Perspectives on the Concepts of Death and Fate in Classical Turkish Poetry: Examples from Prince and Sultan Poets
Öz
Death and its aftermath concern human beings as much as their existence in this world. The subject of death and fate is universally the subject of all branches of art. In classical Turkish poetry, death and fate are dealt with as a means of tradition, belief and even cultural value transmission in the form of making sense of both earthly and otherworldly life. In classical Turkish poetry, word choices are not formed from random associations due to language use, literary understanding, harmony and rhythm, and faith-based factors. As a result of tradition and the poet's preferences, almost all words in the language of poetry are semantically and conceptually specific indicators. In classical Turkish poetry, the subject of death and fate highlights mazmuns along with other word usages in the works of many poets. Mazmuns are able to gather similar words around them. Thus, metaphors differentiate the semantic value of the poem through the collocational relations they establish with the words before and after them. While the subject of death and fate is discussed in the couplets, the way the metaphors appear and the coherence they establish with other words give an idea about the syntagmatic effect. The princes and sultan poets belonging to the dynasty show the traditional style of writing poetry by conveying the values of their culture and beliefs. While dealing with the subject of death and fate's end in their works, the prince and sultan poets are more in the stance of an ordinary, humble servant in the face of the absolute being or a power that will surely taste death. In this study, the fact that the princes and sultan poets who formed a divan include the phenomenon of death and fate in their couplets is analysed with the collocational method. Dealing with the subject of death and fate in Şehzade and sultan poets with the method of collocational classification and analysis will help to obtain outputs about the semantic-structural order of classical Turkish poetic language. In addition, by revealing the collocational values of classical Turkish poetic language, important conclusions can be drawn about the individual-society-geography-culture relations.
Anahtar Kelimeler
Classical Turkish Poetry Fate Death Collocation Prince and Sultan.
Kaynakça
- ADALAR, Derya (2005). “Arapça ve Türkçe Ders Kitaplarındaki ‘Yardımlaşma’ ve ‘Arkadaşlık’ Konulu Metinlerin Karşılaştırılması: Bir Eşdizimsel Örüntüleme Çözümlemesi Örneği”. Dil Dergisi, 129: 63-84.
- AKDOĞAN, Y. (2024). Ahmedî Divanı. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0.
- AKIN, Öykü (2009). Harîmî (Şehzâde Korkud) Dîvânı’nın Nesre Çevirisi ve İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
- AVCI, Metin (2019). “Ecel Anlayışı Üzerinden İmam Maturidi’nin Mu’tezile Eleştirisi”. Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, 26: 39-54.
- BURGER, Harald (2010). Phraseologie: Eine Einführung am Beispiel des Deutschen. Berlin: Erich Schmidt Verlag.
- Celili Divanı. (2018). (Haz. Şevkiye Kazan Nas). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
- Cem Sultan Türkçe Divanı. (2013). (Haz. Halil Ersoylu). Ankara: Türk Dil Kurumu.
- CENGİZ ARSLAN, Şehide (2019). “Dilin Anahtar Yapıları Eşdizimler ve Arapçada Eşdizim”. Doğu Araştırmaları, 1/19: 68-76.
- ÇETİNKAYA, Bayram (2009). “Eşdizimli Sözlükler”. Turkish Studies International Periodical for the LAnguages, Litarature and History of Turkish or Turkic, 4/4: 197-199.
- ÇIKRIKÇI, Sevgi; ARICA AKKÖK, Elif (2014). “Yazınsal Metinlerde Boyut Sıfatlarının Eşdizimsel Görünümleri”. Dil ve Edebiyat Dergisi/Journal of Linguistics and Literature, 11/2: 1-20.
- Dîvân-ı Sultân Bâyezîd-i Sânî: Adlî Divanı. (2008). (Haz. Yavuz Bayram). Amasya: Amasya Valiliği Yayın No: 26.
- DOĞAN, Nuh (2015). “Türkçe Sözlük’te Fiilsel Eşdizimlilik”. Gazi Türkiyat, 17: 67-84.
- DOĞAN, Nuh (2016). “Türkçe Sözlük’te Sıfatların Eşdizimlilik Bilgisi”. XI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı. Ankara: İ. D. Bilkent Üniversitesi, 801-809.
- DOĞAN, M. N. (2024). Avnî (Fatih) Divanı. Erişim adresi: http://ekitap.yek.gov.tr/urun/fatih-divani-ve-serhi--ucuncu-baski-_794.aspx.
