Öz
Türk destanlarındaki kahraman tipolojisinin özellikleri ve gelişimi üzerine günümüze kadar önemli çalışmalar yapılmıştır. Ancak İslâmî dönem Türk destanları dikkate alınarak kahraman tipolojisinin özelliklerinin ve değişiminin ele alındığı sınırlı sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmada, Satuk Buğra Han ve Danişmend Gazi örneklerinde; kahramanın tipolojisini oluşturan ideolojileri ve eylemlerinin toplumun içinde bulunduğu sosyal çevre ve şartlar altında değişimi ele alınarak, İslâmî dönem Türk destanlarının kahraman tipolojisindeki değişime odaklanılmaktadır. İdeolojileri ve eylemleri mukayese edildiğinde; Satuk Buğra Han hem dinî (manevî) hem de siyasî lider olarak önemli bir rol üstlenirken; Danişmend Gazi siyasî bir lider vasfı taşımaktadır. Satuk Buğra Han, dinî kimliğinin kabulü için verdiği mücadeleyle halkını İslâm’a davet ederken, Danişmend Gazi İslâmiyet’i savunma ve yayma görevini yerine getirir. Satuk Buğra Han’ın kahraman tipolojisi, eski Türk destan kahramanlarının Tanrı tarafından seçilmiş ve olağanüstü özellikler gösteren alp tipi kahramanlarının İslâmî değerler ve motifler ile geliştirilmiş, toplumunun sadece siyasî lideri değil, aynı zamanda İslâmiyet’e geçişine de liderlik etmiş, manevî vasıflara sahip gazi ve veli tipinin bir sentezi gibidir. Danişmend Gazi ise, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında, Haçlılara karşı verdiği mücadeleyle önemli vazife üstlenen siyasî bir lider olarak gazi tipi kahramanı temsil eder. Kahramanların ikisi de İslâmî dönem Türk destanlarının kahraman tipi içinde değerlendirilmesine rağmen, toplumun içinde bulunduğu tarihî, sosyal ve kültürel şartlar, kahraman tipolojisinin değişimini beraberinde getirmiştir. Çalışma, bu kahraman tiplerinin, bulundukları dönemin sosyo-politik ve kültürel yapılarıyla nasıl şekillendiğini ve Türk destanlarında kahraman tiplerinin toplumun içinde bulunduğu sosyal çevre ve şartlarla nasıl örtüştüğünü ortaya koymaktadır.
Kaynakça
- Aksoy, H. (2023). Geleneksel kahraman kalıbı bağlamında iki kardeş kahramanlı Türk destanları üzerine değerlendirme. Karadeniz Araştırmaları, 20(79), 741-768.
- Bars, M. E. (2014). Alp tipi kavramı çerçevesinde Manas. Tarih Okulu Dergisi, 7(17), 345–357.
- Baysal Yurdakul, N. (2023). İslâmi dönem Türk destanlarında kahraman tipi. Paradigma.
- Çelepi, M. S. (2018). Millî hatırat türü olarak İslâmi dönem Türk destanları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(61), 76-82.
- Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk dünyası epik destan geleneği. Akçağ.
- Demir, N. (2006). Danişmend Gazi destanı. Hece.
- Demir, N. (2017). Satuk Buğra Han destanı. Ötüken.
- Duman, M. (2019). Türk halk anlatmalarında olumsuz tipler: Mit, destan, halk hikâyesi. Ege Üniversitesi Yayınları.
- Durmuş, İ. (2017). Satuk Buğra Han. Yeni Türkiye, (98), 574-588.
- Ekici, M. (2001). The birth of hero in Turkish epics. Milli Folklor, 7(49), 16-26.
- Ekici, M. (2002). Destan araştırma ve incelemelerinde kullanılan bazı terimler hakkında-I. Milli Folklor, 7(53), 27-34.
- Ekici, M. (2024). Halk bilgisi (folklor) derleme ve inceleme yöntemleri. Geleneksel.
- Genç, R. (1997). Satuk Buğra Han ve Türklerin İslâmiyet’i kabulü. Yeni Türkiye, (15), 160-165.
- Hunkan, Ö. S. (2009). Satuk Buğra Han. TDV İslâm Ansiklopedisi, 36, 181-182. https://islamansiklopedisi.org.tr/satuk-bugra-han (Erişim tarihi: 10.07.2024).
- Kaplan, M. (2002). Türk destanında alp tipi. Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar 1 (ss. 11-20). Dergâh.
- Kaplan, M. (2004). Veli tipi. Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar 3: Tip tahlilleri (ss. 120-131). Dergâh.
- Kara Düzgün, Ü. (2012). Türk destanlarında merkezi kahraman tipinin tipolojisi. Folklor/Edebiyat, 18(69), 9-46.
- Necef, E. N. (2005). Karahanlılar. Selenge.
- Ocak, A. Y. (1993). Dânişmendnâme. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname (Erişim tarihi: 10.07.2024).
