Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

The Relationship Between As̲h̲ʿarism and Muʿtazila in Historical and Political Context

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 85 - 109, 30.06.2025

Edip Yılmaz , Mehmet Zeki İşcan

https://doi.org/10.18403/emakalat.1604369

Öz

Although the relationship between the Muʿtazila and As̲h̲ʿarism—two schools representing different tendencies in Islamic thought – initially emerged and developed on a reactionary basis, it is in fact multi-dimensional. Depending on individual, region, and historical context, the ways in which these two groups engaged with each other varied considerably. The framework of this relationship is not only based on different approaches to the interpretation of religious texts, but is also shaped by a number of political and social dynamics. In this respet, it is clear that the relationship has not remained static, but has evolved over time and taken on new dimensions. This study aims to examine the relationship between these two schools-both of which sought to establish a central position within Islamic thought and, at times, struggled to remain within its core-from a socio-political perspective. Although the rivalry between the two did not unfold on a level playing field, it ultimately resulted in As̲h̲ʿarism securing a central role in Islamic thought, while the Muʿtazila was relegated to a marginal position, forced into a struggle for survival. The trajectories that determined the fate of each of these schools have differed in significant ways. Their historical backgrounds and the identities they represented played a crucial role in this process. Their relationships with political authorities and the degree of social representation they were able to achieve were also highly influential.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects Muʿtazila As̲h̲ʿarism Politics Miḥna

