Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri)

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 313 - 334, 30.06.2025

Öz

Osmanlı Devleti’nin son yüzyılı, siyasî ve iktisadî açıdan olduğu kadar ilmî ve ictimaî yönden de çalkantılı bir süreçtir. Dönemin siyasî, itikadî ve mezhebî tartışmalarını anlayabilmek için topluma yön veren ulemânın eğitim ve hizmet hayatını doğru analiz etmek gerekmektedir. Osmanlı Devleti’nde, İslâmî ilimlerin her sahasında olduğu gibi itikadî alanda da önemli âlimler yetişmiştir. İtikadî anlayışların ve mezhebî oluşumların ortaya konulması için ulemânın yaşam serüvenlerinin ve yaptıkları ilmî faaliyetlerin incelenmesi önem arz etmektedir. Bu bağlamda Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi, Osmanlı’nın son yüzyılında akaid ve kelâm başta olmak üzere birçok alanda eserler yazmış çok yönlü bir âlimdir. Ali Haydar Zühtü Efendi’nin dedelerinin nakîbüleşraf neslinden gelmesi, onun da Hz. Peygamber’in soyuna mensup olduğunun yani “seyyid” olduğunun bir göstergesidir. Ayrıca Ali Haydar Efendi’nin Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ isimli kelâm eserinin mukaddimesinde müellifin ismi kısmında “seyyid” olduğu açıkça yazılmaktadır. Ali Haydar Zühtü Efendi, ilmiye sınıfına mensup bir ailede yetişmiş, bizzat babası Şeyhülislâm Akşehirli Hasan Fehmi Efendi’nin ilminden ve entelektüel çevresinden istifade etmiştir. Ulemâ semti olarak bilinen Fatih, Beyazıt ve Süleymaniye’deki âlimlerin ilim halkalarına katılarak onlardan icâzetnâme almıştır. Siyasî sahada Batılılaşma faaliyetlerinin yoğunlaştığı bir devrede babasının Şeyhülislâm olması ve gelenekçi safta yer alması, bir anlamda onun mirasını devralması, kendisinin de siyasî tartışmaların odağında bulunmasına yol açmıştır. Babası Şeyhülislâm Hasan Fehmi Efendi, Dârülfünûn’un açılışına, Divân-ı Ahkâm-ı Adliyye’nin kuruluşuna ve Mecelle’nin hazırlanışına şahit olmuş hatta bu faaliyetlere muhalefetiyle dikkatleri üzerine çekmiştir. Babasının konumu, kendisine ilmi açıdan katkı sağlasa da dönemin siyasî konjonktürü hizmet hayatını olumsuz etkilemiştir. Siyasî tartışmalara rağmen Ali Haydar Efendi, yoğun ilmî faaliyetlerde bulunarak hadis, fıkıh, kelâm, akaid, İslam tarihi, tıp, Arap dili ve belâğati gibi birçok sahada multidisipliner çalışmalar yaparak eserler yazmıştır. Kaleme aldığı önemli eserlerden bir tanesi de kelâm ve akaid ile ilgili Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ adlı eseridir. Eserinde genel itibariyle Allah’ın sıfatları, marifetullah, âlemin yaratılışı, kıyamet, yeniden diriliş, sırat ve mîzan gibi temel kelâmî meselelerin yanında Hz. Peygamber’den sonra hilâfet, hulefâ-yi râşidînin fazileti ve sahâbeye saygı gösterilmesi gibi konular işlenmiştir. Bu çalışmada Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi’nin Şeyhülislâmlık Arşivi’nde bulunan ve ilk defa tarafımızca tespit edilen sicill-i ahvâl dosyasındaki belgelerden istifade edilmek suretiyle ilmî ve siyasî kariyeri ile ilim dünyasına katkıları incelenmiştir. Ayrıca Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ başlıklı itikadî alanda yazdığı eseri mercek altına alınmıştır. Eserin mahiyeti, yöntemi ve konuları üzerinde durulmuştur. Arşiv kaynaklarından istifade edilerek hazırlanan bu çalışmanın Kelâm ve İslam Mezhepleri Tarihi sahasına katkı sağlaması hedeflenmiştir.

