Madrasa-Madhhab Relationship: Spatial Distribution and Typologies of Damascus Madrasas in Nuaymī’s al-Dāris
Öz
This article examines the madrasa-madhhab relationship between the 5th (11th) and 10th (16th) centuries based on the book al-Dāris fī Tārīhi al-Madāris by the historian of Damascus, ʿAbd al-Qādir al-Nuʿaymī (d. 927/1521), and discusses the spread of madrasas in the city over a period of nearly five centuries by spatially analyzing the data on madrasas. In addition, while evaluating the different views on the madrasa-madhhab relationship put forward in modern studies on the history of madrasas, the article also includes classical sources that constitute the basis for these views. In this respect, it is pointed out that al-Dāris, who deals with the history of educational institutions in Damascus, especially the madrasas, has an important place in the tradition of Islamic scholarship. Nuʿaymī classifies the madrasas in Damascus according to the Sunnī schools of law and provides systematic information about their benefactors, the date of their foundation, their location in the city, their foundations, their mudarrises, and many other issues. Nuʿaymī mentions that between the 11th and 16th centuries, 56 madrasas were established for the Shāfiʿīs, 47 for the Hanafīs, 11 for the Hanbalīs and 3 for the Mālikīs. In addition to these, 6 madrasas were endowed for the joint use of Shāfiʿīs and Hanafīs, and 1 madrasa was endowed for the mutual use of the followers of the four madhhabs. In this article, the city of Damascus was divided into seven main regions in the article, and as a result of the spatial analysis of the madrasas, the concentration points of madrasas and fiqh schools in the city were sought to be identified. The study argues that the dominant madhhab culture in the city had a significant impact on the shaping of madhhab identitites of madrasas as well as the madhhab affiliation of their endowers. The analysis of the madrasas established by the ruling dynasties in Damascus and their madhhab identities enables us to trace the periods in which the institutionalization of madrasas intensified and declined, identify the madhhabs associated with this trend, and examine the geographical distributions of madrasas and madhhabs following changes in the ruling dynasties.
Proje Numarası
122K355
Kaynakça
- Ayaz, Fatih Yahya - Alibekiroğlu Eren, Fatmanur. “Memlük Devletinde Sultan ve Emîrlerin Hanefîliğe İlgisi”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), 284-296. google scholar
- Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https:// islamansiklopedisi.org.tr/hanefi-mezhebi#1 google scholar
- Bedran, Abdülkadir. Münâdemetü’l-atlâl ve müsâmeretü’l-hayâl. Beyrut: Mecmaü’l-Arabî li’t-Te’lif ve’d-Dirâsât ve’t-Terceme, 1986. google scholar
- Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus: 1190-1350. Cambridge: Cambridge University, 1994. google scholar
- Çelebi, Ahmed. İslâm’da Eğitim-Öğretim Târihi. İstanbul: Damla Yayınevi, 1976. google scholar
- Evtanî, Ahmed Muhammed. Dımaşk fi’l-asri’l-Eyyûbî: Dirâse siyâsiyye iktisâdiyye ictimâ‘iyye sekâfiyye 570-658 h. / 1174-1260 m. Dımaşk: et-Tekvîn, 2007. google scholar
- Frenkel, Yehoshua. “Political and Social Aspects of Islamic Religious Endowments (‘awqâf’): Saladin in Cairo (1169-73) and Jerusalem (1187-93)”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 62/1 (1999), 1-20. google scholar
- Gilbert, Joan Elizabeth. The Ulama of Medieval Damascus and the International World of Islamic Scholarship. Berkeley: University of California, Berkeley, Ph.D. Dissertation, 1977. google scholar
