Öz
It is seen that many secondary disagreements around the terms ‘ayn and manfa‘a in the fiqh literature are the result of some different views regarding the nature and legal value of these terms. One key issue in this context is whether manfa‘a is legally recognized as property. In addition, another very important issue is whether or not manfa‘a is equivalent in terms of having financial value. According to the Shāfi‘ī school, manfa‘a is legally considered property, while in the Hanafī school, the view that manfa‘a is not property is adopted as a principle. In today’s fiqh studies, this issue has been addressed and discussed from many perspectives, especially in terms of not considering manfa‘a as property. As far as we can see, the problem of equivalence between ‘ayn and manfa‘a has not been addressed as an independent research topic, and no title has been allocated to this issue in the relevant studies. This study highlights the relevant discussions in classical fiqh sources and emphasizes the need to address the problem of ‘ayn-manfa‘a equivalence as a distinct research subject-separate from the question of whether manfa‘a qualifies as property. Indeed, according to Hanafī fiqh, while manfa‘as are not accepted as mutaqawwim property in principle, this rule has been relaxed due to some justifications and manfa‘a has been accepted as mutaqawwim property temporarily and in a limited manner. However, unlike ‘ayns, the acceptance that manfa‘as are “not mutaqawwim property in their essence” has always been accepted as valid in all cases and times. While the Hanafī and Shāfi‘ī schools are in agreement on some basic provisions of legal transactions where the subject is manfa‘a, such as rent and the will of the manfa‘a, it is seen that some disagreements on secondary issues related to these transactions are parallel to the acceptances on the issue of the equivalence of ‘ayn-manfa‘a rather than the discussion of whether the manfa‘a is property or not. It is seen that the Hanafī and Shāfi‘ī schools have a set of views that are consistent with the principled approach they take as a basis in the issue of the equivalence of ‘ayns and manfa‘as. Therefore, it is necessary to think about whether a choice to be made in any of the secondary issues that are built on the basic acceptance in the issue of the equivalence of ‘ayns and manfa‘as will be binding for other issues due to the relevant principle on which these views are built, and to develop a fiqh explanation on this issue.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Ali el-Kâri, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Fethu bâbi’l-inâye. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1997.
- Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
- Araz, Yunus. “İslam Hukuku Açısından Menfaat ve Menfaat İçerikli Bazı Tasarruflar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 46 (2016), 81-129.
- Araz, Yunus. İslam Hukukunda Menfaatin Tazmini. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
- Aydın, Mehmet Âkif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/231-235. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî el-Mısrî. el-‘İnâye şerhu’l-Hidâye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
- Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Muhtasaru ihtilâfi’l-ulemâ. thk. Abdullah Nezir Ahmed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1995.
- Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Hazrecî. Esne’l-metâlib şerhu Ravzi’t-tâlib. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
- Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrahim. 7 Cilt. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1997.
- Hacak, Hasan. Atomcu Evren Anlayışının İslam Hukukuna Etkisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
- Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
- Hacak, Hasan. “Menfaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/131-134. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
- Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. 2 Cilt. b.y.: Mektebe-i Hakkâniyye, ts.
- İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. thk. Adil Ahmed - Ali Muhammed. 13 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
- İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. Resâilü İbn Nüceym el-İktisâdiyye. thk. Muhammed Ahmed Serac - Ali Cuma Muhammed. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1999.
- İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. thk. Zekeriya Umeyrât. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- Kahraman, Abdullah - Karataş, Nizamettin. “İbn Hümam’ın Mezhebine Muhalif Bir Görüşü: Menfaatlerin Tazmini Meselesi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 1/2 (2017), 43-70.
- Kahveci, Nihat. “İslam Hukuku Açısından Menfaatlerin Tazmini”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2006), 41-63.
- Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu‘s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
- Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvız - Adil Ahmed. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
- Mehmed Seyyid. Usul-i Fıkıh Dersleri. İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2011.
- Mehmed Seyyid. Usul-i Fıkıh Medhal. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
- Merğînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye (şerhi ile birlikte). thk. Abdürrezzâk Gâlibü’l-Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
- Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd el-Mevsılî. el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. thk. Şuayb Arnaût. 4 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
- Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necîb el-Mutî‘î. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
- Nur, Muhammed Süleyman. “İhtilâfu’l-fukahâ’ fî mâliyyeti’l-menâfi’ ve âsâruhû”. Mecelletu’l-Câmiati’l-İslâmiyye li’d-Diraseti’l-İslâmiyye 1 (2015).
- Özdemir, Recep. “İslâm Hukukunda ‘Milkü’l-Menfaa Bilâ ‘Ayn’ Kavramıyla İfade Edilen Mülkiyet Türü”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2024), 91-116.
- Râfiî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Kazvînî. Fethu’l-azîz şerhu’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed - Adil Ahmed. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetu’l-fukahâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
- Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
- Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
- Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd b. Bahtyâr el-Bağdâdî. Tahrîcu’l-fürû’ ale’l-usûl. thk. Muhammed Edib Sâlih. Beyrut: Müesssetü’r-Risâle, 4. Basım, 1982.
- Zeyla’î, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînu’l-hakâyık. 6 Cilt. b.y.: Mektebetü İmdâdiyye, ts.
