Öz
Orta Asya’dan Avrupa’ya geniş bir coğrafyada hüküm sürmüş olan Türkler, bilim tarihine önemli katkılarda bulunmuştur. Tarihçiler, Türkler olmadan Asya ve Avrupa’nın bilimsel tarihinin yazılamayacağını söyler. Farklı coğrafyalarda binlerce yıl varlık gösteren bu milletin tıp tarihinde önemli bir yeri vardır. Orta Asya’da şamanların tedavi yöntemleri ve geleneksel halk hekimliğiyle oluşan tecrübeler, daha sonra Selçuklu ve Osmanlı döneminde akademik bir şekilde gelişerek devam etmiştir. Tababetle ilgili bu zengin miras, sanata ve edebiyata da yansımıştır.
Divanlarda, hastalık çeşitleri, hasta-hekim ilişkisi, tedavi yöntemleri, ilaç yapımında kullanılan bitkiler, ilaç çeşitleri ve ilaç terkipleri ile ilgili önemli bilgiler mevcuttur. Merhem-i kâfûr, klasik edebiyatımızın her döneminde en önemli koku maddeleri arasında sayılan, kâfûr maddesinden yapılan bir merhem çeşididir. Divan şairleri, antik çağlardan başlayarak günümüze kadar tıp tarihinde çok tercih edilen merhem-i kâfûrla yakından ilgilenmiş, şiirlerinde onunla ilgili önemli bilgilere yer vermiştir. Merhem-i kâfûr, savaş yaralanmaları, kanamanın durdurulması, ateşli hastalıklar, kas ve eklem hastalıkları, kalp, göğüs ve ciğer hastalıkları, göz ve kulak hastalıkları vb. çok sayıda hastalığın tedavisinde kullanılan çok amaçlı bir ilaçtır.
Bu çalışmada, merhem-i kâfûrun klasik Türk edebiyatına nasıl yansıdığı, şairlerin hayal dünyasında hangi çağrışımlarla yer aldığı, bununla ilgili kullanılan kelime ve kavramların şiir geleneğimizdeki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur. Elde edilen bilgiler sadece edebiyata değil, tıp ve eczacılık tarihine de kaynaklık edecektir.
Anahtar Kelimeler
Klasik Türk Edebiyatı Merhem-i Kâfûr Kâfûr Tıp Tarihi. gazel
Destekleyen Kurum
Yok
Kaynakça
- AKARSU, Babür Mehmet; YÖNDEMLİ, Fuat; AKARSU, Seda (2020). “Antik Dönem Tıbbının Müntahab-ı Şifâ’da Tezahürü”, Erdem, Sayı: 78; s.s. 1-22.
- AKDUR, Recep (2006). “Sıtma Ve Sıtma Salgınları Tarihi”, Bilim Tarihi Araştırmaları, Sayı: 2, s.s. 1-11.
- ARSLAN, Mehmet; AKSOYAK, İsmail Hakkı (2018). Haşmet Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57256,hasmet-divanipdf.pdf?0 (E.T. 05.04.2025).
- ARSLAN, Mehmet (2004). Antepli Aynî Divanı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- AYDIN, Fatıma. (2022). “Divan Şiirinde Elmas”, Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 18, s.s. 1-14.
- BAKIR, Abdulhalık (2000). Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
- BAYRAM, Yavuz (2007). “Klasik Türk Şiirinde Duyguların Dili: Çiçekler”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt: 2, Sayı: 4, s.s. 209-219.
- BEKMEZCİ, Emine Selcen (2013). “Cerrahnâme” Adlı Manzum Tıp Eserinde Ahlât-ı Erbaanın İşlenişi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale.
- BEKTAŞ, Ekrem, Muvakkit-Zâde Muhammed Pertev Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55973,pertev-divanipdf.pdf?0
- BİLGİN, Emine Zülfa (2020). Sünnette Koku Kullanımı ve “Bana Güzel Koku Sevdirildi” Hadisi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
- BİLKAN, Ali Fuat (1997). Nâbî Divanı (I-II), İstanbul: MEB Yayınları.
- ÇAĞATAY, Ömer (2024). “Osmanlı Ordusunda Sağlık Organizasyonun İşleyişi ve Orduda Kullanılan İlaçlar ile Sağladığı Faydalar (On Sekizinci Yüzyıl Örneği)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt: 25, Sayı: 1, s.s. 107-136.