Kaynakça

  • Abdülcebbâr, Kâdî Ebü’l-Hasen. el-Muhît bi’t-teklîf. thk. Ebu Muhammed Hasan b. Ahmed İbn Ma’tume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1. Basım, 2018.
  • Abdülcebbâr, Kâdî Ebü'l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Adnan Zarzur. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1969.
  • Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhu Usûli’l-Hamse. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
  • Akoğlu, Muharrem. Büveyhiler Döneminde Mu’tezile. Ankara: İlahiyat, 2008.
  • Ay, Mahmut. “Mu‘tezilîzm’den Arta Kalan Mu‘tezile”. Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-Eki Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 1/89-105. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
  • Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs, 2018.
  • Aydınlı, Osman. “Mu‘tezilî Anlayışta Zühd ve Takvâ Boyutu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 4/10 (2003), 99-122.
  • Ayğan, Fadıl. “Eş‘arî Kelamının Sistemleşmesine Katkıları Bakımından Ebu İshâk el-İsferâyini”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (2012), 7-28.
  • el-Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 2021.
  • el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhîr. İyârü’n-nazar fi ılmi’l-cedel. thk. Ahmed Muhammed Arrûbi. Havâli: Esfar li-Neşr Nefisi’l-Kütüb ve’r-Resaili’l-İlmiyye, 1. Basım, 2020.
  • el-Bâkillânî, Kâdî Ebî Bekr Muhammed b. Tayyip. Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Müessesetü Kütübi’s- Sekâfiyye, 2. Basım, 2016.
  • Bosworth, C. E. Ghaznavids and Their Impire in Afghanistan and Eastern India. New Delhi: Munshiram Monoharlal Publisher, 1992.
  • Bosworth, C. E. “The Political and Dynastic History of the Iranian World (a.d. 1000–1217)”. The Cambridge History of Iran: Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods. ed. J. A. Boyle. 5/1-202. The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press, 1968. https://doi.org/10.1017/CHOL9780521069366.002
  • Brodersen, Angelika. “Abū Isḥāq Al-Isfarāyīnī”. Encyclopaedia of Islam, THREE. Leiden: Brill, 01 Aralık 2008.
  • Bulliet, Richard W. “A Muʿtazilite Coin of Maḥmūd of Ghazna”. Museum Notes (American Numismatic Society) 15 (1969), 119-129.
  • Bulliet, Richard W. The Patricians of Nīs̲h̲ābūr. Cambridge: Harvard University Press, 1972.
  • Busse, Heribert. “Iran Under Buyids”. The New Cambridge History of Islam: Islamic Cultures and Societies to the End of the Eighteenth Century. ed. Robert Irwin. 4/250-304. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
  • Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed Kerrame el-Beyhaki. “et-Tabakâtu hâdiyete’l-aşere ve’s- sâniyete’l-aşere min şerhi’l-uyûn”. Fadlü’l-i’tizal ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Eymen Fuad Seyyid. 364-393. Tunus: Daru’t-Tunusiyye, 2018.
  • Ehvâzi, Hasan b. Ali. “Telbîsu İbn Ebî Bişr”. Tebyînü kezibi’l-müfteri fî mâ nüsibe ilâ İmami Ebi’l-Haseni’l-Eş‘arî. thk. Enes Muhammed Adnan eş-Şerefâdi. Dımeşk: Dâru’t-Takva, 2018.
  • Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitâbü Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. thk. Hellmut Ritter. Berlin: Schwarz, Tabʿa al-Munaqqaha, 2005.
  • Gimaret, Daniel. “Abū Esḥāq Ebrāhīm Ebn ʿAyyāš”. Encyclopaedia Iranica Online. Brill, 30 Ağustos 2020. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/ebn-ayyas-abu-eshaq- ebrahim-COM
  • Gimaret, Daniel. “Abu’l-Ḥosayn Baṣrī”. Encyclopaedia Iranica Online. Brill, 26 Ağustos 2020.
  • Gimaret, Daniel. Ba‘zu İşkâliyyâti ‘İlmi’l-Kelâmi’l-İslâmî. çev. Muhammed Bühlal - Sâlim Bukhaddâjah. Rabat: Muminun bilâ Hudud, 2020.
  • Gölcük, Şerafeddin. Bakıllâni ve İnsan Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
  • Hamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâkût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Mu’cemu’l-udebâ irşâdü’l-erib ilâ ma’rifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslami, 1993.
  • Hâtib el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târihu Bağdâd. thk. Beşâr Avâd Ma’aruf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslami, 2002.
  • Heemskerk, Margaretha T. “ʿAbd Al-Jabbār b. Aḥmad al-Hamadhānī”. Encyclopaedia of Islam, THREE. Leiden: Brill, 2007.
  • İbn Asâkîr, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan Sikatüddin ed-Dımaşkî. Tebyînu kezibi’l-müfteri fima nüsibe ile’l-Imam Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. Dımeşk: Darü’t-Takva, 2018.
  • İbn Ebî Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Henâbile. thk. Muhammed Hamid el-Faki. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
  • İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Mücerred Makalati’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
  • İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-Isfahânî el-Eş‘arî. Kitâbu müşkili’l-hadîs ’ev tevîlü’l- ahbâri’l-müteşâbihe. thk. Daniel Gimaret. Dımeşk: el-Ma’hedü’l-Fransi li’d-Dirasati’l-Arabiyye, 2003.
  • İbn Hacer el-Askalanî, Ebü’l-Fazl Ahmed. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdulfettah Ebu Ğudde. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Beşâriu’l-İslamiyye, 2002.
  • İbn Hallikân, Ebü’l-ʿAbbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-İrbilî. Vefâyâtu’l-Aʿyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1990.
  • İbn Kesir, Ebü’l-Fida İsmail b. Ömer. Tabâkâtu’ş-Şafiiyyin. thk. Ömer Haşim vd. y.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d- Dîniyye, ts.
  • İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi'l- mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Ata - Mustafa Abdulkadir Ata. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1992.
  • İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Umar Abdusselam Tedmuri. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1997.
  • İbnü’n-Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b İshak. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y., 1971.
  • İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsir fi’d-din ve temyîzu firaki’n-nâciyeti ani’l-firaki’l-hâlikîn. thk. Mecid el-Halif. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 1. Basım, 2008.
  • Kâdî İyâz, Ebû’l-Fadl ʿIyâd b. Mûsâ el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Tâvit et-Tanci vd. 8 Cilt. Mağrib: Maṭbaʿatu Fudâle, 1965.
  • Kaʻbî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitâbü’l-makâlât ve me‘ahu ‘uyûnu’l-mesâil ve’l- cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: Kuramer, 1. Basım, 2018.
  • Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Eş‛ari ve Eş‛arilik. Anadolu Ay Yayınları, 2019.
  • Kalaycı, Mehmet. “Eş’arî’nin İkmali Mâturîdî’nin İhmali: İki İmanın Gelenekleri İçerisindeki Konumlarına Dair Bağlamsal Bir Analiz”. Uluğ Bir Çınar: İmâm Mâturîdî: Uluslararası Sempozyum, 133-144.
  • Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
  • Kalaycı, Mehmet. “Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (01 Ağustos 2010), 399-431. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001050
  • Karahüseyin, Samet. “El-Emâlî Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr’ın Zühd Hakkındaki Görüşleri”. Bilimname 47 (30 Nisan 2022), 219-242. https://doi.org/10.28949/bilimname.1075792
  • Kazvinî, Ebû’l-Kâsım ʿAbdülkerîm b. Muhammed b. ʿAbdulkerîm. et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvin. thk. Azizullah Atardi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1987.
  • Koç, İsa. Mezhepler Arası Mücadele Hanbelîlik-Eş‘arîlik İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
  • Kuşeyrî, ʿAbdulkerîm b. Hevâzin b. ʿAbdilmelik. er-Risâletu’l-Kuşeyriyye. thk. Abdullah Mahmud - Mahmud bin Şerih. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, tsz.
  • Madelung, W. “Al-Isfarâyînî”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Leiden: Brill, 24 Nisan 2012.
  • Madelung, Wilferd. “Ebu’l-Hüseyn el-Basrî’nin Tanrı’nın Varlığı ile İlgili Delili”. çev. Veysel Kaya. Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
  • Madelung, Wilferd. “ʿAbd-Al-Jabbār b. Aḥmad”. Encyclopaedia Iranica Online. Brill, 20 Ağustos 2020. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/abd-al-jabbar-b-ahmad.
  • Makdisî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ahmed el-Beşşârî. Ahsenu’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. thk. M. J. De Goeje. Leiden: Brill, 1906.
  • Makdisi, George. Ibn ʻAqil: Religion and Culture in Classical Islam. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997.
  • Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşeri Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
  • Makdisi, George. “The Sunni Revival”. Islamic Civilization 950-1150. ed. D. S. Richard. 155-168. Oxford: Cassirer, 1973.
  • Makkari, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b Muhammed b Ahmed. Ezhârü’r-Riyaz fî Ahbârî İyaz. thk. Mustafa es-Seka vd. 5 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu Lecneti’t-Teʾlîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1939.
  • McCarthy, Richard J. The Theology of Al-Ash’ari: The Arabic Texts of Al-Ash’ari’s Kitab Al-Luma’ and Risalat İstihsan Al-Khawd fi Ilm Al-Kalam. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1953.
  • Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din - Yorum - Dindarlık. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik, Birinci Basım., 2018.
  • Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Said b. Muhammed. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdîyyîn. thk. Rıdvan Seyyid - Ma’n Ziyade. Beyrut: Ma’hedü’l-İnmai’l-Arabi, 1979.
  • Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Sa‘id b. Muhammed. Ziyâdâtu’ş-Şerh. Londra: British Museum, Oriental, 8613.
  • Peacock, A. C. S. Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu: Yeni Bir Yorum. çev. Zeynep Rona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 6. Basım, 2023.
  • Peters, J. R. T. M. God’s Created Speech: A Study in the Speculative Theology of the Muʻtazilî Qâdî L-Gudât Abûl-Hasan ʻAbd Al-Jabbâr Bn Ahmad Al-Hamadânî. Leiden: Brill, 1976.
  • Pomerantz, Maurice. Licit Magic and Divine Grace: The Life and Letters of Al-Ṣāḥib Ibn ʿabbād (d. 385/995). Chicago: The University of Chicago, Doktora Tezi, 2010.
  • Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhâtu’s-sudûr ve âyetu’s-surûr fi târihi devleti Selçukiyye. thk. İbrahim Emin Şevâribi - vd. Mısır: Meclisü’l-Âlâ li’s-Sekâfe, 2005.
  • Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer et-Teymî. Mefâtihu’l-gayb. 27 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
  • Râzî, Fahreddin. er-Riyâzu’l-mûnika fi ârâi ehli’l-ilm. thk. el-Es’ad Cuma. Keyravan: Kulliyetu’l-Adâb ve Ulumu’l-İnsaniyye bi Keyrevan, 2004.
  • Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. ʿAbdullâh. el-Vâfi bi’l-vefâyât. thk. Ahmed Arnavut - Mustafa Türki. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabi, 2000.
  • Sâhib, Ebü’l-Kâsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekānî. Resâilu Sahib b. Abbâd. thk. Abdülvehhab Azzâm - Şevki Zayf. y.y.: Dâru’l-Fikri’l-Arabi, ts.
  • Sekûnî, Ebû Ali Ömer. ‘Uyûnu’l-münâzarât. thk. Said Gurab. Tunus: Menşûrâtu Câmiati’t-Tunusiyye, 1976.
  • Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu. Mir’atü’z-zaman fî tevârîhi’l-a’yan. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: er-Risaletü’l-Alemiyye, 2013.
  • Sobieroj, Florian. “Mu‘tezile ve Tasavvuf”. trc. Salih Çiftçi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (01 Ocak 2001).
  • Sübki, Tâcuddîn ʿAbdulvehhâb b. Takıyyüddîn. Tabakâtu’ş-Şafiiyyeti’l-kübra. thk. Mahmud Muhammed Tenahi - Abdulfettah Muhammed el-Hulv. y.y.: Hicr li’t-Tiba’a ve’n-Neşri ve’t-Tevzi’ ve’l-İlân, 2. Basım, 1992.
  • Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal. thk. Kisra Salih Ali. Dımeşk: Müessesetü’r- Risâle Nâşirûn, 1. Basım, 2015.
  • Tenûhî, Ebû Ali el-Kadi Muhassin b Ali b Muhammed. Neşvarü’l-muhadara ve ahbârü’l-müzâkere. thk. Abbud Şâleci. Beyrut: Dâru Sadır, 1971.
  • Tevhidî, Ebû Hayyan. Ahlâku’l-vezireyn. thk. Muhammed Tâvit et-Tancî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Ṡâdir, 1992.
  • Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. ʿAbdulcebbâr. el-Yeminî. thk. İhsan Zennun Abdullatif. Beyrut: Dârü't-Talîʿa, 2004.
  • Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 101-130.
  • Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Volume 4: A History of Religious Thought in Early Islam. Leiden: Brill, 2018. https://brill.com/view/title/34744
  • Watt, W. Montgomery. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 2011.
  • Watt, W. Montgomery. “İslâm Kelam Ekollerinin Başlangıcı”. çev. M. Emin Eren. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLV/2 (2004), 309-315.
  • Watt, William Montgomery. İslami Tetkikler: İslam Felsefesi ve Kelamı. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1968.
  • Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep Horasan’da Eş‘arîliğin Tarihsel Gelişimi. Klasik Yayınları, 2021.
  • Yıldırım, Ömer Ali. “Mu’tezile ve Nişâbûr Mihnesi: Mihnetü Eşâ’ire”. Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-Eki Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. 2/696-713. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
  • Yurdagür, Metin. “Son Dönem Mu’tezi̇lesi̇ni̇n En Meşhur Kelamcisi Kadi̇ Abdülcebbar Hayatı ve Eserleri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 117-136. https://doi.org/10.15370/muifd.92360
  • Zehebî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ahmed b. ʿOŝmân b. Kâymâz. Târîhu’l-İslâm ve vefâyâti’l-meşâhiri ve’l- a‘lâm. thk. Beşâr Avâd Ma’aruf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
  • Zehebî, Şemsüddîn Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ahmed b. ʿOŝmân b. Kâymâz. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayip el-Arnavut. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1985.