- e-Diyanet = Kur’an-ı Kerim (2024). “En’âm Suresi”. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/En'âm-suresi/791/2-ayet-tefsiri.
- EKEN, Neticeyi Tayyibe (2015). Anlatı Metinlerinde Sözcük Birliktelikleri: Türkçe Üzerine Eğitim-Öğretim Ortamları Hedefli Gözlemler. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
- EKEN, Neticeyi Tayyibe (2016). “Eşdizimlerin Saptanmasına ve Betimlenmesine Yönelik Kuram ve Yaklaşımlar.” Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13/33: 28-47.
- ESEN, Abdullah (2009). Kur’an’da Kelime, Kader ve Ecel Kavramlarının Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
- Fuzulî Divanı. (1990). (Haz. Kenan Akyüz ve Süheyl Beken). Ankara: Akçağ.
- HALLİDAY, M.A.K.; HASAN, Ruqaiya (2015). Cohesion in English. Oxfordshire: Routledge.
- HAUSSMAN, Franz Josef (1992). “Languages in Contact and Contrast”. Collocations in Monolingual and Bilingual English Dictionaries. Boston: Mouton de Gruyter, 225-236.
- GÜLTEKİN, Hasan (2015). “Yavuz Sultan Selim’in Farsça Beyitleriyle Tercümeleri”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10/8: 1217-1246.
- KILIÇ, Filiz (2000). Şehzade Bayezid- Şâhî Hayatı ve Divanı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
- KURT, Fatih (2019). “Ehl-İ Sünnet’e Göre Ecel”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/15: 116-131.
- KURTOĞLU AKSU, Özlem (2015). Türkçede Ad-Eylem Eşdizimliği İçin İstatiksel ve Anlamsal Ölçütler Temelinde Derlem-Çıkışlı Bir Ulamlama. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
- Mesihi Divanı. (2014). (Haz. Mine Mengi). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
- Muhibbî Divanı. (2016). (Haz. Kemal Yavuz ve Orhan Yavuz). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
- Muradi Divanı. (2012). (Haz. Ahmet Kırkkılıç). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
- OKUMUŞ, Namık Kemal (2013). “Ezelî Yazgı Bağlamında Ecel Düşüncesinin Anonim Çerçevesi Üzerine Bir Derkenar”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 10: 12-45.
- ÖZKAN, Bülent (2011). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerle Fiillerin Birlikte Kullanılması ve Eş Dizimlilikleri. Ankara: TDK.
- SARAÇ, M. A. Y. (2024). Emrî Divanı. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10606,giris-emridivanipdf.pdf?0
- SARI, Fatih (2021). “Metindilbilimsel Bir Analiz: Kalem Sûresi’nde Eşdizimler, Din ve Bilim”. Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 4/2: 217-231.
- SAUSSURE, Ferdinand (2001). Genel Dilbilim Dersleri. (Çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual.
- SAVRAN, Ömer (2009). “Klasik Şiirimizde Ölüm Teması ve Ölümle İlgili Bazı Âdetler”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 4/2: 170-188.
- Şeyh Galib Divanı. (2011). (Haz. Nihat Okçu). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
- TARLAN, Ali Nihat (1946). Yavuz Sultan Selim Divanı. İstanbul: Ahmet Halit.
- Taşlıcalı Yahya Bey. (2023). (Haz. Mevlüt Çavuşoğlu). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
- TUNÇ, Cihat (2024). “Ecel”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ecel (11.01.2024).
- YAZAR, İ. (2009). “Kadı Burhaneddin’in Şiirinde Ölüm Temi ve Ecel Kavramına Biçimsel Yaklaşım”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/6: 464-477.
- YENİTERZİ, Emine (1999). “Divan Şiirinde Sağlık ve Hastalıklarla İlgili Bazı Hususlar”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5: 87-103.
- YESRİBİ, Seyyid Yahya (2010). İrfan Felsefesi. İstanbul: İnsan.
