Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Anadolu'da Bir Eğitim Şehri: Kayseri Danişmentli ve Anadolu Selçuklu Medreselerinden Örnekler

Yıl 2025, Sayı: 45, 475 - 508, 30.06.2025

Müberra Şahin , Nermin Şaman Doğan

https://doi.org/10.31591/istem.1615999

Öz

Kayseri ve çevresindeki yerleşimler tarihin her döneminde önemli olmuştur. Eski çağlarda “Kapadokya” adı verilen bölgede yer alan ve ilk olarak Erciyes Dağı (Argios) eteklerinde kurulan kent, Mazaka, Eusebia, Caesereia Mazaka, Caesarea, Kaysaria adlarıyla bilinmektedir. Cumhuriyet dönemiyle birlikte Kayseri ismiyle anılan şehir; kuzeyde Yozgat, kuzeydoğuda Sivas, güneyde Adana, güneydoğuda Kahramanmaraş, batıda Nevşehir ve güneybatıda Niğde illeri ile komşudur. Çok sayıda kültüre ev sahipliği yapmış ve her dönemin ticaret merkezlerinden biri olan kent, Akdeniz’i, Karadeniz ve Ege’ye bağlayan yollar üzerinde bulunmaktadır. Roma ve Bizans döneminde de önemini koruyan Kayseri’de Türk dönemi Danişmentliler ile başlar ve Anadolu Selçukluları ile devam eder. Anadolu Selçuklu döneminde de ticaretin yanı sıra özellikle eğitim yapılarının fazlalığı ve çeşitliliği ile Orta Çağ Türk mimarisinin önemli bir kesitini sunan şehir olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu medreselere genellikle sultanlar, sultan eşleri ve varlıklı devlet adamları banilik yaparak, kentin şehir dokusuna da katkı sağlayan zengin vakıflarla desteklenmiştir. Kentin tarihi dokusunda çok sayıda ve çeşitte medrese örneklerinin yayılım göstermesi hem şehrin genişlemesine hem de şehirde oluşan entelektüel ortama ve bilgi birikimine gönderme yapmaktadır. Bu çerçevede, kentin eğitime katkısının bir yansıması olarak “makarr-ı ulema/bilginler şehri” diye anıldığı da bilinmektedir. Kayseri medreseleri plan, mimari ve süsleme özellikleri ile klasik Selçuklu üslubunu yansıtan özel örneklerdir. Tümü açık avlulu olan medreselerin cepheden dışa taşkın, yüksek ve çok süslü tutulmuş, genellikle kitabeli olan taç kapıları bu örnekleri farklı kılar. Kentin en anıtsal yapılarını meydana getiren Kölük, Gevher Nesibe, Huand Hatun, Hacı Kılıç ve Sahibiye medreseleri ile Anadolu Selçuklu döneminin günümüze ulaşan ilk hastanesi Gevher Nesibe Darüşşifası dikkati çeken özgün eserlerdir.

Anahtar Kelimeler

Kayseri Danişmentli Anadolu Selçuklu Medrese Eğitim

Etik Beyan

Bu çalışma Nermin Şaman Doğan danışmanlığında yürütülen “Belgeler Işığında Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Medreselerine Bakış” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Kaynakça

