Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 92 - 124, 30.06.2025
https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1673587

Öz

Bu çalışmada, Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) tarafından mütekaddimîn dönem kelâmında kullanılan istidlâl yöntemlerine yöneltilen kapsamlı eleştiriler karşısında, geç dönem Zeydî-Mu‘tezilî geleneğin önde gelen temsilcilerinden İbnü’l-Murtazâ’nın (ö. 840/1437) ortaya koyduğu yöntemsel müdafaa ve istidlâl ilkelerini tahkim etmeye yönelik yaklaşımı analiz edilecektir. Erken dönem kelâmcılarının benimsedikleri istidlâl biçimlerine dair ilk eleştiriler, İmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin (ö. 478/1085) el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh adlı eserinde yer almıştır. Cüveynî, kelâmcıların bilgi üretiminde başvurduğu aklî çıkarım biçimlerini tanıtmakla kalmamış, aynı zamanda bu yöntemlerin metafizik alana ilişkin bilgiye ulaştırma yeterliliklerini sorgulayarak yöntem temelli eleştirel düşüncenin önünü açmıştır. Bu düşünsel yönelim, Fahreddin er-Râzî’nin Nihâyetü’l-ʿuḳūl fî dirâyeti’l-uṣûl adlı eserinde sistematik ve teorik bir çerçeveye kavuşmuştur. Râzî, klasik kelâm geleneğinde yerleşik hâle gelen, “hakkında delil bulunmayanın nefyedilmesi”, “kıyas”, “ilzam” ve “kelâmcılar arasında meşhur iki öncül” gibi akıl yürütme türlerini ayrıntılı biçimde tahlil ederek, bu yöntemlerin tutarlılığı ve geçerliliği hususunda ciddi eleştiriler dile getirmiştir. Râzî’nin bu eleştirilerine ise Mu‘tezilî düşüncenin epistemolojik ilkelerini ve istidlâl sistematiğini koruma ve tahkim hedefiyle İbnü’l-Murtazâ, Râzî’nin Nihâyetü’l-ʿuḳūl’ü üzerine yazdığı el-Hidâye ilâ ḥalli şübehi’n-Nihâye isimli reddiyesinde cevap vermiştir. Ona göre Râzî, aklî ve naklî yönlerden her bir konuyu detaylı biçimde incelemiş ve özellikle Mu‘tezile’nin görüşlerinin dayandığı teorik zemine yönelik, çözümü oldukça zor itirazlar yöneltmiştir. İbnü’l-Murtazâ, bu tenkitleri esasen Mu‘tezilî metodolojinin temel ilkelerine dönük bir meydan okuma olarak değerlendirmiş ve bu çerçevede hem kullanılan yöntemleri temellendirmeye çalışmış hem de Râzî’nin itirazlarını kavramsal olarak çürütmeye gayret etmiştir. Onun bu tutumu, bir yandan geç dönem Zeydî-Mu‘tezilî âlimlerin klasik kelâm yöntemlerini ne şekilde savunduklarını ve bu savunuların hangi teorik esaslara yaslandığını ortaya koymakta, diğer yandan ise mütekaddimîn döneme ait istidlâl türlerinin nasıl işlediğini anlamaya katkı sunmaktadır. Çalışmada öncelikle Cüveynî’nin eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn adlı eseri merkez alınarak istidlâl yöntemleri bağlamında Mu‘tezile’ye yönelttiği eleştiriler kısaca tasvire ve değerlendirmeye tabi tutulacak; ardından metinler arası karşılaştırmalı çözümleme yöntemiyle, Râzî’nin eleştirileri ile İbnü’l-Murtazâ’nın bu eleştirilere karşı geliştirdiği epistemolojik savunu çabası kavramsal boyutlarıyla incelenecektir. Böylece iki düşünürün, ortak bir tartışma zemininde nasıl karşılaştıkları tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu yönüyle çalışma, geç dönem Zeydî-Mu‘tezilî düşüncenin klasik kelâm mirasıyla kurduğu ilişkiyi ve erken dönem tartışmalarına sağladığı katkıları ortaya koymayı; aynı zamanda yönteme ilişkin süreklilikleri ve kopuşları kavramaya imkân veren bir perspektif sunmayı amaçlamaktadır.

