Osmanlı’dan Esinlenen Modern İran: 19. Yüzyıl ve 20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da İranlı Aydınların Kültürel Faaliyetleri
Öz
Tarih boyunca Osmanlı İmparatorluğu ve başkenti İstanbul, İranlılar dahil çoğu Müslümanlar için bir kültür ve düşünce köprüsü olmuştur. Onlar buradaki çeşitli kültürel ve düşünsel faaliyetlerde bulunarak birçok fikri ülkelerine aktararak büyük değişimlere imza atmışlar. Bu nedenle elimizdeki makale, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında İstanbul’da yaşayan İranlı aydınların kültürel, fikri ve siyasal faaliyetlerini incelemektedir. Onlar bu dönemde Osmanlı topraklarındaki "Tanzimat" gibi reformların yanı sıra İstanbul’da Türk aydınlarının dile getirdiği Avrupa merkezli yeni fikirlerinden de esinlenmişlerdir. İranlı aydınlar, Tanzimat’tan sonradan 20. yüzyılın başına kadar iki dönemde buradaki reformları ve yeni fikirleri ve kavramları ülkelerine aktarmaya çalışmışlar. Onlar burada çeşitli dernekler ve topluluklar kurup Ahter ve Şems gibi önemli gazeteler yayınlayarak yurttaşlarına meşrutiyetin ve özgürlüğün önemi konusunda daha fazla farkındalık kazandırmayı başarmışlardır. Ayrıca İttihat ve Terakki gibi önemli siyasi hareketlerle de etkileşimde olmuş ve İttihat-i İslam gibi ortak düşüncelerini de benimsemişler. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul, İran’ın entelektüel ve modern tarihinde çok önemli bir yere sahip olmasına rağmen, gerektiği kadar ele alınmamıştır. Bu eksiklik özellikle Türkiye’de yapılan çalışmalarda daha belirgindir. Bu makale, yeni kaynakları ve arşivleri inceleyerek bu boşluğu doldurmaya çalışmıştır. Sonuçlarına göre, İranlıların söz konusu tarihteki Meşrutiyet gibi önemli siyasi ve fikri gelişmelerinin birçoğu, etkileri halen devam eden Osmanlı İmparatorluğu’ndan doğrudan esinlenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Ebûturabiân, H. (2007). İstanbul’da Çıkan Şems Gazetesi. Yad, Sayı. 86, s. 219-226.
- Âdemiyât, F. (1968). İran ve Emir Kebîr. Tahran: İntişârât-i Kharezmî.
- Âdemiyât, F. (1968). Şûreş Ber Emtiyâznâme-yi Roji. Tahran: İntişârât-i Peyâm.
- Âdemiyât, F. (1979). Endişehâ-yi Mîrzâ Âkā Hân-ı Kirmânî. Tahran: İntişârât-i Peyâm.
- Âdemiyât, F. (1960). Fikr-i Âzâdî ve Meşrutiyet. Tahran: İntişârât-i Gostareh.
- Afşar, İ. (1984). Târîh-i Sansûr der Metbuât-i Îrân. Tahran: İntişârât-i Âyende.
- Afşar, İ. (1980). Nemâhâ-yi Siyâsî-ui Dihhodâ. Tahran: İntişârât-i Ruzbehân.
- Afary, J. (2000). The Iranian Constitutional Revolution. Çev. Rezaei, R., Tahran: İntişârât-i Bistun.
- Algar, H. (1990). Mîrzâ Melkum Han. Tahran: İntişârât-i Merkez-i Ferhengi Ayetullah Müderrisî.
- Algar, H. (1993). Participation by Iranian Diplomats in the Masonic Lodges of Istanbul. Les Iranins d’Istanbul. Paris-Tahran.
- Alparslan A. (1996). Habib Efendi. İslam Ansiklopedisi. İstanbul.
- Ahundzâde, F. (2005). Eserleri, (hazırlayan. Memmedov, Memmedzade, Nâdirli). 3 Cilt, Bakü: Şark & Garp Neşriyyatı.
- Ahter Gazetesi, 2(32), 29 Şubat 1876, s. 4.
- Acudânî, M. (2021). Meşrutî-i Îrânî. Tahran: İntişârât-i Ahtarân.
- Amanet, A. (2017). Iran: A Modern History. Çev. Hafez, M., New Haven: Yale University Press.
- Asadabadi, L. (1925). Şerh-i Hâl ve Âsâr-i Seyit Cemaleedin. Berlin: İntişârât-i Seher.
- Aslanzade, M. (2013). Zeminehâ-yi Tehevvül-i Fikri-i Cunbeş-i Meşrûtehâhî der Îrân. İran Sosyolojik Çalışmaları, Sayı.13, s. 93-97.