  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Abdülhamid I [AE.SABH.I]. No. 157, Gömlek No. 10496.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Osman III [AE.SOSM.III]. No. 26, Gömlek No. 1867.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafî Ruus Kalemi Defterleri [A.RSK.d]. No.1482, 38.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafî Ruus Kalemi Defterleri [A.RSK.d]. No.1522, 16.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 14, Gömlek No. 663.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 46, Gömlek No. 2276.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 98, Gömlek No. 4891.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 133, Gömlek No. 6604.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 146, Gömlek No. 7263.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 171, Gömlek No. 8512.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 10940.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 13555.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 17482.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 29554.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 39066.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebe Kalemi [EV.MH]. No. 1048, Gömlek No. 4.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebe Kalemi [EV.MH]. No. 1224, Gömlek No. 30.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebe Kalemi [EV.MH]. No. 1291, Gömlek No. 65.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Mektubi Kalemi [EV.MKT]. No. 2363, Gömlek No. 77.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Vakıf [İE.EV]. No. 46, Gömlek No. 5164.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Kâmil Kepeci Defteri [KK.d]. No. 270, 88.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Kâmil Kepeci Defterler [KK.d]. No. 6534.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu Tahrir Defterleri [TT.d]. No. 387.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Maliyeden Müdevver [MAD]. 12888.
  • Acun, Hakkı. Bozok Sancağı’nda (Yozgat İli) Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005.
  • Ahmed, Nazif. Mir’at-ı Kayseriyye veya Kayseri Tarihi. çev. Mehmet Palamutoğlu. Kayseri: Kayseri İl Özel İdare Yayınları, 1987.
  • Akgün, Ayla. 63/2 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1063-1064/M.1653- 1654) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
  • Akgündüz, Hakan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi (Amaç- Yapı-İşleyiş). İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
  • Akok, Mahmut. “Kayseri’de Huand Mimari Külliyesinin Rölövesi”. Türk Arkeoloji Dergisi 25 (1967), 5-47.
  • Akok, Mahmut. “Kayseri'de Gevher Nesibe Sultan Darüşşifası ve Sahabiye Medresesi Rölöve ve Mimarisi”. Türk Arkeoloji Dergisi 17/1 (1968), 133-181.
  • Altun, Ara. Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
  • Aydın, Remzi. Osmanlı İmparatorluğu'nda Onarım Faaliyetleri: Kayseri Örneği. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
  • Baltacı, Cahit. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005.
  • Bayram, Sadi - Karabacak, Hamdi. “Sahib Ata Fahrü'd-din Ali'nin Vakfiyeleri”. Vakıflar Dergisi 13 (1981), 31-69.
  • Beken, Ahmet. “Nizâmiye Medreselerinde Öğretim Yapılan İlimler”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2021), 415-443.
  • Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/323. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Cantay, Gönül. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2014.
  • Çayırdağ, Mehmet. “Kayseri’nin İncesu ilçesinde Şeyh Turesan Zaviyesi”. Belleten XLIV/174 (1980), 271-279.
  • Çayırdağ, Mehmet. Kayseri Tarihi Araştırmaları. 2 Cilt. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları No: 184, 2022.
  • Çördük, Selahaddin. 20/1 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1027-M.1617). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
  • Demir, Erdinç. 61/2 Numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili (H.1061-M.1651) Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
  • Demiralp, Yekta. Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