Kaynakça

  • Aclunî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-ḫafâʾ. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1998.
  • Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir. Haz. Cavit Baysun. 4 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
  • Aksoyak, İsmail Hakkı. “Hasan Fehmi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 14 Şubat 2025. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hasan-fehmi.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ. Sivas: Ziya Bey Yazma Eser Kütüphanesi, 4690, 1a-120b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Müteferrik, 9548, 1a-120b; Konya: Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi, YB10045, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Sami Benli, 1060, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Serez, 1424, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kasidecizâde, 167, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Celal Ökten, 78, 1a-120b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 240, 1a-120b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Müteferrik, 8228, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Reşit Bey, 37, 1a-120b; Konya: Konya Yazma Eser Kütüphanesi, BB23653, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Zühdü Bey, 445, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 6421, 1a-120b; Çorum: ...
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-vaż‘iyye. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/21, 22a-23b; Ali Emiri, Arabi, 3554/21, 22a-23b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî keyfiyyeti’t-taʿlîm. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/6, 83a-84b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî tefsîr ḳavlihî Teʿâlâ “ve ʿAlleme ʿâdeme’l-esmâʾe küllehâ” (İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-5, 83a-88b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Tercüme-i Ḳudûrî. Manisa: Yazma Eser Kütüphanesi, 655/2, 43a-84b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Şerḥu Düʿâ’i’l-ḳunût. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-6, 87a-88b; Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/7, 87a-88b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Şemmetü’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 1397-2, 130a-166b; Hacı Mahmud Efendi, 1908-2, 130a-166b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Merâṣidü’l-ḥikem. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 397-1, 1a-129b; Hacı Mahmud Efendi, 1908-1, 1a-129b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Münteḫabâtü’n-naḥiv. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/11, 20a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Lemʿatü’l-efkâr. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/16, 3-5; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-9, 3a-5b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî Beyâni’d-delîl. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-2, 1a-20b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Taʿliḳa ʿalâ Şerḥi’l-ʿİṣâm ʿale’r-risâleti’l-vażʿiyye li’l-Îcî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-4, 26a-74b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. İrşâdü’l-mübtedî şerḥu ʿAvâmili’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-8, 1a-24b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî inne’l-cümlete’l-vâḳıʿa baʿde cümletin immâ en yekûne lehâ sehlün mine’l-ʿarab velâ. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/13, 21a-22b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî İʿrâbi’l-cümle “Küllü mâ ḫaṭara bi-bâlik Vallâhu verâʾe ẕâlik. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/22, 23a-24b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî İʿrâbi’l-cümleti’l-vâḳıʿa baʿde’l-cümle. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-12, 21a-22b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Tuḥfetü ṭullâbi’l-ezkiyâ’. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/15, 1a-2b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Ṭuḥfetü’l-lebîb. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/20, 20a-22b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-11, 20a-27b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/20, 20a-22b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Ḳâfiyetü’l-erîb ʿalâ ṭuḥfeti’l-Lebîb. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/19, 9a-20b; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-5, 10a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-mantıḳ/Risâle fî Ene’d-delîle yuṭlaḳu ʿalâ ʿiddeti meʿânin. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/17, 5-7; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 1741-2, 93a-100b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. ʿAzîziye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-5, 76a-82b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Mirḳâtü’r-reşâd. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-9, 5a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî Ḳażıyyeti’l-münfaṣıla. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-6, 1a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-âdâb. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/12, 1a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-Münâẓara. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-11, 1a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî Beyâni envâʿi’l-mâḥiyyât. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-18, 1a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi îżâḥi’l-mâḥiyyât. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/18, 1a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. en-Netâʾicü’ṣ-ṣulṭâniyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-3, 20a-25b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. er-Riyâżu’l-ḥâkâniyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-1, 1a-16b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Muḫtelif Manẓûmeler. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-7, 10a-23b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâletü’l-imtiḥan. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nafiz Paşa, 1298, 1a-202b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Muḫtaṣaru ḥâşiye ʿalâ Muḥtaṣari’l-Meʿânî. Konya: Yusuf Ağa Kütüphanesi, YB3316, 1a-588b.
  • Arıtürk, Çiğdem. Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 2713 ve 06 Mil Yz A 2762 Numaralı Şiir Mecmuaları (İnceleme, Metin ve MESTAP’a Göre Tasnifi). Siirt: Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
  • Arslan, Mehmet. “Alî Haydar, Akşehirli-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-haydar-aksehirlizade (Erişim Tarihi: 09.09.2020).
  • Aruçi, Muhammed. “Reisülulema”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/549-550. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
  • Altunsu, Abdulkadir. Osmanlı Şeyhülislamları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
  • Aydın, Mehmet Akif. “Ali Haydar Efendi, Küçük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
  • Aydın, Mehmet Akif. “Ali Haydar Efendi, Büyük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/396. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
  • Aykanat, Mehmet. “Bir Osmanlı Hukuk Adamı Ilgınlı Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 26/1 (2018), 47-62.
  • Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Temhîdü’l-evâʾil ve telḫîṣü’d-delâʾil. tah. İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütüb es-Sekāfiyye, 1987.
  • Başar, Serhat. Eserleri, Fotoğrafları ve Aileleriyle Osmanlı Şeyhülislamları. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2017.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri [DH. SAİDd]. No. 113, Gömlek No. 289.
  • Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
  • Çukurlu, Talip. “Şiir Defteri/Mecmû'a-i Eş'âr (Ali Haydar)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim 11 Nisan 2024. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/siir-defteri-mecmu-a-i-es-ar-ali-haydar.
  • Çukurlu, Talip - Arıtürk, Çiğdem. “Milli Kütüphane'de Bulunan 06 Mil Yz A 2762 Numaralı Şiir Mecmuasının MESTAP'a Göre Tasnifi”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 4 (2021), 1-31.
  • Huyugüzel, Ömer Faruk. İzmir Fikir ve Sanat Adamları (1850-1950). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
  • Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi ve Nakîbü’l-eşrâf Kaymakamları”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 10 (2015), 185-228.
  • Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi ve Meşihat Arşivi’ndeki Nakîbü’l-eşrâf Defterleri”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 8 (2014), 213-285.
  • İbrahim Hakkı Konyalı. Akşehir. İstanbul: Nümune Matbaası, 1945.
  • İpşirli, Mehmet - Çelebi, İlyas. “Hasan Fehmi Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
  • İlmiye Salnâmesi. Haz. Ahmet Nezih Galitekin - Seyit Ali Kahraman. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
  • Lewis, Bernard. “Hasan Fehmi Efendi”. The Encycleopaedia of Islam. 3/250-251. Leiden: Brill, 1971.
  • Özdemir, H. Ahmet. “Ilgınlı Bir Şeyhülislam Hasan Fehmi el-Hüseynî (1210-1297/1795-1880)”. I. Ulusal Ilgın Sempozyumu. ed. Hakan Sarı vd. 490-500. Konya: Ilgın Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
  • İstanbul Müftülüğü, Meşihat Arşivi (MŞH). Sicill-i Ahval Belgeleri (SAİD). No. 251/28.
  • İstanbul Mütftülüğü, Meşihat Arşivi (MŞH). Sicill-i Ahval Belgeleri (SAİD). No. 253/7.
  • Pakalın, Mehmed Zeki. Sicill-i Osmanî Zeyli: Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi. haz. Şakir Batmaz. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008.
  • Tayşi, Mehmet Seyhan. “Feyzullah Efendi, Seyyid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/527-528. İstanbul: TDV Yayınları 1995.
  • Uyanık, Ercan. Modernleşme Döneminde Türk Aydınının Eğitime Bakışı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
  • Yıldız, Esra. Şeyhülislâmlığın Bürokratik Yapısı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.