- Atuk, V. (2019). “İttihat ve Terakkî Cemiyeti’nin İran Politikası.” Belenten, cilt 83, Sayı 296, s. 261-288.
- Bagir, M. (2022). Mirza Fethali Ahundzâde'nin Düşünceleri ve Modernite Anlayışı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya.
- Bagir, M. (2024). Redefining nationalism and patriotism in Iran and Azerbaijan: Exploring Fathali Akhundzade's modernist perspective. Khazar Journal of Humanities and Social Sciences, 27(4), 8-44.
- Behrengî, S. (1969). Azerbâycân Der Cunbiş-i Meşrûte. Arash, sayı.5, s. 23-46.
- Bolat, G. (2013). Mirza Tâki Han (EmîrKebîr) ve Reformları (1848- 851). Belleten, Cilt. 77, Sayı. 278, s.151-182.
- Brown, E. (1920). Literary History Of Persia, Çev. Abbasî. M., Tahran: İntişârât-i İlim.
- Büyükkarcı, S. (2000). Osmanlı Devleti’nde İran Okulları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, Sayı. 8, s. 11-48.
- Dehgânî, R. (2024). İstanbul Teceddüdgâh-i Roşenfikrân-i Îrânî. http://rdehqani.blogfa.com/1389/09, Erişim Tarihi: 10.06.2024.
- Dığıroğlu, F. (2014). İstanbul-Tebriz Ticaret Hattında Validehan (XIX-XX. Yüzyıl). Türk Kültürü İncelemeleri, sayı.3, s. 72-73.
- Devletâbâdî, F. (2005). Ahter gazetesi çerçevesinde İran-Türkiye fikri ve edebi ilişkileri. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
- Devletâbâdî, Y. (1939). Hayât-i Yahyâ. Tahran: İntişârât-i Baham.
- Doğan, E. (2009). İstânbûl-i Îrâniyân ve Kervanserâ-yi Velidehân. Peyâm Bahâristân, Sayı. 4, 2009, s.1107-1118.
- Eravcı, H. Mustafa ve İlker Kiremit. "Lale Dönemi ve Patrona Halil İsyanı Üzerine Yeni Değerlendirmeler." Tarih Okulu, no. VIII (Eylül-Aralık 2010): 79-93.
- Azap, E. Y. "Osmanlı Döneminde Açılan İran Okulları ve İranlıların Eğitimi (1883-1912)." Tarih Dergisi, cilt 87, sayı 310 (Aralık 2023): 985-1019.
- Eryılmaz, B. (1992). Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme. İstanbul: İşaret Yayınları.
- Ferâhânî, H. (1986). Sefernâme-yi Mîrzâ Hüseyin-i Ferâhânî. Çev. Gulzari, Masud. İstanbul: İntişârât-i Asatir.
- Gheissari, A. (1995). Iranian Intellectuals in the Twentieth Century. Texas: University of Texas Press.
- Golbân, M. (1972). Katl-i Âkâ Hân-i Kirmânî, Ahmed-i Rûhî ve Mîrzâ Hassan Han Habirü’l-mülk. Yağmâ, Sayı. 4, s. 232-238.
- Golamâlî, P. (2014). Melkom ve Nakş Âferînî Der Tenzimât-i Osmânî. Feslnam-i Tarih-i İslam, sayı.24, s. 25-40.
- Hasanî, A. (2008). Tahlîl-i Mohtavâî-yi Ruznâme-i Şems. Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, sayı.185, s. 37-60.
- Haydaroğlu, İ. (1993). Osmanlı İmparatorluğu'nda Yabancı Okullar. İstanbul: Ocak Yayınları.
- Hakdâr, A. (2021). Süleyman Nazif: Babiha ve Nâsireddîn Şah. Tahran: Başgâh-i Edebiyât.
- Hakdâr, A. (2022). Mecmu-i Âsâr-i Fethalî Ahundzâde. Tahran: Başgah-i Edebiyât.
- Hâjîzâdeh, S. (2014). Ahter Gazetesi’nin İran Meşrutiyet Hareketi Açısından Önemi ve -Seçilmiş Makaleler Bibliyografyası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Erzurum.
- İnalcık H. (1964). The Nature of Traditional Society: Political Modernization in Japan and Turkey. Çev, Mehmet Özden ve Fahri Unan. Princeton: Princeton University Press.
- Cudakî, H. (1991). Encümen-i Saadet-i Îrânîyân. Nâmey-i Ferheng, sayı. 2, s.118-120.
- Kesrevî, A. (1940). Târîh-i Meşrûte-yi Îrân. Tahran: İntişârât-i Nagâh.
- Keleş, M. (2020). Şems Gazetesi ve İstanbul’daki İranlılar. Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 39, sayı.68 2020, s. 443-453.