- Goldziher, Ignaz. Introduction to Islamic Theology and Law. çev. Andras and Ruth Hamori. Princeton: Princeton University Press, 1981. google scholar
- İbn Şeddâd, Ebû Abdullah İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrâhim. el-A‘lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. thk. Yahyâ Zekeriya Abbâre. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe, 1991. google scholar
- Kal Hussien, Omar. Hicrî IV. (X.) Yüzyılda Dımaşk’ta Ulemâ ve İlmî Hayat. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. google scholar
- Lapidus, Ira M. İslâm Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013. google scholar
- Leeuwen, Richard van. Bir Osmanlı Şehri Şam: Vakıflar ve Şehir. İstanbul: Küre Yayınları, 2012. google scholar
- Leiser, Gary La Viere. The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisun 495-647/1101-1249. University of Pennsylvania, Ph.D., 1976. google scholar
- Mahamid, Hatim. “Waqf and Madrasas in Late Medieval Syria”. Academic Journals. 8/10 (2012), 602-612. google scholar
- Makdisi, George. “On birinci Yüzyıl Bağdad’ında İslâm Eğitim Müesseseleri”. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. 203-272. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004. google scholar
- Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012. google scholar
- Midilli, Muhammet Enes. “From Learning Circles to Endowed Institutions: Zâwiyas of the Mosque of ‘Amr b. al-'Âs in the Ayyubid and Mamluk Cairo [İlim Halkalarından Vakıfla Desteklenen Kuramlara: Eyyûbî ve Memlük Kahire’sinde Amr b. Âs Camii’nin Zâviyeleri]”. İslam Tetkikleri Dergisi. 13/1 (2023), 293-319. google scholar
- Midilli, Muhammet Enes. “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 389-412. google scholar
- Miura, Toru. Dynamism in the Urban Society of Damascus: The Salihiyya Quarter from the Twelfth to the Twentieth Centuries. Leiden: Brill, 2016. google scholar
- Nu'aymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed. ed-Dârisfî târîhi’l-medâris. thk. Cafer el-Hasenî. 2 Cilt. Dımaşk: el-Mecmau’l-İlmiyyü’l-Arabî, 1948-1951. google scholar
- Onuş, Muhammed Usame. VI. ve VII. Asırlarda Dımaşk Hanbelîliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020. google scholar
- Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/nizamiye-medresesi google scholar
- Sübkî, Ebû Nasr Tâceddin İbnü’s-Sübkî Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. 10 Cilt. Kahire: Matbaatu İsa el-Babî el-Halebî, 1964. google scholar
- Sübkî, Taceddin es-. Mu’idü’n-Ni’am: Makam ve Meslek Ahlâkı. haz. Harun Yılmaz, Muhammet Enes Midilli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019. google scholar
- Şeşen, Ramazan. Salâhaddin Eyyûbî ve Devri. İstanbul: İslam Tarih Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2000. google scholar
- Yılmaz, Harun. “Dımaşk Eyyubi Meliki el-Melikü’l-Muazzam’ın İlmî Hayatı”. Eyyubiler Yönetim Diplomasi Kültürel Hayat. ed. Önder Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2012. google scholar
- Yılmaz, Harun. “Medrese Nedir? XII. ve XIII. Yüzyıllarda Dımaşk Medreseleri Üzerine Bir İnceleme”. Dîvân 21/40 (2016), 33-70. google scholar
- Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017. google scholar
- Zehrâ, Muhammed Ebû. İmam Şafiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1996. google scholar
Medrese-Mezhep İlişkisi: Nuaymî’nin ed-Dâris’inde Dımaşk Medreselerinin Mekânsal Dağılımı ve Tipolojileri
Öz
