Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Idiomatic Words in the Oğuz Turkish: Thoughts on the Case of 'Lying World, Lying World, Liar'

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 36, 135 - 155, 12.05.2025
https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1579297

Öz

Idioms are stereotyped words that can be used outside their basic meanings and can be inflected in the flow of the narrative in order to make the narrative clear, striking, effective and concise. It is known that many words have turned into idioms in the historical course of the language because they reflect the phenomenon in the most concise way. Two of the words that have become idiomatic in the Turkish language are the words liar and world. It has been determined that this idiom, which is witnessed as an adjective phrase in the texts, is combined and idiomed under the same meaning in the idiom liar in some written languages ​​of Kipchak and Oghuz Turkish. This phrase, which is used as the equivalent of the Arabic word "world", meaning the world in which we live, the earth's sphere, was used to express the negative aspects of worldly life.
n this study, we will focus on this and the other worldly life and beliefs, which are seriously reflected in the oral narratives and written texts shaped around the lives of the Turks in the works given after the Turks accepted Islam, and the expressions of false world, liar world and liar, which are the products of their reflections on their languages. While doing this, the adventures of these idioms in historical and contemporary Turkish written languages, which are reflections of Turkish social history and belief system and are sometimes used directly and sometimes indirectly to express world life, how they are understood and interpreted, which expressions they are used in response to, whether they have semantic differences among themselves. Issues such as what they do not carry and in which areas of the Turkish cultural field these idioms are witnessed will be discussed.

