Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Melodic Progression and Pitch in the Rast Makam in the Light of the Theoretical Sources and Works of Turkish Music

Yıl 2025, Sayı: 45, 271 - 294, 30.06.2025
https://doi.org/10.31591/istem.1647545

Öz

Turkish music is a refined art form that has developed on the foundations of makam, usul, and lyrics. It has adhered to traditional forms shaped over centuries and has particularly evolved and gained distinct characteristics during the Selcuk and Ottoman periods. In the continuous transfer of this tradition that has been ongoing for centuries, various differentiations such as education, training and theory are seen. In Turkish music, al-Kindi formed its nucleus and Urmavi developed and formed according to a decisive order, it was called the Systematic School in the theoretical view, and from this period on, continuous changes and developments were seen in makam expressions, structures and definitions. In this study, the change and development process in question is discussed chronologically; The study was examined on the axis of the Rast makam with sample work analyses.
Rast makam, whose place in Turkish music works was frequently favored by ancient composers and performers, was described in Seydi’s work el-Matla as “Ümmü’l Makâmât”, meaning “mother of makams”. In this vein, it is possible that many makams in Turkish music were born and/or derived from Rast makam. Rast makam began to be used as the main makam and main scale in the 15th century and was the first makam that was the subject of many works and was treated in meşk teachings. Along with the changes and diversifications of theoretical systems and views that emerged in the following period, some differentiations occurred in Rast makam as in many other makams. It is obvious that the changes and variations mentioned above affected both the compositional structures and theoretical expressions regarding the Rast makam.
In the study, which was created on the axis of qualitative research methods, scanning/survey, document review and classification techniques were used. Content analysis and interpretations were made in the light of the data obtained. As a result of the research on the works of various theorists who lived in different periods, examples were given about the historical process of the Rast makam in theoretical and practical contexts and the melodic progression and pitch structure in this process. In this way, data about the tradition and the change process of Rast makam, which is important for Turkish music, were revealed. As a result of the study, the parallelism of Turkish music theory with performance based on the Rast maqam was revealed, and it was stated that a school that can be defined as the "maqam-sayi school" was formed and that it would be more consistent to use this school in education and training as a requirement of the processes of training qualified performers.