- Özaydın, A. (1993). Dânişmend Gazi. TDV İslâm Ansiklopedisi, 8, 467-469. https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi (Erişim tarihi: 10.07.2024).
- Özkan, İ. (2013). Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı. Bengü Bitig: Dursun Yıldırım armağanı. Türkbilig, 467-488.
- Yavuzcan, G. (2018). Çevrenin merkezleşmesinde geleneğin etkisi: Karesioğulları örneği. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(4), 587-602.
Öz
Significant studies have been conducted on the characteristics and development of hero typology in Turkish epics. However, there are limited number of studies that focus on the features and transformations of hero typology in the context of Islamic-era Turkish epics. This study examines the changes in hero typology by analyzing the ideologies and actions of heroes within the social conditions and environment of their times, using the examples of Satuk Buğra Khan and Danişmend Gazi. When comparing their ideologies and actions, Satuk Buğra Khan emerges as a religious and political leader, whereas Danişmend Gazi primarily assumes the role of a political leader. Satuk Buğra Khan, through his struggles to embrace his religious identity, invites his people to Islam, while Danişmend Gazi fulfills the task of defending and spreading Islam. The hero typology of Satuk Buğra Khan is a synthesis of the ancient Turkish epic heroes, who are chosen by God and possess extraordinary qualities, combined with Islamic values and motifs. He embodies the characteristics of a gazi and a wali, who possess spiritual attributes. He is not only the political leader of his society but also the one who led the transition to Islam. Danişmend Gazi, on the other hand, represents the gazi hero type as a political leader who played an important role in the Turkification and Islamization of Anatolia through his struggle against the Crusaders. Although both figures are evaluated within the hero typology of Islamic-era Turkish epics, the historical, social, and cultural conditions of their respective periods have led to transformations in hero typology. This study highlights how these hero types were shaped by the socio-political and cultural structures of their times and demonstrates how the hero typologies in Turkish epics align with the social conditions and environment of the society.
Kaynakça
- Aksoy, H. (2023). Geleneksel kahraman kalıbı bağlamında iki kardeş kahramanlı Türk destanları üzerine değerlendirme. Karadeniz Araştırmaları, 20(79), 741-768.
- Bars, M. E. (2014). Alp tipi kavramı çerçevesinde Manas. Tarih Okulu Dergisi, 7(17), 345–357.
- Baysal Yurdakul, N. (2023). İslâmi dönem Türk destanlarında kahraman tipi. Paradigma.
- Çelepi, M. S. (2018). Millî hatırat türü olarak İslâmi dönem Türk destanları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(61), 76-82.
- Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk dünyası epik destan geleneği. Akçağ.
- Demir, N. (2006). Danişmend Gazi destanı. Hece.
- Demir, N. (2017). Satuk Buğra Han destanı. Ötüken.
- Duman, M. (2019). Türk halk anlatmalarında olumsuz tipler: Mit, destan, halk hikâyesi. Ege Üniversitesi Yayınları.
- Durmuş, İ. (2017). Satuk Buğra Han. Yeni Türkiye, (98), 574-588.
- Ekici, M. (2001). The birth of hero in Turkish epics. Milli Folklor, 7(49), 16-26.
- Ekici, M. (2002). Destan araştırma ve incelemelerinde kullanılan bazı terimler hakkında-I. Milli Folklor, 7(53), 27-34.
- Ekici, M. (2024). Halk bilgisi (folklor) derleme ve inceleme yöntemleri. Geleneksel.
- Genç, R. (1997). Satuk Buğra Han ve Türklerin İslâmiyet’i kabulü. Yeni Türkiye, (15), 160-165.
- Hunkan, Ö. S. (2009). Satuk Buğra Han. TDV İslâm Ansiklopedisi, 36, 181-182. https://islamansiklopedisi.org.tr/satuk-bugra-han (Erişim tarihi: 10.07.2024).
- Kaplan, M. (2002). Türk destanında alp tipi. Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar 1 (ss. 11-20). Dergâh.
- Kaplan, M. (2004). Veli tipi. Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar 3: Tip tahlilleri (ss. 120-131). Dergâh.
- Kara Düzgün, Ü. (2012). Türk destanlarında merkezi kahraman tipinin tipolojisi. Folklor/Edebiyat, 18(69), 9-46.
- Necef, E. N. (2005). Karahanlılar. Selenge.
- Ocak, A. Y. (1993). Dânişmendnâme. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname (Erişim tarihi: 10.07.2024).
- Özaydın, A. (1993). Dânişmend Gazi. TDV İslâm Ansiklopedisi, 8, 467-469. https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi (Erişim tarihi: 10.07.2024).
- Özkan, İ. (2013). Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı. Bengü Bitig: Dursun Yıldırım armağanı. Türkbilig, 467-488.
- Yavuzcan, G. (2018). Çevrenin merkezleşmesinde geleneğin etkisi: Karesioğulları örneği. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(4), 587-602.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Türkiye Sahası Türk Halk Bilimi |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 24 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 26 Kasım 2024 |
| Kabul Tarihi | 15 Ocak 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 25 Sayı: 1 |
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.