Kaynakça

  • AKKUŞ, Muzaffer (1995). Kitab-ı Gunya. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=KG).
  • ARAT, Reşid Rahmeti (2006). Atabetü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=AH).
  • ARAT, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı. (=KB).
  • ALTAYLI, Seyfeddin (2005). Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü-II. Ankara: Prestij.
  • AŞIROV, Annagurban (2014). Mahtumkulu Bütün Eserleri I-II (Çev. Abdurrrahman Güzel vd.). Ankara: Türksoy.
  • ATA, Aysu (1997). Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî Kısâsü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I-II Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=KE).
  • ATA, Aysu (2005). “Soŋ Saray”. Türk Dilleri Araştırmaları, 15: 69-83.
  • AYAN, Hüseyin (2002). Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=ND).
  • BATİSLAM, H. Dilek (2017). “Divan Şiirinde Kadeh ve Kadeh Redifli Gazeller”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 18: 1-28.
  • BİRAY, Nergis (2013), “Kazak Türklerinde Ölüm ile İlgili Kelime, Kelime Grubu ve
  • Deyimlerden Hareketle Ölüm Kavramı”. Prof. Dr. Abdurrahman Güzel Armağanı (Edt. C. Demir-H. Parlakyıldız). Ankara: Akçağ, 353-371.
  • CANKURT, Hasan (2013). “Mahtumkulu Firakî’nin Şiirlerinde Muhteva”. Journal of Turkish Studies, 8/9: 911-951.
  • CEBECİOĞLU, Ethem (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber.
  • ÇIBLAK; Nilgün (2002). “Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler”. Türk Kültürü, Y. XL, S. 474: 605-614.
  • DEMİRAY, Kemal (1982). Temel Türkçe Sözlük. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
  • DEMİRYUĞURAN, Merve (2022). “Hakas Türklerinde Ölüm Kavramı ve Ölüm ile İlgili Söz Varlığı”. Türklük Bilimi İncelemeleri (Edt. Sema Eynel-Esra Gül Keskin). Denizli, 83-94.
  • DEVELLİOĞLU, Ferit; KILIÇKINI, Neval /1975). En Yeni Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Rafet Zaimler Kitabevi.
  • ECKMANN, János (2014). Nehcü’l-Ferâdîs Uştmahlarnın Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolı) (Haz. Semih Tezcan - Hamza Zülfikar; Dizin-Sözlük Aysu Ata). Ankara: Türk Dil Kurumu. (=NF).
  • EKÄYEW-BAHARLI, O. (2014). Magtımgulı Piraginiŋ Kämil Diwanı. Aşgabat. (=MPKD).
  • ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=DLT).
  • ERDEM, Melek (2004). “Mağrupi’nin Şiirlerinde Metonimi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1/1: 55-63.
  • ERDEM, Melek (2009). Modern Oğuz Türkçesinin Söz Varlığı. Ankara: Grafiker.
  • ERGİN, Muharrem (1981). Azeri Türkçesi. İstanbul: Ebru Yayınları.
  • ERGİN, Muharrem (2011). Dede Korkut Kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=DKK).
  • ERGUN, Pervin (2013). “Türk kültüründe Ölümle İlgili Bazı Terimler”. Millî Folklor, 13/100, 134-148.
  • GÜLENSOY, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • GÜNER DİLEK, Figen (2007). “Altay Türkçesinde Ölüm Kavramını Anlatan Sözler ve Söz Kalıpları”. Bilig, 42: 177-190.
  • HAMZAYEW, M. Y. vd. (1962). Türkmen Dilinin Sözlügi. Aşgabat: SSR Ilımlar Akademiyasınıg Neşiryatı. (=TDS).
  • İSEN, Mustafa (1993). Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye. Ankara: Akçağ.
  • KALAFAT, Yaşar (2011). Türk Kültürlü Halklarda Ölüm. Ankara: Berikan.
  • KANZHARBEK, Gulkaiyr (2018). Çağdaş Türk Lehçelerinde Ölüm Kavramı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
  • KENESBAYOĞLU, İ. K. vd. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü (Çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar). İstanbul. (=KTS).
  • MARUFOV, Z. M. vd. (1981). Özbek Tilining İzahlı Lugati. Moskva.
  • MERMER, Kenan (2016). “Bağdatlı Rûhî’de Hicvin Başka Bir Yüzü: Çarh ve Dehr”. Journal of Turkish Studies, 11/17: 93-114.
  • MUSLUOĞLU, Ferhat (2022). Hayretî Dîvânı (Tenkitli Metin-Dil İçi Çeviri). Çanakkale: Paradigma Akademi. (=HD).
  • (2000). Örnekleriyle Türkçe Sözlük. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı. (=ÖTS).
  • PİLTEN UFUK, Şahru (2020). “Ajun Kelimesinin Kutadgu Bilig’deki Görünümleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17/4: 495-519.
  • SAĞLIK ŞAHİN, Selcan (2018). “Türkmen Türklerinde Ölüm: Geleneksel Uygulamalar ve Söz Varlığı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 15/2: 285-306.
  • SAĞOL YÜKSEKKAYA, Gülden (2010). “Türklerde Ölümün Algılanışı ‘Ölmek’ Karşılığı Kullanılan Kelimelerden Hareketle”. Uçmağa Varmak Kitabı (Edt. Emine Gürsoy Naskali-Gülden Sağol Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi, 3-40.
  • SALİEV, Meder (2020). “Kırgız Türkçesinde Ölüm Kelimesi ile İlgili Kavram Alanı”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 16: 109-127.
  • SEÇKİN, Kuban (2016). “Şecere-i Terakime’de Ölüm Örtmecesi”. Karadeniz Araştırmaları, 13/50: 231-240.
  • SEFERCİOĞLU, Nejat (2001). Nev’î Divanı’nın Tahlîli. Ankara: Akçağ.
  • SELVİ, Dilaver (2001). Kaynaklarıyla Tasavvuf. İstanbul: Semerkand.
  • ŞEHRİYAR, Mehemmedhüseyn (1993). Yalan Dünya, Bakı.
  • TARLAN, Ali Nihat (1992). Hayâlî Dîvânı. Ankara: Akçağ. (=HBD).
  • TATÇI, Mustafa (1990). Yûnus Emre Dîvânı. Ankara: Kültür Bakanlığı. (=YED).
  • TAVKUL, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • TOSUN, İlker (2017). “Tuvacada Ölümle İlgili Örtmece Sözler”. Tuva Araştırmaları Tuvaca Varyantların Belgelenmesi ve Tanımlanması (Edt. İbrahim Ahmet Aydemir-Mevlüt Erdem). Ankara: Grafiker, 165-184.
  • UÇMAN, Abdullah (1987). “XVII. Yüzyıl Tekke Şiiri”. Büyük Türk Klasikleri, İstanbul: Ötüken.
  • ULUDAĞ, Süleyman (2002). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet.
  • YAYLAGÜL, Özen (2006). “Dîvânü Lûgâti’t-Türkteki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3/1: 77-88.
  • YILMAZ, Mehmet (2013). Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul: Kesit.
  • YUDAHİN, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • YURTBAŞI, Metin (2013). Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Excellence Publishing.