Kaynakça

  • Akdoğan, Bayram. “Fethullah Şirvânî ve Mecelletü'n fi'l-Mûsika”. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1996.
  • Arel, Hüseyin Sadettin. “Türk Musikisi Nazariyatı Dersleri”. (O. Akdoğu, Düz.) Ankara: Ofset Repromat, 1993.
  • Arısoy, Mithat. “Seydî’nin El-Matlâ Adlı eseri Üzerine Bir Çalışma”. Marmara Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1988.
  • Arslan, Fazlı. “Safiyyüddîn-i Urmevî ve Şerefiyye Risâlesi”. İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2017.
  • Arslan, Fazlı. “İslâm Medeniyetinde Mûsikî”. İstanbul: Beyan Yayınları, 2017.
  • Aydemir, Murat. “Türk Müziği Makam Rehberi”. Pan Yayıncılık, İstanbul, 2014.
  • Başer, Fatma Adile. “Türk Musikisinde Abdülbâki Nasır Dede”. İstanbul: Konservatuvar Müdürlüğü Yayınları, 2013.
  • Cevher, Muharrem Hakan. “Tanbûrî Cemîl Bey ve "Rehber-i Mûsikî"”. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel Bilimler Anabilimdalı Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1992.
  • Cevher, Muharrem Hakan. “Ali Ufkî Bey ve Hâzâ Mecmua-i Sâz ü Söz (Transkripsiyon, İnceleme)”. DT, Ege Üniversitesi, İzmir, 1995.
  • Çakır, Ahmet. “Kutbüddîn Şîrâzî nin Dürretü t Tâc’ında Devir ve Cem i Kâmiller”. OMÜİFD- No:37, 2014.
  • Çetik, Özcan – Gönül, Mehmet. “Cemil Bey’in, Hüseynî Viyolonsel Taksîminin Rehber-I Mûsikîye Göre Makam Tahlîli”. İSTEM 36 (Aralık 2020). https://doi.org/10.31591/istem.848400.
  • Çelik, Binnaz Başar. “Hızır bin Abdullah’ın Kitâbü’l-Edvâr’ı ve Makamların İncelenmesi”. Marmara Üniversitesi SBE Doktora Tezi, İstanbul, 2001.
  • Devellioğlu, Ferit. “Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat”. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2006.
  • Erguner, Süleyman. “Kutb-ı Nayı Osman Dede ve Rabt-ı Ta'Bırat-ı Musıkı”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1991.
  • Gönül, Mehmet. “Türk Müziği Solfej-Makam-Usûl-Dikte Alıştırmaları”. Konya: NEÜ Yayınları, 2023.
  • Gönül, Mehmet. “Rast Na’t-ı Mevlânâ ve Tahlîli”. İSTEM, 19, 2012.
  • İrden, Sühan. “Türk Musıkisinde Düzen Perde Makam Terkib Uygulamaları”. Konya: Eğitim Yayınevi, 2020.
  • Kantemiroğlu, Dimitrie. “Kitâbu İlmi’l-mûsîkî alâ vechi’l-hurûfât: Mûsikîyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı (nşr. Yalçın Tura)”, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
  • Karadeniz, Mahmut Ekrem. “Türk Musikisinin Nazariye ve Esasları”. Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 2013.
  • Karasar, Niyazi. “Bilimsel Araştırma Yöntemi”. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2012.
  • Kutluğ, Yakup Fikret. “Türk Musikisinde Makamlar”. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
  • Levendoğlu Yılmaz, Nazife Oya. “XIII. Yüzyıldan Günümüze Kadar Varlığını Sürdüren Makamlar ve Değişim Çizgileri”. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara, 2002.
  • Mevlânâ Celâleddin. “Dîvân-ı Kebîr I”. (Haz. Abdülbâki Gölpınarlı), İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
  • Özçimi, Muhammed Sadreddin. “Hızır bin Abdullah ve Kitâbü’l – Edvâr”. Marmara Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1989.
  • Özkan, İsmail Hakkı. “Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri”. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1990.
  • Sezikli, Ubeydullah. “Fihrist bir eser Muradname”. International Journal of Eurasia Social Sciences: IJOESS. 8/26, 2017.
  • Tekin, Hakkı. “Lâdikli Mehmed Çelebi ve Risâletü’l-Fethiyye’si”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Niğde Üniversitesi, Niğde, 1999.
  • Tıraşcı, Mehmet. “Türk Musikisi Nazariyatı Tarihi”. Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2019.
  • Tırışkan, Ahmet Gürsel. “Hâşim Bey'in Edvârı”. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2000.
  • Tura, Yalçın. “Kantemiroğlu Kitâbu ‘İlmi‟l-Mûsıkî ‘alâ vechi‟l-Hurûfat”. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
  • Uygun, Mehmet Nuri. “Kitâbü'l-Edvâr”. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2019.
  • Yalçın, Gökhan. “Hâşim Bey Mecmuası”. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2016.
  • Yekta, Rauf. Türk Musikisi. (O. Nasuhioğlu, Çev.) İstanbul: Pan Yayıncılık, 1986.

Türk Mûsikîsinin Nazarî Kaynakları ve Eserler Işığında Rast Makâmında Seyir ve Perde

