Osmanlı Devleti’nin son yüzyılı, siyasî ve iktisadî açıdan olduğu kadar ilmî ve ictimaî yönden de çalkantılı bir süreçtir. Dönemin siyasî, itikadî ve mezhebî tartışmalarını anlayabilmek için topluma yön veren ulemânın eğitim ve hizmet hayatını doğru analiz etmek gerekmektedir. Osmanlı Devleti’nde, İslâmî ilimlerin her sahasında olduğu gibi itikadî alanda da önemli âlimler yetişmiştir. İtikadî anlayışların ve mezhebî oluşumların ortaya konulması için ulemânın yaşam serüvenlerinin ve yaptıkları ilmî faaliyetlerin incelenmesi önem arz etmektedir. Bu bağlamda Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi, Osmanlı’nın son yüzyılında akaid ve kelâm başta olmak üzere birçok alanda eserler yazmış çok yönlü bir âlimdir. Ali Haydar Zühtü Efendi’nin dedelerinin nakîbüleşraf neslinden gelmesi, onun da Hz. Peygamber’in soyuna mensup olduğunun yani “seyyid” olduğunun bir göstergesidir. Ayrıca Ali Haydar Efendi’nin Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ isimli kelâm eserinin mukaddimesinde müellifin ismi kısmında “seyyid” olduğu açıkça yazılmaktadır. Ali Haydar Zühtü Efendi, ilmiye sınıfına mensup bir ailede yetişmiş, bizzat babası Şeyhülislâm Akşehirli Hasan Fehmi Efendi’nin ilminden ve entelektüel çevresinden istifade etmiştir. Ulemâ semti olarak bilinen Fatih, Beyazıt ve Süleymaniye’deki âlimlerin ilim halkalarına katılarak onlardan icâzetnâme almıştır. Siyasî sahada Batılılaşma faaliyetlerinin yoğunlaştığı bir devrede babasının Şeyhülislâm olması ve gelenekçi safta yer alması, bir anlamda onun mirasını devralması, kendisinin de siyasî tartışmaların odağında bulunmasına yol açmıştır. Babası Şeyhülislâm Hasan Fehmi Efendi, Dârülfünûn’un açılışına, Divân-ı Ahkâm-ı Adliyye’nin kuruluşuna ve Mecelle’nin hazırlanışına şahit olmuş hatta bu faaliyetlere muhalefetiyle dikkatleri üzerine çekmiştir. Babasının konumu, kendisine ilmi açıdan katkı sağlasa da dönemin siyasî konjonktürü hizmet hayatını olumsuz etkilemiştir. Siyasî tartışmalara rağmen Ali Haydar Efendi, yoğun ilmî faaliyetlerde bulunarak hadis, fıkıh, kelâm, akaid, İslam tarihi, tıp, Arap dili ve belâğati gibi birçok sahada multidisipliner çalışmalar yaparak eserler yazmıştır. Kaleme aldığı önemli eserlerden bir tanesi de kelâm ve akaid ile ilgili Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ adlı eseridir. Eserinde genel itibariyle Allah’ın sıfatları, marifetullah, âlemin yaratılışı, kıyamet, yeniden diriliş, sırat ve mîzan gibi temel kelâmî meselelerin yanında Hz. Peygamber’den sonra hilâfet, hulefâ-yi râşidînin fazileti ve sahâbeye saygı gösterilmesi gibi konular işlenmiştir. Bu çalışmada Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi’nin Şeyhülislâmlık Arşivi’nde bulunan ve ilk defa tarafımızca tespit edilen sicill-i ahvâl dosyasındaki belgelerden istifade edilmek suretiyle ilmî ve siyasî kariyeri ile ilim dünyasına katkıları incelenmiştir. Ayrıca Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ başlıklı itikadî alanda yazdığı eseri mercek altına alınmıştır. Eserin mahiyeti, yöntemi ve konuları üzerinde durulmuştur. Arşiv kaynaklarından istifade edilerek hazırlanan bu çalışmanın Kelâm ve İslam Mezhepleri Tarihi sahasına katkı sağlaması hedeflenmiştir.