Tarihsel ve Politik Bağlamda Eş‘arîlik Mu‘tezile İlişkisi

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 85 - 109, 30.06.2025

Edip Yılmaz , Mehmet Zeki İşcan

https://doi.org/10.18403/emakalat.1604369

Öz

İslâm düşüncesinde iki farklı eğilimi temsil eden Mu‘tezile ve Eş‘arîlik arasındaki ilişki, ilk etapta tepkisel bir zeminde doğmuş ve gelişmiş olsa da aslında çok boyutlu bir içeriğe sahiptir. Tarafların birbirini muhatap alması, kişiden kişiye, bölgeden bölgeye ve tarihsel sürece göre farklılık arz etmektedir. Söz konusu ilişkinin çerçevesi, sadece dini metinlerin yorumlanmasında benimsenen farklı yaklaşımlara dayanmayıp bir takım siyasi ve toplumsal dinamiklere de sahiptir. Bu bakımdan ilişkilerin başladığı gibi devam etmediğini ve zaman içerisinde evrilerek farklı boyutlar kazandığını ifade etmek mümkündür. Bu çalışma, İslâm düşüncesinde merkezi bir konuma yerleşmeye çalışan ve yer yer çemberin içinde kalma mücadelesi veren iki gurubun ilişkilerini sosyo-politik bir çerçeve içerisinde ele almayı amaçlamaktadır. Tarafların içerisinde bulundukları rekabet, her ne kadar eşit şartlar altında gerçekleşmese de Eş‘arîliğin İslâm düşüncesinde merkezi bir konuma yerleşmesi ve Mu‘tezile’nin ise varlık mücadelesi veren bir noktaya gerilemesi ile sonuçlanmıştır. Tarafların kaderini belirleyen süreçler birbirinden farklılık arz etmektedir. Sahip oldukları tarih ve temsil ettikleri kimliksel aidiyetler bu noktada önemli bir işlev görmüştür. Ayrıca siyasi kesimlerle geliştirdikleri ilişkiler ve toplumsal düzeyde elde ettikleri temsiliyet imkânları da son derece belirleyici olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi Mu‘tezile Eş‘arîlik Siyaset Mihne