- ÇAKIR, Sevgi; ŞAHİN, Mustafa (2023). “Orta Çağ Türk-İslâm Dünyasında Büyüleyici Bir Koku: Kâfur”, Sosyal Bilimler Araştırmaları 4. (haz. H. Yerkazan), Ankara: Sonçağ Akademi, s.s.211-234.
- ÇETİNDAŞ, Dilek (2013). “Mitolojinin Güçlü Dalı: Gül”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.1, Isparta: Gül Özel Sayısı, s.s.13-28.
- DEMİR GÖRÜR, E. (2023). “Zirai Teşvik: Osmanlı Devleti’nde Pamuk Üretimini Arttırma Teşebbüsleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: 38, Sayı: 2, s.s. 497-522.
- DEMİRHAN ERDEMİR, Ayşegül (1989). “Ahlât-ı Erbaa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.s. 24.
- Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’an-ı Kerim Meâli (2011). (haz. Halil Altundaş ve Şahin Muzaffer), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
- DOĞUER, E. Binnur (ed.) (2013). Hekim Bereket: Tuhfe-i Mübarizi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- DOYGUN, Meryem (2023). “İsmâil Cürcânî’nin Zahîre-i Hârezmşâhî Adlı Eserinde Humma-yi Yevmî”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 1, s.s. 213-231.
- ELİAÇIK, Muhittin (2010). “Fuzûlî'nin Sıhhat u Maraz'ında Ahlât-ı Erbaanın İşlenişi ve Bir Tıp Eseri Terceme-i Hulâsa-i Tıb ile Mukayesesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 27, s.s.131-147.
- ERDOĞAN, Mustafa (2013). Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- GÜLER, Meryem; BABÜR, Yusuf (2020). “Ahmedî Divanı’nda Hasta Kavramı ve Göz Hastalıkları”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 1, s.s. 42-60.
- GÜLER, Ömer Faruk (2020). “Emrî Dîvânında Tabâbetle İlgili Kullanımlar”, Uluslararası Ahmed-İ Hânȋ Sempozyumu: İslâm’da Sağlık Ve Koruyucu Hekimlik, s.s. 546-554.
- GÜMÜŞATAM, Gürkan (2022). “Risâle-i Mu’âlece’ye Göre On Altıncı Yüzyıl Osmanlı Tıbbında Bitkisel Tedavi Şekilleri ve Terminoloji”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt: 23, Sayı: 2, s.s. 261-290.
- HALMAN, Talat Sait (1995). “Şeyh Galib ve Divan Şiirinin Değeri”, Şeyh Galib Kitabı, (Ed. Beşir Ayvazoğlu), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Başkanlığı Yayınları, s.s. 187-198.
- İbn Sînâ (2023). El-Urcûze Fit-Tıp, (haz. Ö. Anlar ve A. Berraki), İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları.
- İbn-i Şerif (2017). 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı Yâdigâr-ı İbn-i Şerîf, (ed. Orhan Sakin), İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayını.
- KALKIŞIM, Muhsin (1994). Şeyh Gâlib Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
- KANAR, Mehmet (2003). Örnekli Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Derin Yay.
- KAPLAN, Yunus (2008). 17. Yüzyıl Şairlerinden Fevzî Dîvânı, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İstanbul.
- KAPLAN, Yunus (2019). Fevzî Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67209,fevzi-divanipdf.pdf?0 (E.T. 05.04.2025).
- KATIRCIOĞLU, Fehmi S.; ACIDUMAN, Ahmet Er (2011). “Uygur, Osmanlı Dönemi Eserlerinden Alâ’im-i Cerrâhîn Ve Yazarı Bilinmeyen Cerrâhnâme’de Dolaşım Sistemi”, Türk Göğüs Kalp Damar Cerrahisi Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 2, s.s. 292-298.
- KAYA, Bayram Ali (2006). “Klasik Türk Şiirinde Gömlek”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı: 15, s.s. 149-200.
- KAYA, Bayram Ali (2015). “Klâsik Türk Şiirinde Şifâlı Bitkiler Üzerine Bir Deneme”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, s.s. 263-314.
- KAYA, Bayram Ali (2017). Osman Nevres Dîvânı, Kesit Yayınları, İstanbul.
- KAYA, Bayram Ali (2017). Azmizâde Hâletî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0 (E.T. 05.04.2025).
- KILIÇ, Evrim (2011). Hayat Ağacı Sembolizmi Ve Tekstil Baskıcılığındaki Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
- KOCAOĞLU, Burak (2020). “Osmanlı Donanması’nda Sağlık Hizmetlerine Genel Bir Bakış (1797-1858)”, History Studies, Doç. Dr. İlknur Mangır Karagöz Armağanı, Cilt: 12, Sayı: 2, s.s. 531-548.