- Kurşun, Z. (2006). Üsküdar’da İranlılar ve İran Mezarlığı. IV Üsküdar Sempozyumu, s. 195-212.
- Keskioğlu, O. (1969). Zuamatu’l-Islah=Islahat Öncüleri Hakkında Görüşler. AÜİFD, Cilt: 17, sayı.4, s. 137–152.
- Medenî, J. (1982). Târîh-i Siyâsî-yi Muâsir-i İrân. Tahran: İntişârât-i İslâmî.
- Mirhalef, K. (2010). Mesâcid-i Îrânî ve Kabristân-i Îrâniyân der İstânbûl. Peyâm-i Bahâristân, sayı. 4, 2010, s. 830-856.
- Mortâzaî, M., Bîgdilî, A., Sûfî, A. (2017). Tehevvulât-i İslâhât-i Kazâî der Dovre-i Emîr Kebîr ve Sipehsâlâr. Pejûheş-i Hukûk-i Umûmî, sayı. 59, s.189-215.
- Momenî, B. (1993). Dîn ve Devlet der Asr-i Meşrûte. Stockholm: İntişârât-i Baran.
- Musevî Ebâdî, A. (2007). Ruznâme-yi Şems ve İttilâresân-i Meşrûte. Yâd, sayı. 86, s. 227-251.
- Nâsihi, V. (1992). Zen, Hânevâde ve Teceddüt. İrânnâme, Sayı. 2, s. 227-248.
- Nevâî, A. H. (2007). Tesîs ve Tehevvulât-i Ruznâme-i Ahter. Yâd, sayı. 85, s. 80-92.
- Kâçâr, N. Ş. (1984). Sefer Nâme-yi Şâhî-yi Kâçâr. Tahran: Maşel Yayınları.
- Özcan, A. (2004). Meşveret. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, s.396-398.
- Özgüldür, Y., Özgüldür, S. (1994). 1876 Anayasası'nın Hazırlanmasında Mithat Paşa'nın Rolü ve Fonksiyonu. OTAM, sayı. 5, s.311–348.
- Pervîn, N. (2001). Târih-i Ruznâmenegâr-i Îrâniyân. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâh.
- Pourbagheri, M. (2019). İran'dan insan ve sermaye göçü. Maduniyet dergisi, sayı. 3, 67-76.
- Rizvânî, M. (1980). Surûş-i Rûm ve Surûş-i Rey. Âyende, yıl.5, sayı.7-9, s. 501-505.
- Râin, I. (1957). Encümenhâ-yi Sirrî der İnkilâb-i Meşrûtiyet. Tahran: İntişârât-i Câvidân.
- Râin, I. (1945). “Melkum Hân: Zendegî ve Kuşeşhâ-yi Siyâsî Û”. İntişârât-i Safî Alişah.
- Raisniya, R. (2006). Îrân ve Osmâni der Âstâne-yi Garn-i Bist. Tahran: İntişârât-i Mebnâ.
- Rencber, M. (2008). İnkilâb-i Meşrûte der Îrân ve Nakşi İmperâtûrî-yi Osmânî. Târîh-i İslâm Dergisi, sayı. 9, s. 7-44.
- Riyahî, M. (2011). Zebân ve Edeb-i Fârsî der Kalemrov-i Osmânî. Tahran: İntişârât-i İttilâât.
- Sadrîhâşimî, M. (1959). Târîh-i Cerâyid ve Metbuât-i Îrân, 3. cilt, İsfahân: İntişârât-i Kemâl.
- Sâdigîniâ, I. (1998). Frâmâsonrî ve Cemiyethâ-yi Sırri der Îrân. Tahran: : İntişârât-i Hirmand.
- Sâsânî, K. (1976). Yâdbûdhâ-yi Sefâret-i İstânbûl. Tahran: İntişârât-i Babek.
- Sâsânî, K. (2010). Siyâsetgerân-i Dovre-yi Kâçâr. Tahran: İntişârât-i Magestân.
- Şems gazetesi, yıl.1, s.3, 1908.
- Tabâtabâî, M. (1983). Târîh-i Tahlîlî-yi Metbuât-i Îrân. Tahran: Besât Yayınları.
- Tahirzâde, K. (1984). Kıyâm-i Azerbâycân Der İnkilâb-i Meşrûte. Tahran: İntişârât-i İkbâl.
- Tanpınar, H. (2001). 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Basımevi.
- Tansel, F. (1953). Arap Harflerinin Düzenlenmesi ve Değiştirilmesi Konusundaki İlk Girişimler ve Sonuçları (1862-1884). Belleten, Sayı. 66, 1953,s. 223-249.
- Tekeli, İ. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüşüm, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt.3, s. 878-890.
