Öz
Arap dili, insanlık tarihinin en köklü dillerinden biri olarak, toplumların kültürel mirasını nesilden nesile aktaran dinamik bir iletişim aracıdır. Arap toplumunda özellikle şiir ve edebiyat yoluyla aktarılan dil materyalleri, şifahi gelenekler sayesinde uzun süre korunmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’in doğru okunmasını sağlamak amacıyla başlayan dil çalışmaları, zamanla yazılı kaynakların gelişmesini mümkün kılmıştır. İslamiyet’in yayılmasıyla hız kazanan bu süreçte, nahiv ilmi Arapça cümle yapısını ve anlam ilişkilerini detaylıca inceleyen temel bir bilim dalı haline gelmiştir. Nahiv, kelimelerin cümledeki konumlarına göre aldıkları i‘râbı araştırır; kelimelerin çoğu lafzen i‘râb alırken, cümlelerin i‘râbı mahallen gerçekleşir. Bu çalışma, İbn Hişâm en-Nahvî’nin Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb adlı eserini temel alarak, Arapça cümlelerin i‘râb açısından mahalli durumlarına dair sistematik bir inceleme sunmaktadır. Araştırmanın amacı, İbn Hişâm’ın cümle i‘râbı konusunda geliştirdiği özgün sınıflandırmaları ortaya koymak ve nahiv literatürüne yaptığı katkıları değerlendirmektir. Çalışmada nitel araştırma yöntemi benimsenmiş; klasik Arapça dilbilgisi eserleri, Kur’an ayetleri, Arap şiiri örnekleri ve önceki nahiv alimlerinin görüşleri karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Elde edilen veriler ışığında, İbn Hişâm’ın nahivdeki yaklaşımının hem geleneksel bilgileri koruduğu hem de yeni sistematik düzenlemeler getirdiği görülmüştür. Bulgular, İbn Hişâm’ın i‘râbda mahalli cümlelerin sınıflandırılmasında yenilikçi, açıklayıcı ve sistematik bir yaklaşım geliştirdiğini göstermektedir. Ayrıca, eserin dili açık, anlaşılır ve öğretici olup, hem gramer kitabı hem de etkili bir eğitim kaynağı olarak değerlendirilmektedir. Sonuç olarak, bu çalışma klasik Arap dili araştırmalarında cümle merkezli i‘râb analizlerine ilişkin önemli bir boşluğu doldurmayı ve akademik literatüre anlamlı katkılar sunmayı amaçlamaktadır. Bu yönüyle çalışma, hem dilbilimsel hem de tarihsel açıdan Arap dili çalışmalarında önemli bir referans olma potansiyeline sahiptir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Demâminî, Muhammed b. Ebî Bekr. Şerhu’d-Demâmînî Alâ Muğni’l-Lebîb. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Tarihu’l-Arabi, 2007.
- Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. HâşiyeʿalâMuġni’l-lebîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
- Ebu Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. İrtişâfü’d-Darab Min lisâni’l-ʿArab. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1998.
- Ebu Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. Bahru’l-Muhît. thk. Şeyh Adil Ahmet Abdu’l-Mevcut vd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
- Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. el-Beyân fî Garîbi İ’râbi’l-Kur’ân. thk. Tâhâ Abdülhamîd Tâhâ. by.: el-Hey'etü'l-Mısriyyeti'l-Amme li'l-Kitab, 1980.
- Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Meʿâni’l-Ḳurʾân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüp, 1983.
- Halebî, Ahmet b.Yusuf el-Ma’rûf bi’s-Semîni’l-Halebî. ed-Durru’l-Mesûn fî Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmet Muhammet el-Harrât. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kâa, ts.
- Hatib, Abdu’l-Latif. Mu’cemu’l-Kırâat. 11 Cilt. Dımeşk: Dârsa’dettin, 2000.
- Iyad, Muhammet Rıza. (الجملة النحوية عند ابن هشام من خلال كتابه مغني اللبيب عن كتب الاعارب). (el-cümletü’n-naḥviyye ʿinde İbn Hișâm min ḫilâli kitâbihî Muġnî el-Lebîb ʿan kutubi’l-eâʿrib) “İbn Hişâm’ın Muğni’l-Lebîb ʿan Kütübi’l-Eʿârib kitabı kapsamında nahvî cümle”. Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
- İbn Atıyye, el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammet. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 2001.
- İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Muhammet Ali en-Neccâr. 3 Cilt. by.: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, ts.
- İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî el-Mısrî. Muğni’l-Lebîbʿan Kütübi’l-Eʿârîb. thk. Abdu’l-Latif Muhammet el-Hatip. 7 Cilt. Kuveyt: Silsiletü’t-Türâsiyye, 2000.
- İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî el-Mısrî. Evdahu’l-Mesâlik. tlf. Muhammet Muhittin Abdu’l-Hamit. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, t.y.
- Kocavî, Muhammed b. Mustafa. Şerhu Kavâʿidi’l-iʿrâb. nşr. İsmâil İsmâil Merve. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.
- Kur’ân-ı Kerîm, Kuran Yolu Türkçe Meali ve Tefsiri, Diyanet İşleri Başkanlığı, https://kuran.diyanet.gov.tr, (Erişim: 10.05.2025).
- Mekkî b. Ebû Tâlib. Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. Müşkilu İ’râbi’l-Kur’ân. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
- Sibeveyhi, Ebû Bişr Ebû Osmân, Ebü’l-Hasen, Ebü’l-Hüseyn Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdu’s-Selam Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1988.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Hem’u’l-Hevâmî fî Şerhi Cem’u’l-Cevâmî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
- Şemnî, Takyuddin Ahmet b. Muhammet. el-Musannef Mine’l-Kelâm ‘alâ Mugni İbn Hişâm Hâşiyetü’ş-Şemnî. 2 Cilt. Mısır: el-Matba’atu’l-Behiyye, ts.
- Ukberî, Ebü’l-Bekâ’ Abdullâh b. el-Huseyn. et-Tibyân fî İʿrâbi’l-Ḳurʾân. thk. Saʿd Küreyyim el-Fakî. Kahire: Dâru’l-Yakîn, 2001.
- Zemahşeri, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Şerhu’l-Mufassal. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
- Zemahşeri, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Tefsiru’l- Keşşâf. Beyrut: Daru’l-Marife,2009.
Öz
Arabic, as one of the most ancient languages in human history, serves as a dynamic medium of communication that transmits the cultural heritage of societies across generations. In Arab society, linguistic material—particularly conveyed through poetry and literature—has been preserved for centuries via strong oral traditions. The early linguistic studies initiated to ensure the correct recitation of the Qur’an eventually laid the groundwork for the development of written linguistic sources. With the spread of Islam, this process accelerated, and nahw (Arabic syntax) emerged as a foundational discipline that thoroughly examines sentence structure and semantic relationships in Arabic. Nahw investigates iʿrāb, the grammatical inflection of words based on their syntactic position in a sentence; while most words display overt inflection (lafẓan), sentence-level inflection occurs contextually (maḥallan). This study offers a systematic analysis of the syntactic positions of Arabic sentences from an iʿrāb perspective, based on Ibn Hishām al-Naḥwī’s seminal work Mughnī al-Labīb ʿan Kutub al-Aʿārīb. The aim is to reveal Ibn Hishām’s original classifications regarding sentence-level iʿrāb and to evaluate his contributions to the field of Arabic grammar. Employing a qualitative research methodology, the study conducts a comparative analysis of classical Arabic grammar texts, Qur’anic verses, examples of Arabic poetry, and the views of earlier grammarians. The findings indicate that Ibn Hishām’s approach to nahw not only preserves traditional grammatical knowledge but also introduces systematic innovations. His classification of syntactic positions involving maḥallī iʿrāb is shown to be innovative, explanatory, and methodologically rigorous. Furthermore, the language of Mughnī al-Labīb is clear, accessible, and didactic—making the work valuable both as a grammar reference and as an effective educational resource. Ultimately, this study aims to fill a critical gap in classical Arabic linguistics by focusing on sentence-centered iʿrāb analysis and offers meaningful contributions to the academic literature. In this respect, it holds significant potential to serve as a reference for both linguistic and historical studies of the Arabic language.