  • Demircan Özırmak, Yasemin. Tahrir ve Evkaf Defterine Göre Kayseri Vakıfları. Kayseri: Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü Yayınları, 1992.
  • Deveci, Sefure. 55/2 numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili (H.1055/M.1645) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
  • Durukan, Aynur. “Anadolu Selçuklularında Vakıf Eserleri Yaptırmış Kadınlar”. Vakıf Kuran Kadınlar. ed. Fahameddin Beşer. 21-36. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2019.
  • Eravşar, Osman. Ortaçağ’da Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
  • Erdmann, Kurt. Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts. Berlin: Werlag Gebr. Mann, 1961.
  • Erkiletlioğlu, Halit. Kayseri Tarihi (Eski Zamanlardan Osmanlılara Kadar). Kayseri: İl Müftülüğü Yayınları, 1993.
  • Erkiletlioğlu, Halit. Kayseri Kitabeleri. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2001.
  • Erkiletlioğlu, Halit. Geniş Kayseri Tarihi. Kayseri: Bel-sin Eğitim, Hizmet, Güzelleştirme ve Yardım Vakfı Kültür Yayını, 2006.
  • Ertürk, Mustafa. Kayseri’nin 13 Numaralı Şer'iyye Sicili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
  • Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Konya- Kayseri- Antakya- Şam- Urfa- Maraş- Sivas- Gazze- Sofya- Edirne. çev. S. Ali Kahraman-Yücel Dağlı. 10 Cilt. İstanbul: YKY, 1999.
  • Furat, Ayşe. “Eğitim-Mimari İlişkileri Açısından Kuruluş Dönemi Osmanlı Medreseleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2003), 181-208.
  • Gabriel, Albert. Monuments Turcs D’Anatolie Kayseri-Niğde. Paris: Librarie Des Ecoles Françaises D’athenes Et De Rome, 1931.
  • Göde, Kemal. Halil Edhem (Eldem) ve Kayseri Şehri -Selçuklu Tarihinden Bir Bölüm-. Kayseri: Kültür Yayınları, 2011.
  • Göktürk, Türker - Dağ, İsa. “Nizamiye Medreselerinin Eğitim Öğretimdeki Rolü”. The Journel of Academic Social Studies 27 (2014), 457-469.
  • Hızlı, Mefail. “Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (1987), 273-281.
  • İnan, Afet. “Kayseri'nin 749 yılık Şifaiye Tıp Medresesi”. Belleten 20/78 (1956), 217-222.
  • İpekoğlu, Başak. “Birleşik İşlevli Yapılar”. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı. ed. A. Uzay Peker-Kenan Bilici. 2/11-125. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
  • Işık, Mehmet. “Kayseri'deki Tarihi Eserlerde Geçen Hadisler”. IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri. ed. Ali Aktan vd. 285-296. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, 2003.
  • Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1983.
  • Kara, Demet. “Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar”. Turkish Studies Historical Analysis 14/1 (2019), 107-136.
  • Karagöz, Mehmet. XVIII. Asrın Başlarında Kayseri (1700-1730). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
  • Karakök, Tunay. “Yükseköğretim Kurumu Olarak Osmanlı’da Medreseler: Bir Değerlendirme”. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2/2 (2013), 208-234.
  • Karamağaralı, Haluk. “Kayseri’deki Hunad Camiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzumesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1-4 (1976), 199-246.
  • Kemaloğlu, Muhammed. “XI.-XIII. Yüzyıl Türkiye Selçuklu Devletinde Eğitim-Öğretim (Medreseler)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 2/5 (2015), 89-106.
  • Köker, A. Hulusi. Selçuklu Gevher Nesibe Sultan Tıp Fakültesi (Tıp Mektebi) (1206). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1991.
  • Köker, A. Hulusi. “Gevher Nesibe Darüşşifası ve Tıp Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/39. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
  • Köymen, Mehmet Ali. “Alp Arslan Zamanı Selçuklu Kültür Müesseseleri I Üniversiteler”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi IV (1975), 127-155.
  • Kuran, Abdullah. Anadolu Medreseleri. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1969.
  • Oğuz, Mustafa. 59 Numaralı Şer’iyye Sicili (H.10602/M.1652) Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
  • Öney, Gönül. “Hacı Kılıç Cami ve Medresesi”. Belleten 30/119 (1966), 377- 390.
  • Ötüken, Yıldız. “Orhan Gazi (1326-1359) Devrinden Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi. In Memoriam Prof. Albert Louis Gabriel Özel Sayısı 9 (1978), 337-371