- Tulâbî, T. (2015). “Surûş-i İstânbûl: Pişderâmedî Ber Ruznâmenagâr-i Millî ve Teceddüdhâ”, Pejûhişhâ-yi İrânşinâsî, Sayı. 6, 97-114.
- Yazıbaşı, M. A. (2014). II. Meşrutiyet Dönemi Sıbyan/İptidai ve Rüşdiye Mekteplerinde Ahlak Eğitim ve Öğretimi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
- Zenkovsky, S. (2000). Rusya’da Türkçülük ve İslâm. Çev., Ali Nejat O., Ankara: Günce Yayınları.
- Zerinebâf, F. (2018). İstanbul’dan Tebriz’e: Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da Modernite ve Meşrutiyet. Çev. Umut B., Muhafazakâr Düşünce, sayı. 55, s. 211-230.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Fars Dili, Edebiyatı ve Kültürü |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 23 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 28 Ağustos 2024 |
| Kabul Tarihi | 15 Mart 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 1 Sayı: 31 |
Kaynak Göster
Derginin yayın dili Türkçe, Arapça, Farsça, Urduca ve İngilizcedir. Yabancı dildeki yazıların yayımlanması, Yayın Kurulu'nun onayına bağlıdır. Dergiye gönderilecek yazıların, Türk Dil Kurumu'nun yazım kurallarına uygun olması gerekmektedir. Türkçede yaygın kullanılan yabancı kelimelerin dışındaki kelimelerin Türkçe karşılığının kullanılmasına özen gösterilmelidir. Farklı yazı tipi kullananların, kullandıkları yazı tiplerini de göndermeleri gerekmektedir. Makalelerin özetleri 250 kelimeyi aşmamalıdır. Yazılarda resim, çizim veya herhangi bir görsel anlatım varsa; bunların en az 300 dpi çözünürlükte taranması ve kullanıldığı metindeki adları ile kaydedilerek gönderilmesi gerekmektedir. Yayımlanan yazıların sorumlulukları yazı sahiplerine aittir. Yazılar, A4 sayfa boyutuna göre 25 sayfayı geçmemelidir. Ancak geniş kapsamlı yazılar, Yayın Kurulu’nun onayıyla seri halinde ya da derginin eki şeklinde de yayımlanabilir.
Yazım kuralları ve sayfa düzeni
- Yazılar MS Word ya da uyumlu programlarda yazılmalıdır. Yazı karakteri Times New Roman, 12 punto ve tek satır aralığında olmalıdır.
- Sayfa, A4 dikey boyutta; üst, alt ve sağ kenar boşluğu 2,5 cm; sol kenar boşluğu 3 cm olarak düzenlenmelidir.
- Paragraf aralığı önce 6 nk, sonra 0 nk olmalıdır.
- Yazının başlığı koyu harfle yazılmalı, konunun içeriği ile uyumlu olmalıdır.
- Makalelerin Türkçe ve İngilizce özetleri 250 kelimeyi aşmamalıdır. 3 ila 5 kelimeden oluşan anahtar kelime/keywords yer almalıdır. Makalenin Türkçe ve İngilizce başlıklarına yer verilmelidir. Yayım dili Arapça, Farsça veya Urduca olan makalelerde Türkçe ve İngilizce özet istenmektedir.
- Başlıklar koyu harfle yazılmalıdır. Uzun yazılarda ara başlıkların kullanılması okuyucu açısından yararlı olacaktır.
- İmla ve noktalamada makalenin veya konunun zorunlu kıldığı durumlar dışında Türk Dil Kurumu’nun İmla Kılavuzu dikkate alınmalıdır.
- Metin içinde vurgulanmak istenen yerlerin “tırnak içinde” gösterilmesi yeterlidir.
- Birden çok yazarlı makalelerde makale ilk sıradaki yazarın ismiyle sisteme yüklenmelidir. Birden sonraki yazarların isimleri sistem üzerinde diğer yazarlar kısmında belirtilmelidir.
Kaynak gösterme
- Doğu Araştırmaları Dergisi sayfa altı dipnot veya APA 6.0 kaynak gösterimini kabul etmektedir.
- Bir eserin derleyeni, tercüme edeni, hazırlayanı, tashih edeni, editörü varsa kaynakçada mutlaka gösterilmelidir.
- Elektronik ortamdaki kaynaklarda yazarı, çalışmanın başlığı ve yayın tarihi belli olanlar kullanılmalıdır.
- Metin içinde atıf yapılmayan kaynaklar kaynakçada gösterilmemelidir.
- Kaynakça makalenin sonunda yazarların soyadlarına göre alfabetik olarak düzenlenmelidir.
Doğu Araştırmaları Dergisi
Index Islamicus Uluslararası dizini, SOBİAD (Sosyal Bilimler Atıf Dizini) ve ASOS indeksleri tarafından taranmaktadır.