One of The Late Ottoman Scholars Sayyid Ali Haydar Zuhtu Efendi (His Life, Family and Kalām Work Hadīqat Al-Uqalā)

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 313 - 334, 30.06.2025

Öz

The last century of the Ottoman Empire was a turbulent period not only politically and economically, but also scientifically and socially. In order to understand the political, theological and sectarian debates of the period, it is necessary to analyze the education and service life of the ulema who shaped the society. In the Ottoman Empire, as in every field of Islamic sciences, important scholars were educated in the field of theology. It is important to examine the life stories of the ulema and their scholarly activities in order to reveal the theological understandings and sectarian formations. In this context, Sayyid Ali Haydar Zuhtu Efendi was a sophisticated scholar who wrote works in the field of aqā‘id and kalām in the last century of the Ottoman Empire. The fact that Ali Haydar Zuhtu Efendi's grandfathers were from the generation of Naqīb al-ashraf is an indication that he belonged to the Prophet’s lineage, that is, he was a “sayyid”. In addition, in the introduction of Ali Haydar Efendi’s work on theology called Hadīqat al-‘uqalā fī iddihāri Ezhāri al-Fudalā, it is clearly written in the author’s name that he is a “sayyid”. Ali Haydar Zuhtu Efendi grew up in a family belonging to the scholarly class and benefited from the knowledge and scholarly circle of his father, Şeyhülislâm [Shaykh al-Islām] Hasan Fehmi Efendi of Aksehir. He attended the scholarly circles in Fatih, Beyazit and Suleymaniye, known as the neighborhoods of the ulema, and received icāzetnāma from them. His father, Shaykh al-Islām Hasan Fehmi Efendi, witnessed the opening of the Dārü’l-Funūn, the establishment of the Dīvān-ı Aḥkām-ı ‘Adliyye, and the preparation of the Mecelle, and even attracted attention with his opposition to these activities. At a time when Westernization activities were intensifying in the political arena, his father's position as Shaykh al-Islām and his position in the traditionalist camp led him to be at the center of political debates. Although his father's position improved him in his scholarly pursuit, the political conjuncture of the period negatively affected his life. Despite the political debates, Ali Haydar Efendi engaged in intensive scholarly activities and wrote multidisciplinary works in many fields such as hadith, fiqh, theology, aqā‘id, Islamic history, medicine, Arabic language and rhetoric. One of the important works written by Ali Haydar Efendi is “Hadīqat al-‘uqalā fī iddihāri Ezhāri al-Fudalā” on theology and belief. In his work, in general, he deals with basic theological issues such as the attributes of Allah, ma‘rifatullāh, creation of the universe, the apocalypse, resurrection, the straight path, the scale, as well as the status of the caliphate after the Prophet, the virtues of the rightly-guided caliphs, and respect for the companions. In this study, Sayyid Ali Haydar Zuhtu Efendi's scholarly and political career and his contributions to the world of science are examined by making use of the documents in the sicill-i aḥvāl file of Seyyid Ali Haydar Zuhtu Efendi in the Shaykh al-Islām Archive, which we identified for the first time. In addition, his kalām work titled Hadīqat al-‘uqalā fī iddihāri Ezhāri al-Fudalā has been examined. The nature, method and subjects of the work are emphasized. This study, which makes use of archival sources, aims to contribute to the field of Kalām and History of Islamic Sects.