  • Özbek, Yıldıray – Arslan, Celil. Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları. 3 Cilt. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2008.
  • Özgen Fidan, Sevinç. Kayseri Şer’iyye Sicilleri’nde Adı Geçen Yapılar (Günümüze Ulaşan ve Ulaşmayan Yapılar). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
  • Özkul, Kifayet. “Anadolu'da İlk Tıp Medresesi Gevher Nesibe Hatun Darüşşifası”. Uluslararası Göbeklitepe Sosyal ve Beşerî Bilimler Kongresi. ed. Olha Bykova-Zhanuzak Alimgerey. 19-39. Şanlıurfa: İksad Yayınları, 2020.
  • Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB Basımevi, 1983.
  • Sözen, Metin. Anadolu Medreseleri: Selçuklu ve Beylikler Devri. İstanbul: İTÜ Matbaası, 1970.
  • Süslü, Mustafa. 20/2 numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili H.1027-1028 (M.1617- 1618). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
  • Şaman Doğan, Nermin. “Kayseri'deki Selçuklu Külliyeleri”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 16 (2012), 191-214.
  • Şaman Doğan, Nermin. “Ortaçağ’da Anadolu'nun Eğitim Mekanları: Selçuklu Medreseleri- Darüşşifalarından Örnekler”. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 28/2 (2013), 429-443.
  • Talas, M. Asad. Nizamiye Medresesi ve İslam’da Eğitim-Öğretim. çev. Sadık Cihan. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
  • Tan, Murat. 66/2 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1067/68-M.1656/57). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, 1998.
  • Tanyeli, Uğur. Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11- 15. yy). İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, 1987.
  • Taşdemirci, Ersoy. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medreseler”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3 (1989), 519-532.
  • Texier, Charles. Description de L’ Asie Mineure. Paris: Firmin Didot Frères, 1849.
  • Turan, Osman. “Selçuklu Vakfiyeleri I. Şemseddin Altun-aba, Vakfiyyesi ve Hayatı”. Belleten 11/42 (1947), 193-221.
  • Turan, Osman. “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III. Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”. Belleten 12/45 (1948), 17-170.
  • Türkmen, Ayşe. 96 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1099/1100- M.1687/89) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
  • Uzun, Mustafa. ““Ni’me’l-Ceyş”den Kayseri’yi Tenvir Eden Âşık-ı İlâh’i İbrâhim Tennûr’i”. İbrahim Tennuri Sempozyumu. ed. Ali Çavuşoğlu. 291-296. Kayseri: Melikgazi Belediyesi Yayınları, 2011.
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. “Niğde’de Karamanoğlu Ali Bey Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 45-89
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Yayınları, 1992.
  • Ülken, H. Ziya. Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları No.9, 1969.
  • Yaldız, Esra – Asatekin, N. Gül. “Anıtsal Yapıların Yeniden Kullanımında İşlevsel Adaptasyonun, Mekânsal Analiz Yolu İle Değerlendirilmesi; Kayseri Sahabiye Medresesi”. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 11/21 (2016), 89-112.
  • Yancı, Ülkü. “Kayseri Medreseleri: Şifaiye, Hunat Hatun, Sahabiye ve Avgunu Medreseleri”. Kayseri Eğitim Tarihi Araştırmaları Eski Çağlardan Osmanlı Devleti'nin Sonuna Kadar. ed. Aziz Atlı-S. Sevim Kartal. 35-70. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
  • Yavaş, Alptekin. Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddin Ali'nin Mimari Eserleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
  • Yavuzyılmaz, Ahmet. Anadolu’da XVI. Yüzyıl Osmanlı Medrese Mimarisi (1500-1600). Konya: Palet Yayınları, 2023.
  • Yavuzyılmaz, Ahmet – Karakök, Cahit. “Konya Medreseleri”. Konya Kitabı XIX -Türkiye Selçukluları ve Konya. ed. Caner Arabacı vd. 4/213- 252. Konya: Konya Ticaret Odası, 2023.
  • Yinanç, Refet. “Selçuklu Medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi 15 (1982), 5-22.
  • Yinanç, Refet. “Kayseri ve Sivas Darüşşifalarının Vakıfları”. Belleten 48/189-190 (1984), 299-307.
  • Yurdakul, Erol. “Kayseri Külük Camii ve Medresesinde Yapılan Hafriyat ve Araştırma Sonuçları ile ilgili Yeni Görüşler”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi 1 (1974), 167-207.