- KUFACI, Osman (2020). “Divan Şiirinin Estetik Dünyasında Şem’-i Kâfur (Kâfurdan Mum)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 67, s.s.187-206.
- KURTOĞLU, Orhan (2017). Diyarbakırlı Lebîb Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55756,lebib-divanipdf.pdf?0 (E.T. 05.04.2025).
- KUTLAR, Fatma Sabiha (2004). “Kâfûr”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü İçinde, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s.s. 15-18.
- NAS, Şevkiye Kazan (2018). Celîlî Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59375,celili-divanipdf.pdf?0 (E.T. 05.04.2025).
- ONAY, Ahmet Talat (2004). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, (haz. Cemal Kurnaz). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
- ÖNCÜ, Fatih; ÖGEL, Kültigin; ÇAKMAK, Duran (2002). “İçki Kültürü ve Edebiyatta İçki”, Bağımlılık Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 1, s.s. 31-36.
- ÖZEROL, Nazmi (2024). “Bir Âşıklık Nişanesi: Klasik Türk Şiirinde Yara”, Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 22, s.s. 293-317.
- ÖZÖN, Mustafa N. (1979). Osmanlıca Türkçe Sözlük, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevi.
- ÖZTOPRAK, Nihat (2010). “Divan Şiirinde Giyim Kuşam Üzerine Bir Deneme”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, s.s. 103-154.
- PALA, İskender (2003). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: LM Yayınları, 2003.
- SAKAOĞLU, Necdet; AKBAYAR, Nuri (1999). Binbir Gün Binbir Gece Osmanlı’dan Günümüze Eğlence Hayatı, İstanbul: Denizbank Yayınları.
- SUNGURHAN, A. (2015). “Nedîm ve Şeyh Gâlib Divanı’nda Mum”, Mum Kitabı, (ed. Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Kitabevi Yayınları, s.s. 149 – 174.
- Şemseddin Sami (1978). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
- ŞENER, Mehmet (1993). “Cenaze”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, CİLT, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.s. 354-357.
- ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2020). Osmanlı Şiiri Kılavuzu, Cilt: 4, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi Yayınları.
- ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2020). Ahmed Paşa’nın Güneş Kasidesi Üzerine Düşünceler, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
- TARLAN, Ali Nihad (1970). Zatî Dîvânı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı, Cilt: 2, İstanbul: İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay.
- UĞUR, Fatih (2023). “Ahmed Paşa’nın ‘Güneş’ Redifli Kasidesinde Güneş-Hükümdar Sembolünün Mitolojik Yönleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 38, s.s. 173-197.
- URALÇİN, Sema (2009). Divan-ı S’adî, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
- ÜSTÜNER, Kaplan (2017). Yaver Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55748,yaver-divanipdf.pdf?0 (E.T. 05.04.2025).
- ÜZGÖR, Tahir (1991). Fehîm-i Kadîm Hayatı, Sanatı, Divan’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
- YENİTERZİ, Emine (1998). “Dîvan Şiirinde Sağlık ve Hastalıklarla İlgili Bazı Hususlar”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 4, s.s. 87-103.
- YILMAZ, Büşra Seda (2021). Mîr Salih B. Havabin’in Risale Fi’t-Tıbb Adlı Eseri (Değerlendirme Ve Metin Neşri), Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
- YILMAZ, Kadri Hüsnü (2017). Diyarbakırlı Hâmî Ahmed Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56082,diyarbakirli-hami--ahmed-divanipdf.pdf?0 (E.T. 05.04.2025).
- YILMAZ, Salih (2010). Câzib Divanı İnceleme-Metin, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
- https://www.botanikmarket.org/urun/cinnamomum-camphora-yalanci-tarcin-kafur-agaci-fidani-100 cm?srsltid=AfmBOopcb7i0WV9pzz6uPUJLUVaX9jo6UMod4Ui25quAFjbc-3u9Y1nA (E.T. 05.04.2025).
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Osmanlı Sahası Klasik Türk Edebiyatı, Klasik Türk Edebiyatı |
| Bölüm | MAKALELER |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 6 Nisan 2025 |
| Kabul Tarihi | 9 Mayıs 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 8 Sayı: 2 |
TARANDIĞIMIZ İNDEXLER
Yazar, dergimizde yayınlanan makalelerin telif hakkına sahip olup çalışmaları CC BY-NC 4.0 lisansı altındadır./The author owns the copyright of the articles published in our journal and his works are under CC BY-NC 4.0 licence.