Kaynakça

  • Abdülcebbâr, Kâdî Ebü’l-Hasen. el-Muhît bi’t-teklîf. thk. Ebu Muhammed Hasan b. Ahmed İbn Ma’tume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1. Basım, 2018.
  • Abdülcebbâr, Kâdî Ebü'l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Adnan Zarzur. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1969.
  • Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhu Usûli’l-Hamse. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
  • Akoğlu, Muharrem. Büveyhiler Döneminde Mu’tezile. Ankara: İlahiyat, 2008.
  • Ay, Mahmut. “Mu‘tezilîzm’den Arta Kalan Mu‘tezile”. Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-Eki Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. ed. Recep Alpyağıl. 1/89-105. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
  • Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs, 2018.
  • Aydınlı, Osman. “Mu‘tezilî Anlayışta Zühd ve Takvâ Boyutu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 4/10 (2003), 99-122.
  • Ayğan, Fadıl. “Eş‘arî Kelamının Sistemleşmesine Katkıları Bakımından Ebu İshâk el-İsferâyini”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (2012), 7-28.
  • el-Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 2021.
  • el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhîr. İyârü’n-nazar fi ılmi’l-cedel. thk. Ahmed Muhammed Arrûbi. Havâli: Esfar li-Neşr Nefisi’l-Kütüb ve’r-Resaili’l-İlmiyye, 1. Basım, 2020.
  • el-Bâkillânî, Kâdî Ebî Bekr Muhammed b. Tayyip. Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Müessesetü Kütübi’s- Sekâfiyye, 2. Basım, 2016.
  • Bosworth, C. E. Ghaznavids and Their Impire in Afghanistan and Eastern India. New Delhi: Munshiram Monoharlal Publisher, 1992.
  • Bosworth, C. E. “The Political and Dynastic History of the Iranian World (a.d. 1000–1217)”. The Cambridge History of Iran: Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods. ed. J. A. Boyle. 5/1-202. The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press, 1968. https://doi.org/10.1017/CHOL9780521069366.002
  • Brodersen, Angelika. “Abū Isḥāq Al-Isfarāyīnī”. Encyclopaedia of Islam, THREE. Leiden: Brill, 01 Aralık 2008.
  • Bulliet, Richard W. “A Muʿtazilite Coin of Maḥmūd of Ghazna”. Museum Notes (American Numismatic Society) 15 (1969), 119-129.
  • Bulliet, Richard W. The Patricians of Nīs̲h̲ābūr. Cambridge: Harvard University Press, 1972.
  • Busse, Heribert. “Iran Under Buyids”. The New Cambridge History of Islam: Islamic Cultures and Societies to the End of the Eighteenth Century. ed. Robert Irwin. 4/250-304. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
  • Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed Kerrame el-Beyhaki. “et-Tabakâtu hâdiyete’l-aşere ve’s- sâniyete’l-aşere min şerhi’l-uyûn”. Fadlü’l-i’tizal ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Eymen Fuad Seyyid. 364-393. Tunus: Daru’t-Tunusiyye, 2018.
  • Ehvâzi, Hasan b. Ali. “Telbîsu İbn Ebî Bişr”. Tebyînü kezibi’l-müfteri fî mâ nüsibe ilâ İmami Ebi’l-Haseni’l-Eş‘arî. thk. Enes Muhammed Adnan eş-Şerefâdi. Dımeşk: Dâru’t-Takva, 2018.
  • Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitâbü Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. thk. Hellmut Ritter. Berlin: Schwarz, Tabʿa al-Munaqqaha, 2005.
  • Gimaret, Daniel. “Abū Esḥāq Ebrāhīm Ebn ʿAyyāš”. Encyclopaedia Iranica Online. Brill, 30 Ağustos 2020. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/ebn-ayyas-abu-eshaq- ebrahim-COM
  • Gimaret, Daniel. “Abu’l-Ḥosayn Baṣrī”. Encyclopaedia Iranica Online. Brill, 26 Ağustos 2020.
  • Gimaret, Daniel. Ba‘zu İşkâliyyâti ‘İlmi’l-Kelâmi’l-İslâmî. çev. Muhammed Bühlal - Sâlim Bukhaddâjah. Rabat: Muminun bilâ Hudud, 2020.
  • Gölcük, Şerafeddin. Bakıllâni ve İnsan Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
  • Hamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâkût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Mu’cemu’l-udebâ irşâdü’l-erib ilâ ma’rifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslami, 1993.
  • Hâtib el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târihu Bağdâd. thk. Beşâr Avâd Ma’aruf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslami, 2002.
  • Heemskerk, Margaretha T. “ʿAbd Al-Jabbār b. Aḥmad al-Hamadhānī”. Encyclopaedia of Islam, THREE. Leiden: Brill, 2007.
  • İbn Asâkîr, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan Sikatüddin ed-Dımaşkî. Tebyînu kezibi’l-müfteri fima nüsibe ile’l-Imam Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. Dımeşk: Darü’t-Takva, 2018.
  • İbn Ebî Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Henâbile. thk. Muhammed Hamid el-Faki. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
  • İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Mücerred Makalati’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
  • İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-Isfahânî el-Eş‘arî. Kitâbu müşkili’l-hadîs ’ev tevîlü’l- ahbâri’l-müteşâbihe. thk. Daniel Gimaret. Dımeşk: el-Ma’hedü’l-Fransi li’d-Dirasati’l-Arabiyye, 2003.