Kelâm İslam Mezhepleri Tarihi Şeyhülislâm Rumeli kazaskeri İmam Mâtürîdî
The last century of the Ottoman Empire was a turbulent period not only politically and economically, but also scientifically and socially. In order to understand the political, theological and sectarian debates of the period, it is necessary to analyze the education and service life of the ulema who shaped the society. In the Ottoman Empire, as in every field of Islamic sciences, important scholars were educated in the field of theology. It is important to examine the life stories of the ulema and their scholarly activities in order to reveal the theological understandings and sectarian formations. In this context, Sayyid Ali Haydar Zuhtu Efendi was a sophisticated scholar who wrote works in the field of aqā‘id and kalām in the last century of the Ottoman Empire. The fact that Ali Haydar Zuhtu Efendi's grandfathers were from the generation of Naqīb al-ashraf is an indication that he belonged to the Prophet’s lineage, that is, he was a “sayyid”. In addition, in the introduction of Ali Haydar Efendi’s work on theology called Hadīqat al-‘uqalā fī iddihāri Ezhāri al-Fudalā, it is clearly written in the author’s name that he is a “sayyid”. Ali Haydar Zuhtu Efendi grew up in a family belonging to the scholarly class and benefited from the knowledge and scholarly circle of his father, Şeyhülislâm [Shaykh al-Islām] Hasan Fehmi Efendi of Aksehir. He attended the scholarly circles in Fatih, Beyazit and Suleymaniye, known as the neighborhoods of the ulema, and received icāzetnāma from them. His father, Shaykh al-Islām Hasan Fehmi Efendi, witnessed the opening of the Dārü’l-Funūn, the establishment of the Dīvān-ı Aḥkām-ı ‘Adliyye, and the preparation of the Mecelle, and even attracted attention with his opposition to these activities. At a time when Westernization activities were intensifying in the political arena, his father's position as Shaykh al-Islām and his position in the traditionalist camp led him to be at the center of political debates. Although his father's position improved him in his scholarly pursuit, the political conjuncture of the period negatively affected his life. Despite the political debates, Ali Haydar Efendi engaged in intensive scholarly activities and wrote multidisciplinary works in many fields such as hadith, fiqh, theology, aqā‘id, Islamic history, medicine, Arabic language and rhetoric. One of the important works written by Ali Haydar Efendi is “Hadīqat al-‘uqalā fī iddihāri Ezhāri al-Fudalā” on theology and belief. In his work, in general, he deals with basic theological issues such as the attributes of Allah, ma‘rifatullāh, creation of the universe, the apocalypse, resurrection, the straight path, the scale, as well as the status of the caliphate after the Prophet, the virtues of the rightly-guided caliphs, and respect for the companions. In this study, Sayyid Ali Haydar Zuhtu Efendi's scholarly and political career and his contributions to the world of science are examined by making use of the documents in the sicill-i aḥvāl file of Seyyid Ali Haydar Zuhtu Efendi in the Shaykh al-Islām Archive, which we identified for the first time. In addition, his kalām work titled Hadīqat al-‘uqalā fī iddihāri Ezhāri al-Fudalā has been examined. The nature, method and subjects of the work are emphasized. This study, which makes use of archival sources, aims to contribute to the field of Kalām and History of Islamic Sects.
Kalām History of Islamic Sects Shaykh al-Islām Military judge of Rumelia Imām al-Māturīdī
Birincil Dil | Türkçe |
---|---|
Konular | Kelam |
Bölüm | MAKALELER |
Yazarlar | |
Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
Gönderilme Tarihi | 6 Ocak 2025 |
Kabul Tarihi | 29 Nisan 2025 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 23 Sayı: 1 |
Kader Creative Commons Atıf-Gayriticari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.