Öz
İnsanoğlunu dünyadaki varlığı kadar ölüm ve sonrası da yakından ilgilendirir. Ölüm ve ecel hadisesi evrensel olarak bütün sanat dallarının konusudur. Klasik Türk şiirinde de ölüm ve ecel geleneğin, inancın hatta kültürel değer aktarımının aracı olarak hem dünyevi hem uhrevi hayatın anlamlandırılması şeklinde ele alınır. Klasik Türk şiirinde sözcük seçimleri dil kullanımı, edebî anlayış, ahenk ve ritim, inanca dayalı etkenlerden dolayı rastlantısal birlikteliklerden oluşturulmaz. Geleneğin getirisi ve şair tercihleriyle şiir dilinde neredeyse bütün sözcükler anlamsal ve kavramsal açıdan özgül birer gösterge niteliği kazanır. Klasik Türk şiirinde ecel ve ölüm konusu birçok şairin eserinde diğer sözcük kullanımlarıyla beraber mazmunları öne çıkarır. Mazmunlar, etrafına benzer sözcükleri bir araya toplamaya muktedir olurlar. Böylece mazmunlar, önündeki ve arkasındaki sözcüklerle kurduğu eşdizimsel ilişkilerle şiirin anlamsal değerini farklılaştırır. Ecel ve ölüm konusu beyitlerde ele alınırken mazmunların yer alma şekilleri ve diğer sözcüklerle kurduğu bağdaşıklık eşdizimsel etkiye dair fikir verir. Hanedana mensup şehzade ve sultan şairler geleneksel şiir yazma tarzını kültür ve inançlarına dair değer aktarımlarıyla gösterirler. Şehzade ve sultan şairler ölüm ve ecel konusunu ele alırken mutlak varlığın karşısında sıradan, mütevazı bir kul veya ölümü mutlaka tadacak iktidar duruşundadırlar. Bu çalışmada divan sahibi şehzade ve sultan şairlerin ecel ve ölüm olgusuna beyitlerinde yer vermeleri eşdizimsel görünümlerle ele alınmaktadır. Şehzade ve sultan şairlerin ecel ve ölüm konusunu eşdizimsel tasnif ve görünümlerle değerlendirmek klasik Türk şiir dilinin anlamsal-yapısal düzeni hakkında çıktılar oluşturmaya yarayacaktır. Ayrıca klasik Türk şiir diline ait eşdizimsel değerler ortaya konularak birey-toplum-coğrafya-kültür ilişkileri hakkında önemli sonuçlara varılabilecektir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- ADALAR, Derya (2005). “Arapça ve Türkçe Ders Kitaplarındaki ‘Yardımlaşma’ ve ‘Arkadaşlık’ Konulu Metinlerin Karşılaştırılması: Bir Eşdizimsel Örüntüleme Çözümlemesi Örneği”. Dil Dergisi, 129: 63-84.
- AKDOĞAN, Y. (2024). Ahmedî Divanı. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0.
- AKIN, Öykü (2009). Harîmî (Şehzâde Korkud) Dîvânı’nın Nesre Çevirisi ve İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
- AVCI, Metin (2019). “Ecel Anlayışı Üzerinden İmam Maturidi’nin Mu’tezile Eleştirisi”. Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, 26: 39-54.
- BURGER, Harald (2010). Phraseologie: Eine Einführung am Beispiel des Deutschen. Berlin: Erich Schmidt Verlag.
- Celili Divanı. (2018). (Haz. Şevkiye Kazan Nas). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
- Cem Sultan Türkçe Divanı. (2013). (Haz. Halil Ersoylu). Ankara: Türk Dil Kurumu.
- CENGİZ ARSLAN, Şehide (2019). “Dilin Anahtar Yapıları Eşdizimler ve Arapçada Eşdizim”. Doğu Araştırmaları, 1/19: 68-76.
- ÇETİNKAYA, Bayram (2009). “Eşdizimli Sözlükler”. Turkish Studies International Periodical for the LAnguages, Litarature and History of Turkish or Turkic, 4/4: 197-199.
- ÇIKRIKÇI, Sevgi; ARICA AKKÖK, Elif (2014). “Yazınsal Metinlerde Boyut Sıfatlarının Eşdizimsel Görünümleri”. Dil ve Edebiyat Dergisi/Journal of Linguistics and Literature, 11/2: 1-20.
- Dîvân-ı Sultân Bâyezîd-i Sânî: Adlî Divanı. (2008). (Haz. Yavuz Bayram). Amasya: Amasya Valiliği Yayın No: 26.
- DOĞAN, Nuh (2015). “Türkçe Sözlük’te Fiilsel Eşdizimlilik”. Gazi Türkiyat, 17: 67-84.
- DOĞAN, Nuh (2016). “Türkçe Sözlük’te Sıfatların Eşdizimlilik Bilgisi”. XI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı. Ankara: İ. D. Bilkent Üniversitesi, 801-809.