  • İbn Hacer el-Askalanî, Ebü’l-Fazl Ahmed. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdulfettah Ebu Ğudde. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Beşâriu’l-İslamiyye, 2002.
  • İbn Hallikân, Ebü’l-ʿAbbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-İrbilî. Vefâyâtu’l-Aʿyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1990.
  • İbn Kesir, Ebü’l-Fida İsmail b. Ömer. Tabâkâtu’ş-Şafiiyyin. thk. Ömer Haşim vd. y.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d- Dîniyye, ts.
  • İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi'l- mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Ata - Mustafa Abdulkadir Ata. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1992.
  • İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Umar Abdusselam Tedmuri. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1997.
  • İbnü’n-Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b İshak. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y., 1971.
  • İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsir fi’d-din ve temyîzu firaki’n-nâciyeti ani’l-firaki’l-hâlikîn. thk. Mecid el-Halif. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 1. Basım, 2008.
  • Kâdî İyâz, Ebû’l-Fadl ʿIyâd b. Mûsâ el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Tâvit et-Tanci vd. 8 Cilt. Mağrib: Maṭbaʿatu Fudâle, 1965.
  • Kaʻbî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitâbü’l-makâlât ve me‘ahu ‘uyûnu’l-mesâil ve’l- cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: Kuramer, 1. Basım, 2018.
  • Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Eş‛ari ve Eş‛arilik. Anadolu Ay Yayınları, 2019.
  • Kalaycı, Mehmet. “Eş’arî’nin İkmali Mâturîdî’nin İhmali: İki İmanın Gelenekleri İçerisindeki Konumlarına Dair Bağlamsal Bir Analiz”. Uluğ Bir Çınar: İmâm Mâturîdî: Uluslararası Sempozyum, 133-144.
  • Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
  • Kalaycı, Mehmet. “Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (01 Ağustos 2010), 399-431. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001050
  • Karahüseyin, Samet. “El-Emâlî Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr’ın Zühd Hakkındaki Görüşleri”. Bilimname 47 (30 Nisan 2022), 219-242. https://doi.org/10.28949/bilimname.1075792
  • Kazvinî, Ebû’l-Kâsım ʿAbdülkerîm b. Muhammed b. ʿAbdulkerîm. et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvin. thk. Azizullah Atardi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1987.
  • Koç, İsa. Mezhepler Arası Mücadele Hanbelîlik-Eş‘arîlik İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
  • Kuşeyrî, ʿAbdulkerîm b. Hevâzin b. ʿAbdilmelik. er-Risâletu’l-Kuşeyriyye. thk. Abdullah Mahmud - Mahmud bin Şerih. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, tsz.
  • Madelung, W. “Al-Isfarâyînî”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Leiden: Brill, 24 Nisan 2012.
  • Madelung, Wilferd. “Ebu’l-Hüseyn el-Basrî’nin Tanrı’nın Varlığı ile İlgili Delili”. çev. Veysel Kaya. Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
  • Madelung, Wilferd. “ʿAbd-Al-Jabbār b. Aḥmad”. Encyclopaedia Iranica Online. Brill, 20 Ağustos 2020. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/abd-al-jabbar-b-ahmad.
  • Makdisî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ahmed el-Beşşârî. Ahsenu’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. thk. M. J. De Goeje. Leiden: Brill, 1906.
  • Makdisi, George. Ibn ʻAqil: Religion and Culture in Classical Islam. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997.
  • Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşeri Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
  • Makdisi, George. “The Sunni Revival”. Islamic Civilization 950-1150. ed. D. S. Richard. 155-168. Oxford: Cassirer, 1973.
  • Makkari, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b Muhammed b Ahmed. Ezhârü’r-Riyaz fî Ahbârî İyaz. thk. Mustafa es-Seka vd. 5 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu Lecneti’t-Teʾlîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1939.
  • McCarthy, Richard J. The Theology of Al-Ash’ari: The Arabic Texts of Al-Ash’ari’s Kitab Al-Luma’ and Risalat İstihsan Al-Khawd fi Ilm Al-Kalam. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1953.
  • Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din - Yorum - Dindarlık. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik, Birinci Basım., 2018.
  • Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Said b. Muhammed. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdîyyîn. thk. Rıdvan Seyyid - Ma’n Ziyade. Beyrut: Ma’hedü’l-İnmai’l-Arabi, 1979.
  • Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Sa‘id b. Muhammed. Ziyâdâtu’ş-Şerh. Londra: British Museum, Oriental, 8613.
