve kültürü hakkında eşsiz bilgilere sahip olduğumuz Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eserinin arka planındaki söyleme ait unsurlar incelenmiştir. Çalışmanın amacı eserin söylem boyutuyla bütün açılardan ele alınması, oluşan söylemin dönemin gerçeklerinden ne derece etkilendiği ile gerçeği hangi boyutlarıyla etkileme gücüne sahip olduğunu belirleyebilmektir. Kâşgarlı Mahmud’un çevresindeki kişi, topluluk, mekân ve olaylara bakış açısına ait pek çok veri, van Dijk’in mikro ve makro unsurları ele alan Eleştirel Söylem Analizi yöntemleri aracılığıyla tespit edilmeye çalışılmış ve karşılaştırmalı dil bilgisi çalışmalarının en erken örneği olduğu düşünülen Dîvânu Lugâti’t-Türk, bir sözlükten ziyade söylemin ortaya çıkmasını sağlayan bir metin gözüyle eleştirel söylem analizi yöntemleri kullanılarak incelenmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te, van Dijk’in söylem kategorileri içerisinde yer alan yöntemler “karşıtlık”, “içerik açısından yüceltme”, “resmiyet”, “tanım düzeyi ve ayrıntı derecesi”, “eş / yakın anlamlı sözcükler”, “aşağılama ve ironi”, “mantığa dayandırma”, “nesnellik / gerçeklik iddiası”, “empati”, “anlatım özellikleri”, “metin düzeyinde yapısal kurgu” başlıkları altında incelenecektir. Metinde bu kategoriler içerisinde yer almayan “bilimsel üslup” ve “hedef” yöntemleri de tespit edilmiştir. Bu yöntemler, Kâşgarlı Mahmud’un eseri yazma amaçları göz önünde bulundurularak her bir yöntem başlığı altında metin parçaları üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda Kâşgarlı Mahmud’un kullanmış olduğu söylem yöntemleri ile üç yüz yıl önce yaşamış olan Tunyukuk’un, meşhur yazıtında benimsemiş olduğu yöntemlerin büyük oranda ortaklaştığı anlaşılmıştır. Bu ortaklığın Türkçenin söylem üretme kabiliyeti ile politik dil stratejilerinin süreç içerisindeki sürekliliği ve çeşitliliğini ortaya koyduğu değerlendirilmiştir.