A City of Education in Anatolia: Examples from Kayseri Danishmentli and Seljuk Madrasas

Yıl 2025, Sayı: 45, 475 - 508, 30.06.2025

Müberra Şahin , Nermin Şaman Doğan

https://doi.org/10.31591/istem.1615999

Öz

Kayseri, located in the historical region of Cappadocia at the foothills of Mount Erciyes (Argios), has been a prominent settlement throughout history. Known by names such as Mazaka, Eusebia, Caeserea Mazaka, and Kaysaria before being renamed Kayseri during the Republican period, the city is surrounded by Yozgat to the north, Sivas to the northeast, Adana to the south, Kahramanmaraş to the southeast, Nevşehir to the west, and Niğde to the southwest. Its position on key trade routes connecting the Mediterranean, Black Sea, and Aegean regions ensured its status as a center of commerce and culture in every era. Kayseri, which preserved its significance during the Roman and Byzantine periods, began its Turkish era with the Danishmends and continued with the Anatolian Seljuks. During the Anatolian Seljuk period, Kayseri emerged as a city that represents a significant cross-section of medieval Turkish architecture, marked by the abundance and diversity of its educational buildings, in addition to its role in trade. These madrasahs, established by sultans, royal families, and influential statesmen, were supported by extensive endowments. The abundance of madrasahs in the historical fabric of the city points to both its expansion and the intellectual environment and accumulation of knowledge that developed within it. These institutions not only shaped the urban landscape but also created an environment of intellectual and scholarly growth, leading to Kayseri’s recognition as "makarr-ı ulema" (city of scholars). The madrasahs of Kayseri are exceptional examples of classical Seljuk architecture, characterized by open courtyards, intricate ornamentation, and monumental crown gates inscribed with detailed carvings. Among these are Kölük, Gevher Nesibe, Huand Hatun, Hacı Kılıç and Sahibiye madrasahs. The Gevher Nesibe Darüşşifa, the first surviving Seljuk hospital, further highlights the city's historical contributions to education and healthcare.

Anahtar Kelimeler

Kayseri Danishmendid Anatolian Seljuk Madrasa Education

Etik Beyan

This article is extracted from my doctorate dissertation entitled “An Overview of the Anatolian Seljuks and Principalities Period Madrasas in the Light of Documents”, supervised by Nermin Şaman Doğan (Ph.D. Dissertation, Hacettepe University, Ankara/Türkiye, 2025).