Kaynakça

  • Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
  • Aktaş, Mehmet. Tanım veya Hakikat: Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
  • Aytepe, Mahsum. İlâhî Yardım ve Özgürlük Diyalektiği (Mu‘tezile’de Lütuf Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
  • Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Taḳrîb ve’l-irşâd (eṣ-Ṣaġîr). thk. Abdülhamîd b. Ali Ebû Züneyd. 3 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998/1418.
  • Bekrî, Ali b. Muhammed. Kitâbü’l-Kevkebi’l-vehhâc fî keşfi esrâri’l-Minhâc. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 1257.
  • Bektaş, Kevser Demir. İbnü’l-Melâhimî’nin Kelam Sisteminde Adalet İlkesi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
  • Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. el-Cüzʾü’r-râbiʿ min Kitâbi Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil ve’l-cevâbât [Şerḥu ʿUyûni’l-mesâʾil: 4]. nşr. Fâris Osman Nevfel. Moskova: Sadra, 2021.
  • Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. eṭ-Ṭabaḳatâni’l-ḥâdiye ʿaşera ve’s-sâniye ʿaşera min Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil. thk. Fuâd Seyyid - Eymen Fuâd Seyyid. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde. 369-409. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2017.
  • Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Müntezeʿa min Kitâbi’t-Teʾs̱îr ve’l-müʾes̱s̱ir. nşr. Muhammed Şerefüddin Abdullah el-Hüseynî. Miṣbâḥu’ẓ-ẓulümât fî keşfi meʿâni’l-Müʾes̱s̱irât içinde. 197-256. Riyad: Dâru Fâris, 1443/2022.
  • Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. R. M. Frank. Tahran: Müessese-i Mütalaât-ı İslâmî Danişgâh-ı McGill Şûbe-i Tahran, 1360 HŞ/1981.
  • Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. Kahire: Dârü’l-Vefâ, 2012.
  • Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. et-Telḫîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah Cûlem en-Niyabî - Şebbîr Ahmed el-Umerî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
  • Çetin, Serkan - Kılavuz, Ulvi Murat. “Zeydî-Mu‘tezilî Literatürde Bir Yitiğin Keşfi: İbn Şervîn ve Yâḳūtetü’l-Îmân ve Vâsıṭatü’l-Burhân’ı -İnceleme ve Neşir-”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 16/1 (Haziran 2023), 90-142. https://doi.org/10.18403/emakalat.1296423
  • Çetin, Serkan. Zeydî-Mu‘tezilî Kelâmı: Hasen er-Rassâs Örneği. İstanbul: Klasik Yayınları, 2025.
  • Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelam Sistemi. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Demir, Hilmi. “Kelam Düşünce Tarihinde Yaygın Bir Hatanın Tashihi (İn’ikâs-ı Edille) ve Mütekaddimin Kelamı ile Mantık İlişkisi Üzerine Bir Eleştiri.” Dini Araştırmalar 10/29 (Haziran 2007), 79-114.
  • Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn. nşr. Ma‘n Ziyâde - Rıdvân es-Seyyid. Beyrut: Ma‘hedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
  • Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. fi’t-Tevḥîd (Divânü’l-uṣûl [?]). nşr. M. Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Vizâratü’s-Sekāfe, 1969.
  • Ebü’l-Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyib. Taṣaffuḥu’l-edille fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung - Sabine Schmidtke. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006.
  • Ebü’l-Kāsım el-Ensârî, Selmân b. Nâsır b. İmrân b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Ġunye fi’l-kelâm. thk. Mustafa Haseneyn Abdülhâdî. 2 cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
  • Ebü’l-Meâlî el-Usûlî, Sâ‘id b. Ahmed. el-Kâmil fi’l-istiḳṣâ fîmâ belaġanâ min kelâmi’l-ḳudemâ. Takıyyüddin en-Necrânî’ye izafetle nşr. Muhammed es-Seyyid eş-Şâhid. Kahire: Kahire: Vizâretü’l-Evkāf, 1437/2010.
  • Hüseynî, Muhammed b. Şerefüddin b. Abdillah. Meṣâdıru ʿilmi’l-kelâmi’z-Zeydî. Riyad: Dâru Fâris, 1443/2022.
  • İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed el-Bahrânî. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż. thk. Daniel Gimaret. 2 cilt. Kahire: Institut Français D’archéologie Orientale, 2009.
  • İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed İbn Metteveyh. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf: 1. nşr. J. J. Houben. Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâtûlikiyye, 1965.
  • İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed İbn Metteveyh. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf: 2. nşr. J. J. Houben. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1981.
  • İbnü’d-Dâî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. nşr. Hassan Ansari vd. “A Manual of Zaydī Muʿtazilī Dogmatic Texts from Early Sixth/Twelfth-Century Iran” içinde. 316-344. Shii Studies Review 7 (2023), 157-364. https://doi.org/10.1163/24682470-12340098
  • İbnü’l-Emîr. el-Kâmil fî uṣûli’d-dîn fî-ḫtiṣâri’ş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. nşr. Cemâl Abdünnâsır Abdülmün‘im. 2 cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
  • İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 2012.
  • İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung - Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. ed-Dürerü’l-ferâʾid fî şerḥi Kitâbi’l-Ḳalâʾid fî taṣḥîḥi’l-ʿaḳāʾid. San‘â: el-Câmiü’l-Kebîr, el-Mektebetü’l-Garbiyye, 747.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Hidâye ilâ ḥalli şübehi’n-Nihâye. San‘â: el-Câmiü’l-Kebîr, el-Mektebetü’l-Garbiyye, 749.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Hidâye ilâ ḥalli şübehi’n-Nihâye. Irak: Mektebetü ve Dâru Mahtûtâti’l-Atabeti’l-Abbâsiyyeti’l-Mukaddese, 57/3.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Minhâcü’l-vüṣûl ilâ Miʿyârü’l-ʿuḳūl fî ʿilmi’l-uṣûl. nşr. Mahmûd Sa‘d. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1430/2009.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1961.
  • İzzüddin b. el-Hasen b. el-İmâm b. Ali b. el-Müeyyed. el-Miʿrâc ilâ keşfi esrâri’l-Minhâc. thk. Abdurrahmân b. Hüseyn Şâyim el-Müeyyedî. 4 cilt. San‘â: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2014.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 13: el-Luṭf. thk. İbrâhim Medkûr. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, ts.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 4: Rüʾyetü’l-Bârî. thk. M. Mustafa Hilmî - Ebü’l-Vefâ el-Ganîmî. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye ts.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 7: Ḫalḳu’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: eş-Şeriketü’l-Arabiyye, 1961.
  • Kayacan, Furkan. Delilin Yokluğu Argümanı – Fahreddin er-Râzî’de Delilin Yokluğu Argümanının Yapısı ve İstidlal Yöntemi Olarak Eleştirisi. İstanbul: Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
  • Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
  • Kureşî, Yahyâ b. Hüseyn es-Sa‘dî. Minhâcü’l-müttaḳīn fî maʿrifeti rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Abdurrahmân b. Hüseyn Şâyim el-Müeyyedî. el-Miʿrâc ilâ keşfi esrâri’l-Minhâc ile birlikte. 4 cilt. San‘â: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2014.
  • Madelung, Wilferd. Der Imam al-Qāsim ibn Ibrāhīm und die Glaubenslehre der Zaiditen. Berlin: Walter De Gruyter, 1965.
  • Mahallî, Hüsâmeddin Ebû Abdillah Humeyd eş-Şehîd b. Ahmed b. Muhammed. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî tafṣîli’n-nefeḥâti’l-miskiyye fi’l-mesâʾili’l-kelâmiyye. San‘â: el-Câmiü’l-Kebîr, el-Mektebetü’l-Garbiyye, 758, 1a-215b.
  • Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddin Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed el-Hüseynî. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerîm Osmân. Kādî Abdülcebbâr’a izafetle, Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse adıyla. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1988.
  • Müeyyed-billâh, Ebû İdrîs Yahyâ b. Hamza b. Alî b. İbrâhîm el-Hüseynî el-Alevî et-Tâlibî. eş-Şâmil li-ḥaḳāʾiḳi’l-edilleti’l-ʿaḳliyye ve uṣûli’l-mesâʾili’d-dîniyye. 4 cilt. thk. Muhammed Dirgâm. Kuveyt: Dârü’l-Beydâ, 1445/2024).
  • Müeyyed-billâh, Ebû İdrîs Yahyâ b. Hamza b. Alî b. İbrâhîm el-Hüseynî el-Alevî et-Tâlibî. Kitâbü’t-Temhîd fî şerḥi Me‘âlimi’l-ʿadl ve’t-tevḥîd. nşr. Hişâm Hanefî Seyyid. Kahire: Mektebetü’s-Sekāfeti’d-Dîniyye, 2008.
  • Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. eṭ-Ṭarâʾiḳu’l-müstaḥdes̱e. nşr. Mostafa Ahmadi vd. Mostafa Ahmadi - Hassan Ansari - Jan Thiele. “‘The New Methods’ (al-Ṭarāʾiq al-mustaḥdaṯa) by al-Ḥasan al-Raṣṣāṣ: Editio Princeps of a Treatise on Miscellaneous Theological Topics” içinde. 89-105. Nouvelles Chroniques du manuscrit au Yémen 11 (Juillet 2020), 77-107.
  • Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. et-Tibyân li-Yâḳūteti’l-îmân ve vâsiṭati’l-burhân fî uṣûli’d-dîn. San‘â: Mektebetü’l-Evkāf, 2401, 1a-250b.
  • Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. Keyfiyyetü keşfi’l-aḥkâm ve’ṣ-ṣıfât ʿan ḫaṣâʾiṣi’l-müʾes̱s̱irât ve’l-muḳteżiyât. nşr. Serkan Çetin - Yusuf Arıkaner - A. İskender Sarıca. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
  • Râzî, Ebû Abdillah Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Nihâyetü’l-ʿuḳūl fî dirâyeti’l-uṣûl. thk. Saîd Abdüllatîf Fûde. 4 cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
  • Shihadeh, Ayman. “The Argument from Ignorance and Its Critics in Medieval Arabic Thought.” Arabic Sciences and Philosophy 23 (2/2013), 171-220.
  • Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddin Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
  • Şeker, Zeynep. Mütekaddimîn Dönem Kelâmında Arazlar Meselesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
  • Şerefî, Ahmed b. Muhammed b. Salâh. Şerḥu’l-Esâsi’l-kebîr: Şifâʾu ṣudûri’n-nâs bi-şerḥi’l-Esâs. thk. Ahmed Atâullah Ârif. Yemen: Dârü’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1991.
  • Şimşek, Özkan. Geç Dönem Muʿtezile Kelâmında Yöntem. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
  • Turgut, Hüsnü. Fahreddin Râzî’de Bilgi ve Yöntem. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
  • Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler.” İslam Araştırmaları Dergisi 18 (Temmuz 2007), 1-25.
  • Türker, Ömer. “Eş‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri.” İslam Araştırmaları Dergisi 19 (Ocak 2008), 1-23.
  • Türker, Ömer. “Gazzâlî Sonrası Kelâm Geleneği”. İslam Düşünce Atlası: Yenilenme Dönemi. ed. İbrahim Halil Üçer. 2/519-522. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.

Criticism of Criticism: Ibn al-Murtaḑā’s Defense of Istidlāl Methods against Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Criticism

Yıl 2025, Cilt: 23 Sayı: 1, 92 - 124, 30.06.2025
https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1673587

Öz

This study analyzes the methodological defense and the approach of Ibn al-Murtaḑa (d. 840/1437), a prominent representative of the late Zaydi-Mu‘tazili tradition, in response to the comprehensive critiques put forth by Fakhr al-Din al-Rāzī (d. 606/1210) against the principles of argumentation (hereinafter istidlāl) methods employed in the earlier kalām scholars. One of the earliest critiques of istidlāl methods adopted by former kalām scholars appears in Imam al-Haramayn al-Juwaynī’s (d. 478/1085) al-Burhān fī uṣūl al-fiqh. Al-Juwaynī not only surveyed the rational istidlāl methods (istidlāl ʿaqlī) employed by theologians in knowledge production but also questioned the competence of these methods in attaining metaphysical knowledge, thereby initiating a method-based critical thinking. This intellectual orientation cultivated a systematic and theoretical framework in Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Nihāyat al-ʿuqūl fī dirāyat al-uṣūl. Al-Rāzī meticulously analyzes various forms of reasoning that had become established in the classical kalām tradition -such as “denying what has no evidence” (nafy mā lā dalīla ʿalayh), “analogical reasoning” (qiyās), “entailment” (ilzām) and “the two premises famous among theologians”- and raised substantial criticisms regarding the consistency and validity of these methods. Ibn al-Murtaḑā responded to al-Rāzī’s criticisms with the aim of preserving and strengthening the epistemological principles and istidlāl systematics of Mu‘tazilī thought in his refutation titled al-Hidāyah ilā ḥalli shubah al-Nihāyah, which he wrote on al-Rāzī’s Nihāyat al-ʿuqūl. According to him, Rāzī examined each issue in detail from both rational (ʿaqlī) and scriptural (naqlī) perspectives