- DOĞAN, M. N. (2024). Avnî (Fatih) Divanı. Erişim adresi: http://ekitap.yek.gov.tr/urun/fatih-divani-ve-serhi--ucuncu-baski-_794.aspx.
- e-Diyanet = Kur’an-ı Kerim (2024). “En’âm Suresi”. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/En'âm-suresi/791/2-ayet-tefsiri.
- EKEN, Neticeyi Tayyibe (2015). Anlatı Metinlerinde Sözcük Birliktelikleri: Türkçe Üzerine Eğitim-Öğretim Ortamları Hedefli Gözlemler. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
- EKEN, Neticeyi Tayyibe (2016). “Eşdizimlerin Saptanmasına ve Betimlenmesine Yönelik Kuram ve Yaklaşımlar.” Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13/33: 28-47.
- ESEN, Abdullah (2009). Kur’an’da Kelime, Kader ve Ecel Kavramlarının Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
- Fuzulî Divanı. (1990). (Haz. Kenan Akyüz ve Süheyl Beken). Ankara: Akçağ.
- HALLİDAY, M.A.K.; HASAN, Ruqaiya (2015). Cohesion in English. Oxfordshire: Routledge.
- HAUSSMAN, Franz Josef (1992). “Languages in Contact and Contrast”. Collocations in Monolingual and Bilingual English Dictionaries. Boston: Mouton de Gruyter, 225-236.
- GÜLTEKİN, Hasan (2015). “Yavuz Sultan Selim’in Farsça Beyitleriyle Tercümeleri”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10/8: 1217-1246.
- KILIÇ, Filiz (2000). Şehzade Bayezid- Şâhî Hayatı ve Divanı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
- KURT, Fatih (2019). “Ehl-İ Sünnet’e Göre Ecel”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/15: 116-131.
- KURTOĞLU AKSU, Özlem (2015). Türkçede Ad-Eylem Eşdizimliği İçin İstatiksel ve Anlamsal Ölçütler Temelinde Derlem-Çıkışlı Bir Ulamlama. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
- Mesihi Divanı. (2014). (Haz. Mine Mengi). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
- Muhibbî Divanı. (2016). (Haz. Kemal Yavuz ve Orhan Yavuz). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
- Muradi Divanı. (2012). (Haz. Ahmet Kırkkılıç). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
- OKUMUŞ, Namık Kemal (2013). “Ezelî Yazgı Bağlamında Ecel Düşüncesinin Anonim Çerçevesi Üzerine Bir Derkenar”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 10: 12-45.
- ÖZKAN, Bülent (2011). Türkiye Türkçesinde Belirteçlerle Fiillerin Birlikte Kullanılması ve Eş Dizimlilikleri. Ankara: TDK.
- SARAÇ, M. A. Y. (2024). Emrî Divanı. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10606,giris-emridivanipdf.pdf?0
- SARI, Fatih (2021). “Metindilbilimsel Bir Analiz: Kalem Sûresi’nde Eşdizimler, Din ve Bilim”. Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 4/2: 217-231.
- SAUSSURE, Ferdinand (2001). Genel Dilbilim Dersleri. (Çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual.
- SAVRAN, Ömer (2009). “Klasik Şiirimizde Ölüm Teması ve Ölümle İlgili Bazı Âdetler”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 4/2: 170-188.
- Şeyh Galib Divanı. (2011). (Haz. Nihat Okçu). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
- TARLAN, Ali Nihat (1946). Yavuz Sultan Selim Divanı. İstanbul: Ahmet Halit.
- Taşlıcalı Yahya Bey. (2023). (Haz. Mevlüt Çavuşoğlu). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
- TUNÇ, Cihat (2024). “Ecel”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ecel (11.01.2024).
- YAZAR, İ. (2009). “Kadı Burhaneddin’in Şiirinde Ölüm Temi ve Ecel Kavramına Biçimsel Yaklaşım”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/6: 464-477.
- YENİTERZİ, Emine (1999). “Divan Şiirinde Sağlık ve Hastalıklarla İlgili Bazı Hususlar”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5: 87-103.
- YESRİBİ, Seyyid Yahya (2010). İrfan Felsefesi. İstanbul: İnsan.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Dil Çalışmaları (Diğer), Dil Kullanım Bilimi |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 8 Mayıs 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 12 Mayıs 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 7 Temmuz 2024 |
| Kabul Tarihi | 5 Aralık 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 19 Sayı: 36 |