Oğuz Türkçesinde Deyimleşen Kelimeler: ‘Yalan Dünya, Yalancı Dünya, Yalancı’ Örneği Üzerine Düşünceler

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 36, 135 - 155, 12.05.2025
https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1579297

Öz

Deyimler anlatımı belirgin, çarpıcı, etkili ve özlü kılmak için genellikle temel anlamlarının dışında kullanılıp anlatının akışı içerisinde çekime girebilen kalıplaşmış sözlerdir. Karşıladığı olguyu en özlü şekliyle somutlaştırarak yansıttığı için dilin tarihi seyrinde pek çok kelimenin deyime dönüştüğü bilinmektedir. Türk dilinde deyimleşen kelimelerden ikisi de yalancı ve dünya kelimeleridir. Metinlerde sıfat tamlaması şeklinde tanıklanan bu deyimin, Kıpçak ve Oğuz Türkçesinin bazı yazı dillerinde yalançı deyiminin içinde aynı anlam çatısı altında birleşip deyimleştiği tespit edilmiştir. İçinde yaşanan âlem, yer yuvarlağı anlamına gelen, Arapça “dünya” sözcüğünün karşılığı olarak kullanılan bu deyim, dünya hayatının olumsuz yanlarını ifade etmede kullanılmıştır.
Bu çalışmada Türklerin İslâmiyeti kabulleriyle birlikte verilen eserlerde Türklerin yaşamı etrafında şekillenen sözlü anlatılarıyla yazılı metinlerinde ciddi bir biçimde yansımasını bulan bu ve öteki dünya hayatı ve inanışları ile bunun dillerine yansımalarının ürünü olan yalan dünya, yalancı dünya ve yalancı deyimleri üzerinde durulacaktır. Bu yapılırken Türk sosyal tarihi ve inanç sisteminin yansıması olup kimi zaman doğrudan kimi zaman ise dolaylı olarak dünya hayatını ifade etmek için kullanılan söz konusu deyimlerin tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerindeki serüvenleri, nasıl anlaşılıp yorumlandıkları, hangi ifadelere karşılık olarak kullanıldıkları, kendi aralarında anlamsal farklılıklar taşıyıp taşımadıkları ve bu deyimlerin Türk kültür sahasının hangi alanlarında tanıklandıkları gibi hususlara değinilecektir

Etik Beyan

Oğuz Türkçesinde Deyimleşen Kelimeler: 'Yalan Dünya, Yalancı Dünya, Yalancı' Örneği Üzerine Düşünceler adlı çalışmada sunduğum verileri ve bilgileri bilimsel etik ve ahlâk kurallarına göre sunduğumu, yararlandığım eserlerin tümüne atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi, çalışmamın özgün olduğunu bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim.

Teşekkür

Akademik olarak yetişmemde emeği olan bütün hocalarıma teşekkür ederim.