and raised particularly challenging objections against the theoretical foundation on which the Mu‘tazilī views were based in. Ibn al-Murtaḑā fundamentally regarded these criticisms as a profound challenge to the foundational principles of Muʿtazilī methodology, and within this framework, he both sought to substantiate the employed methods and endeavored to conceptually refute al-Rāzī’s objections. His approach, on the one hand, reveals how late-period Zaydī-Mu‘tazilī scholars defended classical kalām methods and the theoretical principles underlying these defenses, and on the other hand, contributes to understanding early theological istidlāl methods functioned during the earlier kalām periods. The study will first briefly describe and evaluate al-Juwaynī's criticisms directed at the Mu‘tazila regarding their methods of istidlāl, primarily focusing on his work al-Shāmil fī uṣūl al-dīn; then, through intertextual comparative analysis, it will examine both al-Rāzī's criticisms and Ibn al-Murtaḑā's epistemological defense against them in their own conceptual dimensions. Thus, an attempt will be made to identify how these two scholars converged within a shared discursive framework. In this regard, the study aims to elucidate the relationship between late Zaydī-Mu‘tazilī thought and classical kalām heritage, demonstrate its contributions to early theological debates, and provide a perspective that facilitates understanding of methodological continuities and ruptures.

Kaynakça

  • Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
  • Aktaş, Mehmet. Tanım veya Hakikat: Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
  • Aytepe, Mahsum. İlâhî Yardım ve Özgürlük Diyalektiği (Mu‘tezile’de Lütuf Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
  • Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Taḳrîb ve’l-irşâd (eṣ-Ṣaġîr). thk. Abdülhamîd b. Ali Ebû Züneyd. 3 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998/1418.
  • Bekrî, Ali b. Muhammed. Kitâbü’l-Kevkebi’l-vehhâc fî keşfi esrâri’l-Minhâc. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 1257.
  • Bektaş, Kevser Demir. İbnü’l-Melâhimî’nin Kelam Sisteminde Adalet İlkesi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
  • Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. el-Cüzʾü’r-râbiʿ min Kitâbi Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil ve’l-cevâbât [Şerḥu ʿUyûni’l-mesâʾil: 4]. nşr. Fâris Osman Nevfel. Moskova: Sadra, 2021.
  • Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. eṭ-Ṭabaḳatâni’l-ḥâdiye ʿaşera ve’s-sâniye ʿaşera min Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil. thk. Fuâd Seyyid - Eymen Fuâd Seyyid. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde. 369-409. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2017.
  • Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Müntezeʿa min Kitâbi’t-Teʾs̱îr ve’l-müʾes̱s̱ir. nşr. Muhammed Şerefüddin Abdullah el-Hüseynî. Miṣbâḥu’ẓ-ẓulümât fî keşfi meʿâni’l-Müʾes̱s̱irât içinde. 197-256. Riyad: Dâru Fâris, 1443/2022.
  • Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. R. M. Frank. Tahran: Müessese-i Mütalaât-ı İslâmî Danişgâh-ı McGill Şûbe-i Tahran, 1360 HŞ/1981.
  • Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. Kahire: Dârü’l-Vefâ, 2012.
  • Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. et-Telḫîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah Cûlem en-Niyabî - Şebbîr Ahmed el-Umerî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
  • Çetin, Serkan - Kılavuz, Ulvi Murat. “Zeydî-Mu‘tezilî Literatürde Bir Yitiğin Keşfi: İbn Şervîn ve Yâḳūtetü’l-Îmân ve Vâsıṭatü’l-Burhân’ı -İnceleme ve Neşir-”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 16/1 (Haziran 2023), 90-142. https://doi.org/10.18403/emakalat.1296423
  • Çetin, Serkan. Zeydî-Mu‘tezilî Kelâmı: Hasen er-Rassâs Örneği. İstanbul: Klasik Yayınları, 2025.
  • Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelam Sistemi. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Demir, Hilmi. “Kelam Düşünce Tarihinde Yaygın Bir Hatanın Tashihi (İn’ikâs-ı Edille) ve Mütekaddimin Kelamı ile Mantık İlişkisi Üzerine Bir Eleştiri.” Dini Araştırmalar 10/29 (Haziran 2007), 79-114.
  • Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn. nşr. Ma‘n Ziyâde - Rıdvân es-Seyyid. Beyrut: Ma‘hedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
  • Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. fi’t-Tevḥîd (Divânü’l-uṣûl [?]). nşr. M. Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Vizâratü’s-Sekāfe, 1969.
  • Ebü’l-Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyib. Taṣaffuḥu’l-edille fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung - Sabine Schmidtke. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006.
  • Ebü’l-Kāsım el-Ensârî, Selmân b. Nâsır b. İmrân b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Ġunye fi’l-kelâm. thk. Mustafa Haseneyn Abdülhâdî. 2 cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
  • Ebü’l-Meâlî el-Usûlî, Sâ‘id b. Ahmed. el-Kâmil fi’l-istiḳṣâ fîmâ belaġanâ min kelâmi’l-ḳudemâ. Takıyyüddin en-Necrânî’ye izafetle nşr. Muhammed es-Seyyid eş-Şâhid. Kahire: Kahire: Vizâretü’l-Evkāf, 1437/2010.
  • Hüseynî, Muhammed b. Şerefüddin b. Abdillah. Meṣâdıru ʿilmi’l-kelâmi’z-Zeydî. Riyad: Dâru Fâris, 1443/2022.
  • İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed el-Bahrânî. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż. thk. Daniel Gimaret. 2 cilt. Kahire: Institut Français D’archéologie Orientale, 2009.
  • İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed İbn Metteveyh. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf: 1. nşr. J. J. Houben. Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâtûlikiyye, 1965.
  • İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed İbn Metteveyh. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf: 2. nşr. J. J. Houben. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1981.
  • İbnü’d-Dâî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. nşr. Hassan Ansari vd. “A Manual of Zaydī Muʿtazilī Dogmatic Texts from Early Sixth/Twelfth-Century Iran” içinde. 316-344. Shii Studies Review 7 (2023), 157-364. https://doi.org/10.1163/24682470-12340098
  • İbnü’l-Emîr. el-Kâmil fî uṣûli’d-dîn fî-ḫtiṣâri’ş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. nşr. Cemâl Abdünnâsır Abdülmün‘im. 2 cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
  • İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 2012.
  • İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung - Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. ed-Dürerü’l-ferâʾid fî şerḥi Kitâbi’l-Ḳalâʾid fî taṣḥîḥi’l-ʿaḳāʾid. San‘â: el-Câmiü’l-Kebîr, el-Mektebetü’l-Garbiyye, 747.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Hidâye ilâ ḥalli şübehi’n-Nihâye. San‘â: el-Câmiü’l-Kebîr, el-Mektebetü’l-Garbiyye, 749.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Hidâye ilâ ḥalli şübehi’n-Nihâye. Irak: Mektebetü ve Dâru Mahtûtâti’l-Atabeti’l-Abbâsiyyeti’l-Mukaddese, 57/3.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Minhâcü’l-vüṣûl ilâ Miʿyârü’l-ʿuḳūl fî ʿilmi’l-uṣûl. nşr. Mahmûd Sa‘d. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1430/2009.
  • İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1961.
  • İzzüddin b. el-Hasen b. el-İmâm b. Ali b. el-Müeyyed. el-Miʿrâc ilâ keşfi esrâri’l-Minhâc. thk. Abdurrahmân b. Hüseyn Şâyim el-Müeyyedî. 4 cilt. San‘â: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2014.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 13: el-Luṭf. thk. İbrâhim Medkûr. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, ts.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 4: Rüʾyetü’l-Bârî. thk. M. Mustafa Hilmî - Ebü’l-Vefâ el-Ganîmî. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye ts.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 7: Ḫalḳu’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: eş-Şeriketü’l-Arabiyye, 1961.
  • Kayacan, Furkan. Delilin Yokluğu Argümanı – Fahreddin er-Râzî’de Delilin Yokluğu Argümanının Yapısı ve İstidlal Yöntemi Olarak Eleştirisi. İstanbul: Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
  • Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
  • Kureşî, Yahyâ b. Hüseyn es-Sa‘dî. Minhâcü’l-müttaḳīn fî maʿrifeti rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Abdurrahmân b. Hüseyn Şâyim el-Müeyyedî. el-Miʿrâc ilâ keşfi esrâri’l-Minhâc ile birlikte. 4 cilt. San‘â: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2014.