Kaynakça

  • Aclunî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-ḫafâʾ. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1998.
  • Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir. Haz. Cavit Baysun. 4 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
  • Aksoyak, İsmail Hakkı. “Hasan Fehmi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 14 Şubat 2025. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hasan-fehmi.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Ḥadîḳatü’l-ʿuḳalâʾ fî iddiḫâri ezhâri’l-fużalâ. Sivas: Ziya Bey Yazma Eser Kütüphanesi, 4690, 1a-120b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Müteferrik, 9548, 1a-120b; Konya: Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi, YB10045, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Sami Benli, 1060, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Serez, 1424, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kasidecizâde, 167, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Celal Ökten, 78, 1a-120b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 240, 1a-120b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Müteferrik, 8228, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Reşit Bey, 37, 1a-120b; Konya: Konya Yazma Eser Kütüphanesi, BB23653, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Zühdü Bey, 445, 1a-120b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 6421, 1a-120b; Çorum: ...
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-vaż‘iyye. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/21, 22a-23b; Ali Emiri, Arabi, 3554/21, 22a-23b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî keyfiyyeti’t-taʿlîm. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/6, 83a-84b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî tefsîr ḳavlihî Teʿâlâ “ve ʿAlleme ʿâdeme’l-esmâʾe küllehâ” (İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-5, 83a-88b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Tercüme-i Ḳudûrî. Manisa: Yazma Eser Kütüphanesi, 655/2, 43a-84b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Şerḥu Düʿâ’i’l-ḳunût. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-6, 87a-88b; Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/7, 87a-88b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Şemmetü’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 1397-2, 130a-166b; Hacı Mahmud Efendi, 1908-2, 130a-166b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Merâṣidü’l-ḥikem. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 397-1, 1a-129b; Hacı Mahmud Efendi, 1908-1, 1a-129b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Münteḫabâtü’n-naḥiv. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/11, 20a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Lemʿatü’l-efkâr. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/16, 3-5; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-9, 3a-5b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî Beyâni’d-delîl. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-2, 1a-20b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Taʿliḳa ʿalâ Şerḥi’l-ʿİṣâm ʿale’r-risâleti’l-vażʿiyye li’l-Îcî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-4, 26a-74b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. İrşâdü’l-mübtedî şerḥu ʿAvâmili’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-8, 1a-24b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî inne’l-cümlete’l-vâḳıʿa baʿde cümletin immâ en yekûne lehâ sehlün mine’l-ʿarab velâ. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/13, 21a-22b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî İʿrâbi’l-cümle “Küllü mâ ḫaṭara bi-bâlik Vallâhu verâʾe ẕâlik. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/22, 23a-24b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî İʿrâbi’l-cümleti’l-vâḳıʿa baʿde’l-cümle. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-12, 21a-22b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Tuḥfetü ṭullâbi’l-ezkiyâ’. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/15, 1a-2b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Ṭuḥfetü’l-lebîb. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/20, 20a-22b; İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-11, 20a-27b; İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/20, 20a-22b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Ḳâfiyetü’l-erîb ʿalâ ṭuḥfeti’l-Lebîb. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3555/19, 9a-20b; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-5, 10a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-mantıḳ/Risâle fî Ene’d-delîle yuṭlaḳu ʿalâ ʿiddeti meʿânin. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/17, 5-7; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 1741-2, 93a-100b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. ʿAzîziye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-5, 76a-82b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Mirḳâtü’r-reşâd. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-9, 5a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî Ḳażıyyeti’l-münfaṣıla. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-6, 1a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-âdâb. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/12, 1a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi’l-Münâẓara. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-11, 1a-21b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fî Beyâni envâʿi’l-mâḥiyyât. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hayri Abdullah Efendi, 107-18, 1a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâle fi îżâḥi’l-mâḥiyyât. İstanbul: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi, 3554/18, 1a-9b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. en-Netâʾicü’ṣ-ṣulṭâniyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-3, 20a-25b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. er-Riyâżu’l-ḥâkâniyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-1, 1a-16b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Muḫtelif Manẓûmeler. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 134-7, 10a-23b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Risâletü’l-imtiḥan. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nafiz Paşa, 1298, 1a-202b.
  • Ali Haydar Zühdü Efendi. Muḫtaṣaru ḥâşiye ʿalâ Muḥtaṣari’l-Meʿânî. Konya: Yusuf Ağa Kütüphanesi, YB3316, 1a-588b.
  • Arıtürk, Çiğdem. Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 2713 ve 06 Mil Yz A 2762 Numaralı Şiir Mecmuaları (İnceleme, Metin ve MESTAP’a Göre Tasnifi). Siirt: Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
  • Arslan, Mehmet. “Alî Haydar, Akşehirli-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-haydar-aksehirlizade (Erişim Tarihi: 09.09.2020).
  • Aruçi, Muhammed. “Reisülulema”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/549-550. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
  • Altunsu, Abdulkadir. Osmanlı Şeyhülislamları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
  • Aydın, Mehmet Akif. “Ali Haydar Efendi, Küçük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
  • Aydın, Mehmet Akif. “Ali Haydar Efendi, Büyük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/396. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
  • Aykanat, Mehmet. “Bir Osmanlı Hukuk Adamı Ilgınlı Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 26/1 (2018), 47-62.
  • Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Temhîdü’l-evâʾil ve telḫîṣü’d-delâʾil. tah. İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütüb es-Sekāfiyye, 1987.
  • Başar, Serhat. Eserleri, Fotoğrafları ve Aileleriyle Osmanlı Şeyhülislamları. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2017.
  • BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri [DH. SAİDd]. No. 113, Gömlek No. 289.
  • Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
  • Çukurlu, Talip. “Şiir Defteri/Mecmû'a-i Eş'âr (Ali Haydar)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim 11 Nisan 2024. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/siir-defteri-mecmu-a-i-es-ar-ali-haydar.
  • Çukurlu, Talip - Arıtürk, Çiğdem. “Milli Kütüphane'de Bulunan 06 Mil Yz A 2762 Numaralı Şiir Mecmuasının MESTAP'a Göre Tasnifi”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 4 (2021), 1-31.
  • Huyugüzel, Ömer Faruk. İzmir Fikir ve Sanat Adamları (1850-1950). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
  • Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi ve Nakîbü’l-eşrâf Kaymakamları”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 10 (2015), 185-228.
  • Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi ve Meşihat Arşivi’ndeki Nakîbü’l-eşrâf Defterleri”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 8 (2014), 213-285.
  • İbrahim Hakkı Konyalı. Akşehir. İstanbul: Nümune Matbaası, 1945.
  • İpşirli, Mehmet - Çelebi, İlyas. “Hasan Fehmi Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
  • İlmiye Salnâmesi. Haz. Ahmet Nezih Galitekin - Seyit Ali Kahraman. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
  • Lewis, Bernard. “Hasan Fehmi Efendi”. The Encycleopaedia of Islam. 3/250-251. Leiden: Brill, 1971.
  • Özdemir, H. Ahmet. “Ilgınlı Bir Şeyhülislam Hasan Fehmi el-Hüseynî (1210-1297/1795-1880)”. I. Ulusal Ilgın Sempozyumu. ed. Hakan Sarı vd. 490-500. Konya: Ilgın Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
  • İstanbul Müftülüğü, Meşihat Arşivi (MŞH). Sicill-i Ahval Belgeleri (SAİD). No. 251/28.
  • İstanbul Mütftülüğü, Meşihat Arşivi (MŞH). Sicill-i Ahval Belgeleri (SAİD). No. 253/7.
  • Pakalın, Mehmed Zeki. Sicill-i Osmanî Zeyli: Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi. haz. Şakir Batmaz. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008.
  • Tayşi, Mehmet Seyhan. “Feyzullah Efendi, Seyyid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/527-528. İstanbul: TDV Yayınları 1995.
  • Uyanık, Ercan. Modernleşme Döneminde Türk Aydınının Eğitime Bakışı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
  • Yıldız, Esra. Şeyhülislâmlığın Bürokratik Yapısı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
Toplam 62 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Kelam
Bölüm MAKALELER
Yazarlar

