Öz
One of the key sources documenting the historical development of Turkish vocabulary in Anatolia is Tarama Sözlüğü(Compilation Dictionary of Historical Turkish). This study places Tarama Sözlüğü at its center, as it is a significant lexicographic work compiled from numerous texts dating back to the 13th century. The dictionary contains 14,143 headwords, with the largest number of entries (792) derived from Ferec Ba'de'ş-Şidde, followed by The Book of Dede Korkut (BDK) with 498 entries.
A particularly crucial aspect of BDK’s contribution to the dictionary is that 115 headwords are attested solely in this work within the period spanning the 13th to 19th centuries. Moreover, BDK is among the sources with the highest number of unique lexical items recorded in Tarama Sözlüğü. However, despite its significance, many words found in BDK such as alakan (receptive, a bird that never misses its prey), boz oğlan (lad), çulğa- (to wrap), gede (slack, simple, weak, worthless), and külük (quick) are absent from Tarama Sözlüğü and do not appear in any other recorded sources.
This study examines these missing words from BDK, evaluating their absence in Tarama Sözlüğü and discussing their implications for the historical lexicon of Turkish
Anahtar Kelimeler
Tarama Sözlüğü Turkey Turkish Book of Dede Korkut vocabulary Old Oghuz Turkic
Kaynakça
- Agişev, İ. M. vd. (1993). Başqort Tĭlĭnĭŋ Hüžlĭgĭ (BTH) . I-II, Meskew.
- Akyıldız Ay, D. (2017). Tarama Sözlüğü: Sözlükbilimi İlkeleri Çerçevesinde Betimsel ve Eleştirel Bir Değerlendirme. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 56, S. 56, s. 1-22.
- Alkaya, E. (2020). Dede Korkut Kitabındaki Söz Varlığının Kazak Türkçesindeki İzleri. TÜRKLAD, C. 4, S. 2, s. 153-188.
- Alkaya, E. (2021). Dede Korkut Kitabı’ndan Tarama Sözlüğü’ne Alınan Tek Veriler Üzerine Bir Değerlendirme.
- Doğumunun 60. Yılında Nevzat Özkan Armağanı Ediyä Yazıka (Ed. Hacer Tokyürek-Beytullah Bekar), Ankara: Nobel Yayınları, s. 193-235.
- Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
- Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yay.
- Ercilasun, A. B. (2019). Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig). İstanbul: Dergâh Yay.
- Ercilasun, A. B. vd. (1992). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: KB Yayınları.
- Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yay.
- Ergin, M. (1969). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: MEB Yay.
- Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II (İndeks-Gramer). Ankara: TDK Yay.
- Ergin, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yay.
- Ganiyev, F vd. (2005). Tatar Tĭlĭnĭŋ Aŋlatmalı Süzlĭgĭ. Kazan: Kazan Matbugat Yortı Neşriyatı.
- Gökyay, O. Ş. (1943). Bugünkü Dille Dede Korkut Masalları. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi.
- Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yay.
- Januzaqov, T. (Red.) (1999). Qazaq Tiliniŋ Sözdigi (QTS). Almatı: Dayk-Press Baspası.
- Joldasbekov, M., Şadiyeva, G. (2019). Korkıt Ata Kitabı (QAK). Nur-Sultan: Kültegin Baspası.
- Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Ankara: TDK Yay.
- Özçelik, S. (2016a). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin. Ankara: TDK Yay.
- Özçelik, S. (2016b). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Giriş, Notlar. Ankara: TDK Yay.
- Qazaq Ädebi Tiliniŋ Sözdigi (QÄTS) (2011). 15 Cilt, Almatı: A. Baytursınulı Atındağı Tilbilimi İnstitutı Yay. Tarama Sözlüğü. (1996). 8 Cilt, Ankara: TDK Yay.
- Tezcan, S. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
- Tezcan, S., Boeschoten, H. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
- Tietze, A.-Tekin, T. (1994). Tarama Sözlüğü Üzerine Bazı Açıklamalar II. Türk Dilleri Araştırmaları, S. 4, s. 159-169.
- Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
- Tulum, M., Tulum, M. M. (Haz.). (2016). Oğuznameler. Oğuz Beylerinin Hikâyeleri. Ankara: AKM Başkanlığı Yay.
- Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
- Yudahin, K. K. (1994). Kırgız Sözlüğü (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: TDK Yay. https://sozluk.gov.tr
Öz
Tarama Sözlüğü, Türkçenin Anadolu'daki tarihî gelişimini söz varlığı bakımından belgelendiren en önemli kaynaklardan biri olup 13. yüzyıldan günümüze kadar verilmiş pek çok eserden hareketle hazırlanmış Türkçenin önemli bir söz varlığı eseridir. Tarama Sözlüğü’nde 14.143 adet madde başı bulunmaktadır. Sözlükte 792 veriyle en fazla madde başı kelime, Ferec Ba’de’ş-Şidde’den taranmıştır. Dede Korkut Kitabı ise 498 veriyle en fazla madde başı taranan ikinci eserdir. 13. yüzyıldan 19. yüzyıla kadarki bir zaman diliminde sadece DKK’dan taranan 115 madde başı olması, bu eseri çeşitli açılardan önemli hale getirir. DKK, aynı zamanda Tarama Sözlüğü’nde en fazla tek verinin tarandığı eserlerden biridir. Buna rağmen DKK’de yer alan Türkçenin söz varlığına ait pek çok kelimenin (alakan: alıcı, av kaçırmayan kuş, boz oğlan: delikanlı, yeni yetme, çulğa-:sarmak, sarmalamak, belemek, gede: gevşek, adi, zayıf, değersiz, külük: hızlı vb.) ne DKK’den ne de bir başka eserden Tarama Sözlüğü’ne alınmadığı görülmektedir. Bu çalışmada DKK’den bulunan ve Tarama Sözlüğü’nde yer almayan kelimeler ele alınacak ve konuyla ilgili bir değerlendirme yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler
Türkiye Türkçesi Dede Korkut Kitabı Tarama Sözlüğü söz varlığı Eski Oğuz Türkçesi
Kaynakça
- Agişev, İ. M. vd. (1993). Başqort Tĭlĭnĭŋ Hüžlĭgĭ (BTH) . I-II, Meskew.
- Akyıldız Ay, D. (2017). Tarama Sözlüğü: Sözlükbilimi İlkeleri Çerçevesinde Betimsel ve Eleştirel Bir Değerlendirme. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 56, S. 56, s. 1-22.
- Alkaya, E. (2020). Dede Korkut Kitabındaki Söz Varlığının Kazak Türkçesindeki İzleri. TÜRKLAD, C. 4, S. 2, s. 153-188.
- Alkaya, E. (2021). Dede Korkut Kitabı’ndan Tarama Sözlüğü’ne Alınan Tek Veriler Üzerine Bir Değerlendirme.
- Doğumunun 60. Yılında Nevzat Özkan Armağanı Ediyä Yazıka (Ed. Hacer Tokyürek-Beytullah Bekar), Ankara: Nobel Yayınları, s. 193-235.
- Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
- Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yay.
- Ercilasun, A. B. (2019). Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig). İstanbul: Dergâh Yay.
- Ercilasun, A. B. vd. (1992). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: KB Yayınları.
- Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yay.
- Ergin, M. (1969). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: MEB Yay.
- Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II (İndeks-Gramer). Ankara: TDK Yay.
- Ergin, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yay.
- Ganiyev, F vd. (2005). Tatar Tĭlĭnĭŋ Aŋlatmalı Süzlĭgĭ. Kazan: Kazan Matbugat Yortı Neşriyatı.
- Gökyay, O. Ş. (1943). Bugünkü Dille Dede Korkut Masalları. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi.
- Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yay.
- Januzaqov, T. (Red.) (1999). Qazaq Tiliniŋ Sözdigi (QTS). Almatı: Dayk-Press Baspası.
- Joldasbekov, M., Şadiyeva, G. (2019). Korkıt Ata Kitabı (QAK). Nur-Sultan: Kültegin Baspası.
- Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Ankara: TDK Yay.
- Özçelik, S. (2016a). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin. Ankara: TDK Yay.
- Özçelik, S. (2016b). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Giriş, Notlar. Ankara: TDK Yay.
- Qazaq Ädebi Tiliniŋ Sözdigi (QÄTS) (2011). 15 Cilt, Almatı: A. Baytursınulı Atındağı Tilbilimi İnstitutı Yay. Tarama Sözlüğü. (1996). 8 Cilt, Ankara: TDK Yay.
- Tezcan, S. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
- Tezcan, S., Boeschoten, H. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
- Tietze, A.-Tekin, T. (1994). Tarama Sözlüğü Üzerine Bazı Açıklamalar II. Türk Dilleri Araştırmaları, S. 4, s. 159-169.
- Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
- Tulum, M., Tulum, M. M. (Haz.). (2016). Oğuznameler. Oğuz Beylerinin Hikâyeleri. Ankara: AKM Başkanlığı Yay.
- Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
- Yudahin, K. K. (1994). Kırgız Sözlüğü (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: TDK Yay. https://sozluk.gov.tr
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Tarihsel, Karşılaştırmalı ve Biçimsel Dilbilim |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 6 Mayıs 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | |
| Gönderilme Tarihi | 21 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 16 Nisan 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 35 Sayı: 2 |