Anahtar Kelimeler
Arabic Language and Rhetoric Ibn Hishām Mughnī al-Labīb Sentence I‘rāb.
Kaynakça
- Demâminî, Muhammed b. Ebî Bekr. Şerhu’d-Demâmînî Alâ Muğni’l-Lebîb. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Tarihu’l-Arabi, 2007.
- Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. HâşiyeʿalâMuġni’l-lebîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
- Ebu Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. İrtişâfü’d-Darab Min lisâni’l-ʿArab. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1998.
- Ebu Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. Bahru’l-Muhît. thk. Şeyh Adil Ahmet Abdu’l-Mevcut vd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
- Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. el-Beyân fî Garîbi İ’râbi’l-Kur’ân. thk. Tâhâ Abdülhamîd Tâhâ. by.: el-Hey'etü'l-Mısriyyeti'l-Amme li'l-Kitab, 1980.
- Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Meʿâni’l-Ḳurʾân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüp, 1983.
- Halebî, Ahmet b.Yusuf el-Ma’rûf bi’s-Semîni’l-Halebî. ed-Durru’l-Mesûn fî Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmet Muhammet el-Harrât. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kâa, ts.
- Hatib, Abdu’l-Latif. Mu’cemu’l-Kırâat. 11 Cilt. Dımeşk: Dârsa’dettin, 2000.
- Iyad, Muhammet Rıza. (الجملة النحوية عند ابن هشام من خلال كتابه مغني اللبيب عن كتب الاعارب). (el-cümletü’n-naḥviyye ʿinde İbn Hișâm min ḫilâli kitâbihî Muġnî el-Lebîb ʿan kutubi’l-eâʿrib) “İbn Hişâm’ın Muğni’l-Lebîb ʿan Kütübi’l-Eʿârib kitabı kapsamında nahvî cümle”. Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
- İbn Atıyye, el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammet. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 2001.
- İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Muhammet Ali en-Neccâr. 3 Cilt. by.: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, ts.
- İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî el-Mısrî. Muğni’l-Lebîbʿan Kütübi’l-Eʿârîb. thk. Abdu’l-Latif Muhammet el-Hatip. 7 Cilt. Kuveyt: Silsiletü’t-Türâsiyye, 2000.
- İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî el-Mısrî. Evdahu’l-Mesâlik. tlf. Muhammet Muhittin Abdu’l-Hamit. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, t.y.
- Kocavî, Muhammed b. Mustafa. Şerhu Kavâʿidi’l-iʿrâb. nşr. İsmâil İsmâil Merve. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.
- Kur’ân-ı Kerîm, Kuran Yolu Türkçe Meali ve Tefsiri, Diyanet İşleri Başkanlığı, https://kuran.diyanet.gov.tr, (Erişim: 10.05.2025).
- Mekkî b. Ebû Tâlib. Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. Müşkilu İ’râbi’l-Kur’ân. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
- Sibeveyhi, Ebû Bişr Ebû Osmân, Ebü’l-Hasen, Ebü’l-Hüseyn Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdu’s-Selam Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1988.
- Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Hem’u’l-Hevâmî fî Şerhi Cem’u’l-Cevâmî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
- Şemnî, Takyuddin Ahmet b. Muhammet. el-Musannef Mine’l-Kelâm ‘alâ Mugni İbn Hişâm Hâşiyetü’ş-Şemnî. 2 Cilt. Mısır: el-Matba’atu’l-Behiyye, ts.
- Ukberî, Ebü’l-Bekâ’ Abdullâh b. el-Huseyn. et-Tibyân fî İʿrâbi’l-Ḳurʾân. thk. Saʿd Küreyyim el-Fakî. Kahire: Dâru’l-Yakîn, 2001.
- Zemahşeri, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Şerhu’l-Mufassal. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
- Zemahşeri, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Tefsiru’l- Keşşâf. Beyrut: Daru’l-Marife,2009.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Arap Dili ve Belagatı |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 27 Mart 2025 |
| Kabul Tarihi | 28 Mayıs 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 2 Sayı: 2 |
دعوة للمقالات والأبحاث – العدد الثالث