Kaynakça

  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Abdülhamid I [AE.SABH.I]. No. 157, Gömlek No. 10496.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Osman III [AE.SOSM.III]. No. 26, Gömlek No. 1867.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafî Ruus Kalemi Defterleri [A.RSK.d]. No.1482, 38.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafî Ruus Kalemi Defterleri [A.RSK.d]. No.1522, 16.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 14, Gömlek No. 663.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 46, Gömlek No. 2276.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 98, Gömlek No. 4891.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 133, Gömlek No. 6604.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 146, Gömlek No. 7263.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.MF]. No. 171, Gömlek No. 8512.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 10940.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 13555.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 17482.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 29554.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV.d]. No. 39066.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebe Kalemi [EV.MH]. No. 1048, Gömlek No. 4.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebe Kalemi [EV.MH]. No. 1224, Gömlek No. 30.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebe Kalemi [EV.MH]. No. 1291, Gömlek No. 65.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Mektubi Kalemi [EV.MKT]. No. 2363, Gömlek No. 77.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Vakıf [İE.EV]. No. 46, Gömlek No. 5164.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Kâmil Kepeci Defteri [KK.d]. No. 270, 88.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Kâmil Kepeci Defterler [KK.d]. No. 6534.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu Tahrir Defterleri [TT.d]. No. 387.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Maliyeden Müdevver [MAD]. 12888.
  • Acun, Hakkı. Bozok Sancağı’nda (Yozgat İli) Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005.
  • Ahmed, Nazif. Mir’at-ı Kayseriyye veya Kayseri Tarihi. çev. Mehmet Palamutoğlu. Kayseri: Kayseri İl Özel İdare Yayınları, 1987.
  • Akgün, Ayla. 63/2 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1063-1064/M.1653- 1654) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
  • Akgündüz, Hakan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi (Amaç- Yapı-İşleyiş). İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
  • Akok, Mahmut. “Kayseri’de Huand Mimari Külliyesinin Rölövesi”. Türk Arkeoloji Dergisi 25 (1967), 5-47.
  • Akok, Mahmut. “Kayseri'de Gevher Nesibe Sultan Darüşşifası ve Sahabiye Medresesi Rölöve ve Mimarisi”. Türk Arkeoloji Dergisi 17/1 (1968), 133-181.
  • Altun, Ara. Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
  • Aydın, Remzi. Osmanlı İmparatorluğu'nda Onarım Faaliyetleri: Kayseri Örneği. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
  • Baltacı, Cahit. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005.
  • Bayram, Sadi - Karabacak, Hamdi. “Sahib Ata Fahrü'd-din Ali'nin Vakfiyeleri”. Vakıflar Dergisi 13 (1981), 31-69.
  • Beken, Ahmet. “Nizâmiye Medreselerinde Öğretim Yapılan İlimler”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2021), 415-443.
  • Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/323. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Cantay, Gönül. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2014.
  • Çayırdağ, Mehmet. “Kayseri’nin İncesu ilçesinde Şeyh Turesan Zaviyesi”. Belleten XLIV/174 (1980), 271-279.
  • Çayırdağ, Mehmet. Kayseri Tarihi Araştırmaları. 2 Cilt. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları No: 184, 2022.
  • Çördük, Selahaddin. 20/1 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1027-M.1617). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
  • Demir, Erdinç. 61/2 Numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili (H.1061-M.1651) Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
  • Demiralp, Yekta. Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
  • Demircan Özırmak, Yasemin. Tahrir ve Evkaf Defterine Göre Kayseri Vakıfları. Kayseri: Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü Yayınları, 1992.
  • Deveci, Sefure. 55/2 numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili (H.1055/M.1645) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