Öz
Fıkıh literatüründeki ayn ve menfaat terimleri etrafındaki pek çok fer‘î ihtilafın bu terimlerin mahiyetine ve hukuki değerine yönelik bazı farklı kabullerin neticesi olduğu görülmektedir. Menfaatin hukuki açıdan mal kabul edilip edilmemesi bu türden bir meseledir. Bunun yanı sıra oldukça önemli diğer bir mesele de menfaatin mali değere sahip olmak bakımından ayna denk olup olmamasıdır. Şâfiî mezhebine göre menfaat hukuki açıdan mal kabul edilmiş, Hanefî mezhebinde ise ilke olarak menfaatin mal olmadığı görüşü benimsenmiştir. Günümüz fıkıh araştırmalarında özellikle Hanefî fıkhında menfaatin mal kabul edilmemesi üzerinden bu konu pek çok yönden ele alınmış ve tartışılmıştır. Ayn-menfaat denkliği problemi ise tespit edebildiğimiz kadarıyla müstakil bir araştırma konusu olarak ele alınmamış, ilgili çalışmalarda bu meseleye ilişkin müstakil bir başlık tahsis edilmemiştir. Bu çalışmada fıkıh kaynaklarındaki ilgili meselelerde yapılan izahlara dikkat çekilerek ayn-menfaat denkliği probleminin menfaatin mal olup olmadığı tartışmasından ayrı olarak müstakil bir araştırma konusu yapılmasının önemine işaret edilmiştir. Nitekim Hanefî fıkhına göre menfaatler ilke olarak mütekavvim mal kabul edilmezken, bazı gerekçelere binaen bu kural esnetilmiş ve menfaat, geçici olarak ve sınırlı mahiyette mütekavvim mal kabul edilebilmiştir. Bununla birlikte aynların aksine menfaatlerin “haddizatında mütekavvim mal olmadığı” kabulü her zaman ve durumda geçerli kabul edilmiştir. Özellikle kira, menfaatin vasiyeti gibi konusunu menfaatin teşkil ettiği hukuki işlemlerin bazı temel hükümlerinde Hanefî ve Şâfiî mezhepleri ittifak hâlinde iken bu işlemlere dair ikincil meselelerdeki bazı ihtilafların menfaatin mal olup olmadığı tartışmasından ziyade ayn-menfaat denkliği meselesindeki kabullere paralel olarak seyrettiği görülmektedir. Hanefî ve Şâfiî mezheplerinin, ayn-menfaat denkliği meselesinde esas aldıkları ilkesel yaklaşım ile tutarlı bir görüşler bütününe sahip oldukları görülmektedir. Dolayısıyla ayn-menfaat denkliği meselesindeki temel kabul üzerine bina edilmiş olan fer‘î meselelerden herhangi birinde yapılacak bir tercihin bu görüşlerin üzerine bina edildiği ilgili asıl dolayısıyla diğer meseleler için de bağlayıcı olup olmayacağı üzerinde düşünülmesi ve bu hususta fıkhî bir izah geliştirilmesi gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Ali el-Kâri, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Fethu bâbi’l-inâye. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1997.
- Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
- Araz, Yunus. “İslam Hukuku Açısından Menfaat ve Menfaat İçerikli Bazı Tasarruflar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 46 (2016), 81-129.
- Araz, Yunus. İslam Hukukunda Menfaatin Tazmini. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
- Aydın, Mehmet Âkif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/231-235. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî el-Mısrî. el-‘İnâye şerhu’l-Hidâye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
- Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Muhtasaru ihtilâfi’l-ulemâ. thk. Abdullah Nezir Ahmed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1995.
- Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Hazrecî. Esne’l-metâlib şerhu Ravzi’t-tâlib. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
- Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrahim. 7 Cilt. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1997.
- Hacak, Hasan. Atomcu Evren Anlayışının İslam Hukukuna Etkisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
- Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
- Hacak, Hasan. “Menfaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/131-134. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
- Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. 2 Cilt. b.y.: Mektebe-i Hakkâniyye, ts.
- İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. thk. Adil Ahmed - Ali Muhammed. 13 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
- İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. Resâilü İbn Nüceym el-İktisâdiyye. thk. Muhammed Ahmed Serac - Ali Cuma Muhammed. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1999.
- İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. thk. Zekeriya Umeyrât. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- Kahraman, Abdullah - Karataş, Nizamettin. “İbn Hümam’ın Mezhebine Muhalif Bir Görüşü: Menfaatlerin Tazmini Meselesi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 1/2 (2017), 43-70.
- Kahveci, Nihat. “İslam Hukuku Açısından Menfaatlerin Tazmini”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2006), 41-63.
- Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu‘s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
- Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvız - Adil Ahmed. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
- Mehmed Seyyid. Usul-i Fıkıh Dersleri. İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2011.
- Mehmed Seyyid. Usul-i Fıkıh Medhal. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
- Merğînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye (şerhi ile birlikte). thk. Abdürrezzâk Gâlibü’l-Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
- Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd el-Mevsılî. el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. thk. Şuayb Arnaût. 4 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
- Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necîb el-Mutî‘î. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
- Nur, Muhammed Süleyman. “İhtilâfu’l-fukahâ’ fî mâliyyeti’l-menâfi’ ve âsâruhû”. Mecelletu’l-Câmiati’l-İslâmiyye li’d-Diraseti’l-İslâmiyye 1 (2015).
- Özdemir, Recep. “İslâm Hukukunda ‘Milkü’l-Menfaa Bilâ ‘Ayn’ Kavramıyla İfade Edilen Mülkiyet Türü”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2024), 91-116.
- Râfiî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Kazvînî. Fethu’l-azîz şerhu’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed - Adil Ahmed. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetu’l-fukahâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
- Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
- Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
- Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd b. Bahtyâr el-Bağdâdî. Tahrîcu’l-fürû’ ale’l-usûl. thk. Muhammed Edib Sâlih. Beyrut: Müesssetü’r-Risâle, 4. Basım, 1982.
- Zeyla’î, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînu’l-hakâyık. 6 Cilt. b.y.: Mektebetü İmdâdiyye, ts.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | İslam Hukuku |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 5 Şubat 2025 |
| Kabul Tarihi | 8 Mayıs 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 45 |
Kaynak Göster