Kaynakça

  • AKKUŞ, Muzaffer (1995). Kitab-ı Gunya. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=KG).
  • ARAT, Reşid Rahmeti (2006). Atabetü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=AH).
  • ARAT, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı. (=KB).
  • ALTAYLI, Seyfeddin (2005). Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü-II. Ankara: Prestij.
  • AŞIROV, Annagurban (2014). Mahtumkulu Bütün Eserleri I-II (Çev. Abdurrrahman Güzel vd.). Ankara: Türksoy.
  • ATA, Aysu (1997). Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî Kısâsü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I-II Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=KE).
  • ATA, Aysu (2005). “Soŋ Saray”. Türk Dilleri Araştırmaları, 15: 69-83.
  • AYAN, Hüseyin (2002). Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=ND).
  • BATİSLAM, H. Dilek (2017). “Divan Şiirinde Kadeh ve Kadeh Redifli Gazeller”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 18: 1-28.
  • BİRAY, Nergis (2013), “Kazak Türklerinde Ölüm ile İlgili Kelime, Kelime Grubu ve
  • Deyimlerden Hareketle Ölüm Kavramı”. Prof. Dr. Abdurrahman Güzel Armağanı (Edt. C. Demir-H. Parlakyıldız). Ankara: Akçağ, 353-371.
  • CANKURT, Hasan (2013). “Mahtumkulu Firakî’nin Şiirlerinde Muhteva”. Journal of Turkish Studies, 8/9: 911-951.
  • CEBECİOĞLU, Ethem (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber.
  • ÇIBLAK; Nilgün (2002). “Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler”. Türk Kültürü, Y. XL, S. 474: 605-614.
  • DEMİRAY, Kemal (1982). Temel Türkçe Sözlük. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
  • DEMİRYUĞURAN, Merve (2022). “Hakas Türklerinde Ölüm Kavramı ve Ölüm ile İlgili Söz Varlığı”. Türklük Bilimi İncelemeleri (Edt. Sema Eynel-Esra Gül Keskin). Denizli, 83-94.
  • DEVELLİOĞLU, Ferit; KILIÇKINI, Neval /1975). En Yeni Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Rafet Zaimler Kitabevi.
  • ECKMANN, János (2014). Nehcü’l-Ferâdîs Uştmahlarnın Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolı) (Haz. Semih Tezcan - Hamza Zülfikar; Dizin-Sözlük Aysu Ata). Ankara: Türk Dil Kurumu. (=NF).
  • EKÄYEW-BAHARLI, O. (2014). Magtımgulı Piraginiŋ Kämil Diwanı. Aşgabat. (=MPKD).
  • ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=DLT).
  • ERDEM, Melek (2004). “Mağrupi’nin Şiirlerinde Metonimi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1/1: 55-63.
  • ERDEM, Melek (2009). Modern Oğuz Türkçesinin Söz Varlığı. Ankara: Grafiker.
  • ERGİN, Muharrem (1981). Azeri Türkçesi. İstanbul: Ebru Yayınları.
  • ERGİN, Muharrem (2011). Dede Korkut Kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu. (=DKK).
  • ERGUN, Pervin (2013). “Türk kültüründe Ölümle İlgili Bazı Terimler”. Millî Folklor, 13/100, 134-148.
  • GÜLENSOY, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • GÜNER DİLEK, Figen (2007). “Altay Türkçesinde Ölüm Kavramını Anlatan Sözler ve Söz Kalıpları”. Bilig, 42: 177-190.
  • HAMZAYEW, M. Y. vd. (1962). Türkmen Dilinin Sözlügi. Aşgabat: SSR Ilımlar Akademiyasınıg Neşiryatı. (=TDS).
  • İSEN, Mustafa (1993). Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye. Ankara: Akçağ.
  • KALAFAT, Yaşar (2011). Türk Kültürlü Halklarda Ölüm. Ankara: Berikan.