  • Durukan, Aynur. “Anadolu Selçuklularında Vakıf Eserleri Yaptırmış Kadınlar”. Vakıf Kuran Kadınlar. ed. Fahameddin Beşer. 21-36. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2019.
  • Eravşar, Osman. Ortaçağ’da Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
  • Erdmann, Kurt. Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts. Berlin: Werlag Gebr. Mann, 1961.
  • Erkiletlioğlu, Halit. Kayseri Tarihi (Eski Zamanlardan Osmanlılara Kadar). Kayseri: İl Müftülüğü Yayınları, 1993.
  • Erkiletlioğlu, Halit. Kayseri Kitabeleri. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2001.
  • Erkiletlioğlu, Halit. Geniş Kayseri Tarihi. Kayseri: Bel-sin Eğitim, Hizmet, Güzelleştirme ve Yardım Vakfı Kültür Yayını, 2006.
  • Ertürk, Mustafa. Kayseri’nin 13 Numaralı Şer'iyye Sicili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
  • Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Konya- Kayseri- Antakya- Şam- Urfa- Maraş- Sivas- Gazze- Sofya- Edirne. çev. S. Ali Kahraman-Yücel Dağlı. 10 Cilt. İstanbul: YKY, 1999.
  • Furat, Ayşe. “Eğitim-Mimari İlişkileri Açısından Kuruluş Dönemi Osmanlı Medreseleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2003), 181-208.
  • Gabriel, Albert. Monuments Turcs D’Anatolie Kayseri-Niğde. Paris: Librarie Des Ecoles Françaises D’athenes Et De Rome, 1931.
  • Göde, Kemal. Halil Edhem (Eldem) ve Kayseri Şehri -Selçuklu Tarihinden Bir Bölüm-. Kayseri: Kültür Yayınları, 2011.
  • Göktürk, Türker - Dağ, İsa. “Nizamiye Medreselerinin Eğitim Öğretimdeki Rolü”. The Journel of Academic Social Studies 27 (2014), 457-469.
  • Hızlı, Mefail. “Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (1987), 273-281.
  • İnan, Afet. “Kayseri'nin 749 yılık Şifaiye Tıp Medresesi”. Belleten 20/78 (1956), 217-222.
  • İpekoğlu, Başak. “Birleşik İşlevli Yapılar”. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı. ed. A. Uzay Peker-Kenan Bilici. 2/11-125. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
  • Işık, Mehmet. “Kayseri'deki Tarihi Eserlerde Geçen Hadisler”. IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri. ed. Ali Aktan vd. 285-296. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, 2003.
  • Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1983.
  • Kara, Demet. “Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar”. Turkish Studies Historical Analysis 14/1 (2019), 107-136.
  • Karagöz, Mehmet. XVIII. Asrın Başlarında Kayseri (1700-1730). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
  • Karakök, Tunay. “Yükseköğretim Kurumu Olarak Osmanlı’da Medreseler: Bir Değerlendirme”. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2/2 (2013), 208-234.
  • Karamağaralı, Haluk. “Kayseri’deki Hunad Camiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzumesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1-4 (1976), 199-246.
  • Kemaloğlu, Muhammed. “XI.-XIII. Yüzyıl Türkiye Selçuklu Devletinde Eğitim-Öğretim (Medreseler)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 2/5 (2015), 89-106.
  • Köker, A. Hulusi. Selçuklu Gevher Nesibe Sultan Tıp Fakültesi (Tıp Mektebi) (1206). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1991.
  • Köker, A. Hulusi. “Gevher Nesibe Darüşşifası ve Tıp Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/39. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
  • Köymen, Mehmet Ali. “Alp Arslan Zamanı Selçuklu Kültür Müesseseleri I Üniversiteler”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi IV (1975), 127-155.
  • Kuran, Abdullah. Anadolu Medreseleri. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1969.
  • Oğuz, Mustafa. 59 Numaralı Şer’iyye Sicili (H.10602/M.1652) Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
  • Öney, Gönül. “Hacı Kılıç Cami ve Medresesi”. Belleten 30/119 (1966), 377- 390.
  • Ötüken, Yıldız. “Orhan Gazi (1326-1359) Devrinden Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi. In Memoriam Prof. Albert Louis Gabriel Özel Sayısı 9 (1978), 337-371
  • Özbek, Yıldıray – Arslan, Celil. Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları. 3 Cilt. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2008.
  • Özgen Fidan, Sevinç. Kayseri Şer’iyye Sicilleri’nde Adı Geçen Yapılar (Günümüze Ulaşan ve Ulaşmayan Yapılar). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