Yıl 2025, Sayı: 45, 271 - 294, 30.06.2025
https://doi.org/10.31591/istem.1647545

Öz

Türk mûsikîsi, makam, usûl ve güfte temelinde neşv ü nemâ bulmuş, asırlar ve eserler süzgecinden geçerek oluşturduğu kadîm geleneklerine bağlı, bilhassa Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinden itibâren tekâmül ve temâyüz etmiş müzeyyen bir sanattır. Kaynaklar incelendiğinde, asırlardır süregelen bu geleneğin günümüze intikâlinde eğitim, öğretim, nazariyat gibi konularda muhtelif farklılaşmalar görülmektedir. Türk mûsikîsinde el-Kindî’nin nüvelerini oluşturduğu ve Urmevî’nin geliştirerek belirli bir nizâma göre teşekkül ettiği nazarî görüş, Sistemci Okul şeklinde adlandırılmış ve bu dönemden itibaren makam ifâdeleri, yapıları ve târiflerinde mütemâdiyen değişim ve gelişimler görülmüştür. Bu çalışmada mevzubahis değişim ve gelişim süreci kronolojik olarak ele alınmış; çalışma, örnek eser analizleri ile Rast makâmı ekseninde tedkîk edilmiştir.
Türk mûsikîsi âsârında mevkisi, kadim bestekâr ve icrâcılar tarafından sıklıkla teveccüh gösterilen Rast makâmı, Seydî’nin el-Matla eserinde “Ümmü’l Makâmât” yani “makamların anası” ifâdesiyle nitelendirilmiştir. Bu minvalde Türk mûsikîsi bünyesinde yer alan birçok makâmın Rast makâmından doğması ve/veya türetilmesi söz konusudur. Rast makâmı, XV. yy.’da ana makam ve ana dizi olarak kullanılmaya başlanmış, uzun yıllar âsâra konu olan ve meşk öğretilerinde işlenen ilk makam mâhiyeti taşımıştır. İlerleyen süreçte oluşan nazarî sistemlerin ve görüşlerin değişimi ve çeşitlenmesiyle birlikte birçok makamda olduğu gibi Rast makâmında da bazı farklılaşmalar söz konusu olmuştur. Bahsi geçen değişim ve çeşitlenmelerin Rast makâmına dâir hem beste yapılarını hem de nazarî anlatımları etkilediği âşikârdır.
Nitel araştırma yöntemleri ekseninde oluşturulan çalışmada tarama/survey, doküman inceleme ve sınıflandırma teknikleri kullanılmıştır. Elde edilen veriler ışığında içerik analizi ve yorumlamalar yapılmıştır. Farklı dönemlerde yaşamış muhtelif nazariyatçıların eserlerine yönelik yapılan tedkîkler neticesinde Rast makâmının nazarî ve amelî bağlamda târihî süreci ve bu süreçteki seyir ve perde yapısı hakkında örneklerde bulunulmuştur. Bu sâyede Türk mûsikîsi için önemi hâiz olan Rast makâmının gelenek seciyesi ve değişim süreci hakkında veriler ortaya konmuştur. Çalışmanın sonucunda, Türk mûsikîsi nazariyatının Rast makâmı temelinde icrâ ile paralellik yönü ortaya konulmuş, “makam-seyir ekolü” şeklinde tanımlanabilecek bir ekol oluştuğu ve bu ekolün nitelikli icrâcı yetiştirme süreçlerinin gereği olarak eğitim-öğretimde kullanılmasının daha tutarlı olacağı ifade edilmiştir.