Ayhan Işık 0000-0002-7017-2583

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 6 Ocak 2025
Kabul Tarihi 29 Nisan 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 23 Sayı: 1

Kaynak Göster

APA Işık, A. (2025). Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri). Kader, 23(1), 313-334.
AMA Işık A. Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri). Kader. Haziran 2025;23(1):313-334.
Chicago Işık, Ayhan. “Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi Ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri)”. Kader 23, sy. 1 (Haziran 2025): 313-34.
EndNote Işık A (01 Haziran 2025) Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri). Kader 23 1 313–334.
IEEE A. Işık, “Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri)”, Kader, c. 23, sy. 1, ss. 313–334, 2025.
ISNAD Işık, Ayhan. “Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi Ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri)”. Kader 23/1 (Haziran 2025), 313-334.
JAMA Işık A. Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri). Kader. 2025;23:313–334.
MLA Işık, Ayhan. “Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi Ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri)”. Kader, c. 23, sy. 1, 2025, ss. 313-34.
Vancouver Işık A. Osmanlı Son Dönem Âlimlerinden Seyyid Ali Haydar Zühtü Efendi (Hayatı, Ailesi ve Ḥadîḳatü’l-ʿUḳalâʾ Adlı Kelâm Eseri). Kader. 2025;23(1):313-34.