Bu makale Dımaşk tarihçisi Abdülkâdir en-Nuaymî’nin (ö. 927/1521) ed-Dâris fî târîhi’l-medâris adlı kitabından hareketle 5. (11.)-10. (16.) yüzyıllar arasında medrese-mezhep ilişkisini incelemekte, medreseler hakkında elde edilen verileri mekânsal analize tabi tutarak Dımaşk’ta yaklaşık beş asırlık süreçte medreselerin şehirdeki yayılımını ele almaktadır. Ayrıca makalede medrese tarihi hakkındaki modern çalışmalarda medrese-mezhep ilişkisi üzerine ortaya konulan farklı görüşler değerlendirilirken bu görüşlere dayanak teşkil eden klasik kaynaklara da yer verilmiştir. Bu açıdan medreseler başta olmak üzere Dımaşk’taki eğitim kurumlarının tarihini müstakil olarak ele alan ed-Dâris’in İslam telif geleneğinde önemli bir yere sahip olduğuna işaret edilmiştir. Dımaşk’taki medreseleri Sünnî fıkıh mezheplerine göre tasnif eden Nuaymî, medreselerin vâkıfları, kuruldukları tarih, şehirdeki konumları, vakıfları, müderrisleri vb. pek çok konuda sistematik bilgiler vermiştir. Nuaymî 5.-10. (11.-16.) yüzyıllar arasında Şâfiîler için 56, Hanefîler için 47, Hanbelîler için 11 ve Mâlikîler için ise 3 medrese kurulduğundan bahseder. Bunlar dışında 6 medrese Şâfiî ve Hanefîler’in, 1 medrese ise dört mezhep müntesiplerinin ortak kullanımı için vakfedilmiştir. Makalede Dımaşk yedi ana bölgeye ayrılmış ve medreselerin mekânsal analize tabi tutulması sonucunda şehirde medreselerin ve fıkıh mezheplerinin yoğunluk noktaları tespit edilmeye çalışılmıştır. Farklı sosyal statüdeki vâkıflar tarafından kurulan medreselerin mezhebî kimliklerinin şekillenmesinde vâkıflarının mezhebî kimliklerinin yanı sıra özellikle şehirdeki hâkim mezhebî kültürün önemli etkisinin olduğu üzerinde durulmuştur. Ele alınan dönemde Dımaşk’ta hüküm süren hanedanlar eliyle kurulan medreseler ve medreselerin mezhebî kimlikleri üzerinden gerçekleştirilen analizlerle şehirde medreseleşmenin sayısal olarak hangi dönemlerde ve hangi mezhepler adına yoğunlaşıp azaldığı takip edilebilmiş, ayrıca hanedan değişimleri sonrasında medreseleşmenin ve mezhebî hareketliliğin coğrafî seyrini takip etme imkânı da ortaya çıkmıştır.
Destekleyen Kurum
TÜBİTAK
Proje Numarası
122K355
Teşekkür
Derginize gönderdiğim bu makale, TÜBİTAK tarafından desteklenen ve yürütücüsü olduğum “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Dımaşk’ta Eğitim Kurumları Tipolojileri: Nuaymî’nin Medrese Tarihi (1079-1516)” başlıklı 122K355 numaralı proje kapsamında hazırlanmıştır.
Kaynakça
- Ayaz, Fatih Yahya - Alibekiroğlu Eren, Fatmanur. “Memlük Devletinde Sultan ve Emîrlerin Hanefîliğe İlgisi”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), 284-296. google scholar
- Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https:// islamansiklopedisi.org.tr/hanefi-mezhebi#1 google scholar
- Bedran, Abdülkadir. Münâdemetü’l-atlâl ve müsâmeretü’l-hayâl. Beyrut: Mecmaü’l-Arabî li’t-Te’lif ve’d-Dirâsât ve’t-Terceme, 1986. google scholar
- Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus: 1190-1350. Cambridge: Cambridge University, 1994. google scholar
- Çelebi, Ahmed. İslâm’da Eğitim-Öğretim Târihi. İstanbul: Damla Yayınevi, 1976. google scholar
- Evtanî, Ahmed Muhammed. Dımaşk fi’l-asri’l-Eyyûbî: Dirâse siyâsiyye iktisâdiyye ictimâ‘iyye sekâfiyye 570-658 h. / 1174-1260 m. Dımaşk: et-Tekvîn, 2007. google scholar
- Frenkel, Yehoshua. “Political and Social Aspects of Islamic Religious Endowments (‘awqâf’): Saladin in Cairo (1169-73) and Jerusalem (1187-93)”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 62/1 (1999), 1-20. google scholar
- Gilbert, Joan Elizabeth. The Ulama of Medieval Damascus and the International World of Islamic Scholarship. Berkeley: University of California, Berkeley, Ph.D. Dissertation, 1977. google scholar
- Goldziher, Ignaz. Introduction to Islamic Theology and Law. çev. Andras and Ruth Hamori. Princeton: Princeton University Press, 1981. google scholar