  • Peacock, A. C. S. Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu: Yeni Bir Yorum. çev. Zeynep Rona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 6. Basım, 2023.
  • Peters, J. R. T. M. God’s Created Speech: A Study in the Speculative Theology of the Muʻtazilî Qâdî L-Gudât Abûl-Hasan ʻAbd Al-Jabbâr Bn Ahmad Al-Hamadânî. Leiden: Brill, 1976.
  • Pomerantz, Maurice. Licit Magic and Divine Grace: The Life and Letters of Al-Ṣāḥib Ibn ʿabbād (d. 385/995). Chicago: The University of Chicago, Doktora Tezi, 2010.
  • Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhâtu’s-sudûr ve âyetu’s-surûr fi târihi devleti Selçukiyye. thk. İbrahim Emin Şevâribi - vd. Mısır: Meclisü’l-Âlâ li’s-Sekâfe, 2005.
  • Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer et-Teymî. Mefâtihu’l-gayb. 27 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
  • Râzî, Fahreddin. er-Riyâzu’l-mûnika fi ârâi ehli’l-ilm. thk. el-Es’ad Cuma. Keyravan: Kulliyetu’l-Adâb ve Ulumu’l-İnsaniyye bi Keyrevan, 2004.
  • Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. ʿAbdullâh. el-Vâfi bi’l-vefâyât. thk. Ahmed Arnavut - Mustafa Türki. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabi, 2000.
  • Sâhib, Ebü’l-Kâsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekānî. Resâilu Sahib b. Abbâd. thk. Abdülvehhab Azzâm - Şevki Zayf. y.y.: Dâru’l-Fikri’l-Arabi, ts.
  • Sekûnî, Ebû Ali Ömer. ‘Uyûnu’l-münâzarât. thk. Said Gurab. Tunus: Menşûrâtu Câmiati’t-Tunusiyye, 1976.
  • Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu. Mir’atü’z-zaman fî tevârîhi’l-a’yan. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: er-Risaletü’l-Alemiyye, 2013.
  • Sobieroj, Florian. “Mu‘tezile ve Tasavvuf”. trc. Salih Çiftçi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (01 Ocak 2001).
  • Sübki, Tâcuddîn ʿAbdulvehhâb b. Takıyyüddîn. Tabakâtu’ş-Şafiiyyeti’l-kübra. thk. Mahmud Muhammed Tenahi - Abdulfettah Muhammed el-Hulv. y.y.: Hicr li’t-Tiba’a ve’n-Neşri ve’t-Tevzi’ ve’l-İlân, 2. Basım, 1992.
  • Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal. thk. Kisra Salih Ali. Dımeşk: Müessesetü’r- Risâle Nâşirûn, 1. Basım, 2015.
  • Tenûhî, Ebû Ali el-Kadi Muhassin b Ali b Muhammed. Neşvarü’l-muhadara ve ahbârü’l-müzâkere. thk. Abbud Şâleci. Beyrut: Dâru Sadır, 1971.
  • Tevhidî, Ebû Hayyan. Ahlâku’l-vezireyn. thk. Muhammed Tâvit et-Tancî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Ṡâdir, 1992.
  • Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. ʿAbdulcebbâr. el-Yeminî. thk. İhsan Zennun Abdullatif. Beyrut: Dârü't-Talîʿa, 2004.
  • Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 101-130.
  • Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Volume 4: A History of Religious Thought in Early Islam. Leiden: Brill, 2018. https://brill.com/view/title/34744
  • Watt, W. Montgomery. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 2011.
  • Watt, W. Montgomery. “İslâm Kelam Ekollerinin Başlangıcı”. çev. M. Emin Eren. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLV/2 (2004), 309-315.
  • Watt, William Montgomery. İslami Tetkikler: İslam Felsefesi ve Kelamı. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1968.
  • Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep Horasan’da Eş‘arîliğin Tarihsel Gelişimi. Klasik Yayınları, 2021.
  • Yıldırım, Ömer Ali. “Mu’tezile ve Nişâbûr Mihnesi: Mihnetü Eşâ’ire”. Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-Eki Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi. 2/696-713. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
  • Yurdagür, Metin. “Son Dönem Mu’tezi̇lesi̇ni̇n En Meşhur Kelamcisi Kadi̇ Abdülcebbar Hayatı ve Eserleri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 117-136. https://doi.org/10.15370/muifd.92360
  • Zehebî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ahmed b. ʿOŝmân b. Kâymâz. Târîhu’l-İslâm ve vefâyâti’l-meşâhiri ve’l- a‘lâm. thk. Beşâr Avâd Ma’aruf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
  • Zehebî, Şemsüddîn Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ahmed b. ʿOŝmân b. Kâymâz. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayip el-Arnavut. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
Toplam 86 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular İslam Mezhepleri
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Edip Yılmaz 0000-0002-7055-3298

Mehmet Zeki İşcan 0000-0001-8693-5242

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 19 Aralık 2024
Kabul Tarihi 29 Mayıs 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 18 Sayı: 1

Kaynak Göster

ISNAD Yılmaz, Edip - İşcan, Mehmet Zeki. “Tarihsel Ve Politik Bağlamda Eş‘arîlik Mu‘tezile İlişkisi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 18/1 (Haziran 2025), 85-109. https://doi.org/10.18403/emakalat.1604369.
 Kapak Resmi İndir

_____________________________________  ISSN 1309-5803 e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi  _______________________________