  • KANZHARBEK, Gulkaiyr (2018). Çağdaş Türk Lehçelerinde Ölüm Kavramı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
  • KENESBAYOĞLU, İ. K. vd. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü (Çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar). İstanbul. (=KTS).
  • MARUFOV, Z. M. vd. (1981). Özbek Tilining İzahlı Lugati. Moskva.
  • MERMER, Kenan (2016). “Bağdatlı Rûhî’de Hicvin Başka Bir Yüzü: Çarh ve Dehr”. Journal of Turkish Studies, 11/17: 93-114.
  • MUSLUOĞLU, Ferhat (2022). Hayretî Dîvânı (Tenkitli Metin-Dil İçi Çeviri). Çanakkale: Paradigma Akademi. (=HD).
  • (2000). Örnekleriyle Türkçe Sözlük. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı. (=ÖTS).
  • PİLTEN UFUK, Şahru (2020). “Ajun Kelimesinin Kutadgu Bilig’deki Görünümleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17/4: 495-519.
  • SAĞLIK ŞAHİN, Selcan (2018). “Türkmen Türklerinde Ölüm: Geleneksel Uygulamalar ve Söz Varlığı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 15/2: 285-306.
  • SAĞOL YÜKSEKKAYA, Gülden (2010). “Türklerde Ölümün Algılanışı ‘Ölmek’ Karşılığı Kullanılan Kelimelerden Hareketle”. Uçmağa Varmak Kitabı (Edt. Emine Gürsoy Naskali-Gülden Sağol Yüksekkaya). İstanbul: Kitabevi, 3-40.
  • SALİEV, Meder (2020). “Kırgız Türkçesinde Ölüm Kelimesi ile İlgili Kavram Alanı”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 16: 109-127.
  • SEÇKİN, Kuban (2016). “Şecere-i Terakime’de Ölüm Örtmecesi”. Karadeniz Araştırmaları, 13/50: 231-240.
  • SEFERCİOĞLU, Nejat (2001). Nev’î Divanı’nın Tahlîli. Ankara: Akçağ.
  • SELVİ, Dilaver (2001). Kaynaklarıyla Tasavvuf. İstanbul: Semerkand.
  • ŞEHRİYAR, Mehemmedhüseyn (1993). Yalan Dünya, Bakı.
  • TARLAN, Ali Nihat (1992). Hayâlî Dîvânı. Ankara: Akçağ. (=HBD).
  • TATÇI, Mustafa (1990). Yûnus Emre Dîvânı. Ankara: Kültür Bakanlığı. (=YED).
  • TAVKUL, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • TOSUN, İlker (2017). “Tuvacada Ölümle İlgili Örtmece Sözler”. Tuva Araştırmaları Tuvaca Varyantların Belgelenmesi ve Tanımlanması (Edt. İbrahim Ahmet Aydemir-Mevlüt Erdem). Ankara: Grafiker, 165-184.
  • UÇMAN, Abdullah (1987). “XVII. Yüzyıl Tekke Şiiri”. Büyük Türk Klasikleri, İstanbul: Ötüken.
  • ULUDAĞ, Süleyman (2002). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet.
  • YAYLAGÜL, Özen (2006). “Dîvânü Lûgâti’t-Türkteki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3/1: 77-88.
  • YILMAZ, Mehmet (2013). Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul: Kesit.
  • YUDAHİN, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • YURTBAŞI, Metin (2013). Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Excellence Publishing.
Toplam 54 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Güney-Batı (Oğuz) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Ali Kök 0000-0002-1018-3600

Erken Görünüm Tarihi 8 Mayıs 2025
Yayımlanma Tarihi 12 Mayıs 2025
Gönderilme Tarihi 4 Kasım 2024
Kabul Tarihi 24 Nisan 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 19 Sayı: 36

Kaynak Göster

APA Kök, A. (2025). Oğuz Türkçesinde Deyimleşen Kelimeler: ‘Yalan Dünya, Yalancı Dünya, Yalancı’ Örneği Üzerine Düşünceler. Dil Araştırmaları, 19(36), 135-155. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1579297