Kaynakça

  • Akdoğan, Bayram. “Fethullah Şirvânî ve Mecelletü'n fi'l-Mûsika”. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1996.
  • Arel, Hüseyin Sadettin. “Türk Musikisi Nazariyatı Dersleri”. (O. Akdoğu, Düz.) Ankara: Ofset Repromat, 1993.
  • Arısoy, Mithat. “Seydî’nin El-Matlâ Adlı eseri Üzerine Bir Çalışma”. Marmara Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1988.
  • Arslan, Fazlı. “Safiyyüddîn-i Urmevî ve Şerefiyye Risâlesi”. İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2017.
  • Arslan, Fazlı. “İslâm Medeniyetinde Mûsikî”. İstanbul: Beyan Yayınları, 2017.
  • Aydemir, Murat. “Türk Müziği Makam Rehberi”. Pan Yayıncılık, İstanbul, 2014.
  • Başer, Fatma Adile. “Türk Musikisinde Abdülbâki Nasır Dede”. İstanbul: Konservatuvar Müdürlüğü Yayınları, 2013.
  • Cevher, Muharrem Hakan. “Tanbûrî Cemîl Bey ve "Rehber-i Mûsikî"”. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel Bilimler Anabilimdalı Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1992.
  • Cevher, Muharrem Hakan. “Ali Ufkî Bey ve Hâzâ Mecmua-i Sâz ü Söz (Transkripsiyon, İnceleme)”. DT, Ege Üniversitesi, İzmir, 1995.
  • Çakır, Ahmet. “Kutbüddîn Şîrâzî nin Dürretü t Tâc’ında Devir ve Cem i Kâmiller”. OMÜİFD- No:37, 2014.
  • Çetik, Özcan – Gönül, Mehmet. “Cemil Bey’in, Hüseynî Viyolonsel Taksîminin Rehber-I Mûsikîye Göre Makam Tahlîli”. İSTEM 36 (Aralık 2020). https://doi.org/10.31591/istem.848400.
  • Çelik, Binnaz Başar. “Hızır bin Abdullah’ın Kitâbü’l-Edvâr’ı ve Makamların İncelenmesi”. Marmara Üniversitesi SBE Doktora Tezi, İstanbul, 2001.
  • Devellioğlu, Ferit. “Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat”. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2006.
  • Erguner, Süleyman. “Kutb-ı Nayı Osman Dede ve Rabt-ı Ta'Bırat-ı Musıkı”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1991.
  • Gönül, Mehmet. “Türk Müziği Solfej-Makam-Usûl-Dikte Alıştırmaları”. Konya: NEÜ Yayınları, 2023.
  • Gönül, Mehmet. “Rast Na’t-ı Mevlânâ ve Tahlîli”. İSTEM, 19, 2012.
  • İrden, Sühan. “Türk Musıkisinde Düzen Perde Makam Terkib Uygulamaları”. Konya: Eğitim Yayınevi, 2020.
  • Kantemiroğlu, Dimitrie. “Kitâbu İlmi’l-mûsîkî alâ vechi’l-hurûfât: Mûsikîyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı (nşr. Yalçın Tura)”, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
  • Karadeniz, Mahmut Ekrem. “Türk Musikisinin Nazariye ve Esasları”. Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 2013.
  • Karasar, Niyazi. “Bilimsel Araştırma Yöntemi”. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2012.
  • Kutluğ, Yakup Fikret. “Türk Musikisinde Makamlar”. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
  • Levendoğlu Yılmaz, Nazife Oya. “XIII. Yüzyıldan Günümüze Kadar Varlığını Sürdüren Makamlar ve Değişim Çizgileri”. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara, 2002.
  • Mevlânâ Celâleddin. “Dîvân-ı Kebîr I”. (Haz. Abdülbâki Gölpınarlı), İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
  • Özçimi, Muhammed Sadreddin. “Hızır bin Abdullah ve Kitâbü’l – Edvâr”. Marmara Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1989.
  • Özkan, İsmail Hakkı. “Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri”. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1990.
  • Sezikli, Ubeydullah. “Fihrist bir eser Muradname”. International Journal of Eurasia Social Sciences: IJOESS. 8/26, 2017.
  • Tekin, Hakkı. “Lâdikli Mehmed Çelebi ve Risâletü’l-Fethiyye’si”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Niğde Üniversitesi, Niğde, 1999.
  • Tıraşcı, Mehmet. “Türk Musikisi Nazariyatı Tarihi”. Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2019.
  • Tırışkan, Ahmet Gürsel. “Hâşim Bey'in Edvârı”. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2000.
  • Tura, Yalçın. “Kantemiroğlu Kitâbu ‘İlmi‟l-Mûsıkî ‘alâ vechi‟l-Hurûfat”. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
  • Uygun, Mehmet Nuri. “Kitâbü'l-Edvâr”. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2019.
  • Yalçın, Gökhan. “Hâşim Bey Mecmuası”. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2016.
  • Yekta, Rauf. Türk Musikisi. (O. Nasuhioğlu, Çev.) İstanbul: Pan Yayıncılık, 1986.
Toplam 33 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Türk Sanat Müziğinde Yorumculuk
Bölüm Araştırma Makaleleri
Yazarlar

Mustafa Süha Çubukcu 0000-0003-0381-3042

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 26 Şubat 2025
Kabul Tarihi 24 Haziran 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Sayı: 45

Kaynak Göster

ISNAD Çubukcu, Mustafa Süha. “Türk Mûsikîsinin Nazarî Kaynakları Ve Eserler Işığında Rast Makâmında Seyir Ve Perde”. İSTEM 45 (Haziran 2025), 271-294. https://doi.org/10.31591/istem.1647545.