- İbn Şeddâd, Ebû Abdullah İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrâhim. el-A‘lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. thk. Yahyâ Zekeriya Abbâre. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe, 1991. google scholar
- Kal Hussien, Omar. Hicrî IV. (X.) Yüzyılda Dımaşk’ta Ulemâ ve İlmî Hayat. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. google scholar
- Lapidus, Ira M. İslâm Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013. google scholar
- Leeuwen, Richard van. Bir Osmanlı Şehri Şam: Vakıflar ve Şehir. İstanbul: Küre Yayınları, 2012. google scholar
- Leiser, Gary La Viere. The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisun 495-647/1101-1249. University of Pennsylvania, Ph.D., 1976. google scholar
- Mahamid, Hatim. “Waqf and Madrasas in Late Medieval Syria”. Academic Journals. 8/10 (2012), 602-612. google scholar
- Makdisi, George. “On birinci Yüzyıl Bağdad’ında İslâm Eğitim Müesseseleri”. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. 203-272. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004. google scholar
- Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012. google scholar
- Midilli, Muhammet Enes. “From Learning Circles to Endowed Institutions: Zâwiyas of the Mosque of ‘Amr b. al-'Âs in the Ayyubid and Mamluk Cairo [İlim Halkalarından Vakıfla Desteklenen Kuramlara: Eyyûbî ve Memlük Kahire’sinde Amr b. Âs Camii’nin Zâviyeleri]”. İslam Tetkikleri Dergisi. 13/1 (2023), 293-319. google scholar
- Midilli, Muhammet Enes. “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 389-412. google scholar
- Miura, Toru. Dynamism in the Urban Society of Damascus: The Salihiyya Quarter from the Twelfth to the Twentieth Centuries. Leiden: Brill, 2016. google scholar
- Nu'aymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed. ed-Dârisfî târîhi’l-medâris. thk. Cafer el-Hasenî. 2 Cilt. Dımaşk: el-Mecmau’l-İlmiyyü’l-Arabî, 1948-1951. google scholar
- Onuş, Muhammed Usame. VI. ve VII. Asırlarda Dımaşk Hanbelîliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020. google scholar
- Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5 Ekim 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/nizamiye-medresesi google scholar
- Sübkî, Ebû Nasr Tâceddin İbnü’s-Sübkî Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. 10 Cilt. Kahire: Matbaatu İsa el-Babî el-Halebî, 1964. google scholar
- Sübkî, Taceddin es-. Mu’idü’n-Ni’am: Makam ve Meslek Ahlâkı. haz. Harun Yılmaz, Muhammet Enes Midilli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019. google scholar
- Şeşen, Ramazan. Salâhaddin Eyyûbî ve Devri. İstanbul: İslam Tarih Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2000. google scholar
- Yılmaz, Harun. “Dımaşk Eyyubi Meliki el-Melikü’l-Muazzam’ın İlmî Hayatı”. Eyyubiler Yönetim Diplomasi Kültürel Hayat. ed. Önder Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2012. google scholar
- Yılmaz, Harun. “Medrese Nedir? XII. ve XIII. Yüzyıllarda Dımaşk Medreseleri Üzerine Bir İnceleme”. Dîvân 21/40 (2016), 33-70. google scholar
- Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017. google scholar
- Zehrâ, Muhammed Ebû. İmam Şafiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1996. google scholar
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | İslam Araştırmaları (Diğer) |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Proje Numarası | 122K355 |
| Yayımlanma Tarihi | 3 Nisan 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 29 Aralık 2024 |
| Kabul Tarihi | 5 Mart 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 15 Sayı: 1 |