  • Özkul, Kifayet. “Anadolu'da İlk Tıp Medresesi Gevher Nesibe Hatun Darüşşifası”. Uluslararası Göbeklitepe Sosyal ve Beşerî Bilimler Kongresi. ed. Olha Bykova-Zhanuzak Alimgerey. 19-39. Şanlıurfa: İksad Yayınları, 2020.
  • Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB Basımevi, 1983.
  • Sözen, Metin. Anadolu Medreseleri: Selçuklu ve Beylikler Devri. İstanbul: İTÜ Matbaası, 1970.
  • Süslü, Mustafa. 20/2 numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili H.1027-1028 (M.1617- 1618). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
  • Şaman Doğan, Nermin. “Kayseri'deki Selçuklu Külliyeleri”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 16 (2012), 191-214.
  • Şaman Doğan, Nermin. “Ortaçağ’da Anadolu'nun Eğitim Mekanları: Selçuklu Medreseleri- Darüşşifalarından Örnekler”. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 28/2 (2013), 429-443.
  • Talas, M. Asad. Nizamiye Medresesi ve İslam’da Eğitim-Öğretim. çev. Sadık Cihan. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
  • Tan, Murat. 66/2 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1067/68-M.1656/57). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, 1998.
  • Tanyeli, Uğur. Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11- 15. yy). İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, 1987.
  • Taşdemirci, Ersoy. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medreseler”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3 (1989), 519-532.
  • Texier, Charles. Description de L’ Asie Mineure. Paris: Firmin Didot Frères, 1849.
  • Turan, Osman. “Selçuklu Vakfiyeleri I. Şemseddin Altun-aba, Vakfiyyesi ve Hayatı”. Belleten 11/42 (1947), 193-221.
  • Turan, Osman. “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III. Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”. Belleten 12/45 (1948), 17-170.
  • Türkmen, Ayşe. 96 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H.1099/1100- M.1687/89) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
  • Uzun, Mustafa. ““Ni’me’l-Ceyş”den Kayseri’yi Tenvir Eden Âşık-ı İlâh’i İbrâhim Tennûr’i”. İbrahim Tennuri Sempozyumu. ed. Ali Çavuşoğlu. 291-296. Kayseri: Melikgazi Belediyesi Yayınları, 2011.
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. “Niğde’de Karamanoğlu Ali Bey Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 45-89
  • Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Yayınları, 1992.
  • Ülken, H. Ziya. Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları No.9, 1969.
  • Yaldız, Esra – Asatekin, N. Gül. “Anıtsal Yapıların Yeniden Kullanımında İşlevsel Adaptasyonun, Mekânsal Analiz Yolu İle Değerlendirilmesi; Kayseri Sahabiye Medresesi”. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 11/21 (2016), 89-112.
  • Yancı, Ülkü. “Kayseri Medreseleri: Şifaiye, Hunat Hatun, Sahabiye ve Avgunu Medreseleri”. Kayseri Eğitim Tarihi Araştırmaları Eski Çağlardan Osmanlı Devleti'nin Sonuna Kadar. ed. Aziz Atlı-S. Sevim Kartal. 35-70. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
  • Yavaş, Alptekin. Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddin Ali'nin Mimari Eserleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
  • Yavuzyılmaz, Ahmet. Anadolu’da XVI. Yüzyıl Osmanlı Medrese Mimarisi (1500-1600). Konya: Palet Yayınları, 2023.
  • Yavuzyılmaz, Ahmet – Karakök, Cahit. “Konya Medreseleri”. Konya Kitabı XIX -Türkiye Selçukluları ve Konya. ed. Caner Arabacı vd. 4/213- 252. Konya: Konya Ticaret Odası, 2023.
  • Yinanç, Refet. “Selçuklu Medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi 15 (1982), 5-22.
  • Yinanç, Refet. “Kayseri ve Sivas Darüşşifalarının Vakıfları”. Belleten 48/189-190 (1984), 299-307.
  • Yurdakul, Erol. “Kayseri Külük Camii ve Medresesinde Yapılan Hafriyat ve Araştırma Sonuçları ile ilgili Yeni Görüşler”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi 1 (1974), 167-207.
Toplam 101 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular İslam Sanatları, Sanat Tarihi
Bölüm Araştırma Makaleleri
Yazarlar

Müberra Şahin 0000-0002-1688-8302

Nermin Şaman Doğan 0000-0002-9954-2429

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 9 Ocak 2025
Kabul Tarihi 28 Haziran 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Sayı: 45

Kaynak Göster

ISNAD Şahin, Müberra - Şaman Doğan, Nermin. “Anadolu’da Bir Eğitim Şehri: Kayseri Danişmentli Ve Anadolu Selçuklu Medreselerinden Örnekler”. İSTEM 45 (Haziran 2025), 475-508. https://doi.org/10.31591/istem.1615999.
 Kapak Resmi İndir