  • Madelung, Wilferd. Der Imam al-Qāsim ibn Ibrāhīm und die Glaubenslehre der Zaiditen. Berlin: Walter De Gruyter, 1965.
  • Mahallî, Hüsâmeddin Ebû Abdillah Humeyd eş-Şehîd b. Ahmed b. Muhammed. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî tafṣîli’n-nefeḥâti’l-miskiyye fi’l-mesâʾili’l-kelâmiyye. San‘â: el-Câmiü’l-Kebîr, el-Mektebetü’l-Garbiyye, 758, 1a-215b.
  • Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddin Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed el-Hüseynî. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerîm Osmân. Kādî Abdülcebbâr’a izafetle, Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse adıyla. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1988.
  • Müeyyed-billâh, Ebû İdrîs Yahyâ b. Hamza b. Alî b. İbrâhîm el-Hüseynî el-Alevî et-Tâlibî. eş-Şâmil li-ḥaḳāʾiḳi’l-edilleti’l-ʿaḳliyye ve uṣûli’l-mesâʾili’d-dîniyye. 4 cilt. thk. Muhammed Dirgâm. Kuveyt: Dârü’l-Beydâ, 1445/2024).
  • Müeyyed-billâh, Ebû İdrîs Yahyâ b. Hamza b. Alî b. İbrâhîm el-Hüseynî el-Alevî et-Tâlibî. Kitâbü’t-Temhîd fî şerḥi Me‘âlimi’l-ʿadl ve’t-tevḥîd. nşr. Hişâm Hanefî Seyyid. Kahire: Mektebetü’s-Sekāfeti’d-Dîniyye, 2008.
  • Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. eṭ-Ṭarâʾiḳu’l-müstaḥdes̱e. nşr. Mostafa Ahmadi vd. Mostafa Ahmadi - Hassan Ansari - Jan Thiele. “‘The New Methods’ (al-Ṭarāʾiq al-mustaḥdaṯa) by al-Ḥasan al-Raṣṣāṣ: Editio Princeps of a Treatise on Miscellaneous Theological Topics” içinde. 89-105. Nouvelles Chroniques du manuscrit au Yémen 11 (Juillet 2020), 77-107.
  • Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. et-Tibyân li-Yâḳūteti’l-îmân ve vâsiṭati’l-burhân fî uṣûli’d-dîn. San‘â: Mektebetü’l-Evkāf, 2401, 1a-250b.
  • Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. Keyfiyyetü keşfi’l-aḥkâm ve’ṣ-ṣıfât ʿan ḫaṣâʾiṣi’l-müʾes̱s̱irât ve’l-muḳteżiyât. nşr. Serkan Çetin - Yusuf Arıkaner - A. İskender Sarıca. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
  • Râzî, Ebû Abdillah Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Nihâyetü’l-ʿuḳūl fî dirâyeti’l-uṣûl. thk. Saîd Abdüllatîf Fûde. 4 cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
  • Shihadeh, Ayman. “The Argument from Ignorance and Its Critics in Medieval Arabic Thought.” Arabic Sciences and Philosophy 23 (2/2013), 171-220.
  • Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddin Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
  • Şeker, Zeynep. Mütekaddimîn Dönem Kelâmında Arazlar Meselesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
  • Şerefî, Ahmed b. Muhammed b. Salâh. Şerḥu’l-Esâsi’l-kebîr: Şifâʾu ṣudûri’n-nâs bi-şerḥi’l-Esâs. thk. Ahmed Atâullah Ârif. Yemen: Dârü’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1991.
  • Şimşek, Özkan. Geç Dönem Muʿtezile Kelâmında Yöntem. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
  • Turgut, Hüsnü. Fahreddin Râzî’de Bilgi ve Yöntem. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
  • Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler.” İslam Araştırmaları Dergisi 18 (Temmuz 2007), 1-25.
  • Türker, Ömer. “Eş‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri.” İslam Araştırmaları Dergisi 19 (Ocak 2008), 1-23.
  • Türker, Ömer. “Gazzâlî Sonrası Kelâm Geleneği”. İslam Düşünce Atlası: Yenilenme Dönemi. ed. İbrahim Halil Üçer. 2/519-522. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
Toplam 59 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Kelam
Bölüm MAKALELER
Yazarlar

Serkan Çetin 0000-0002-2476-6882

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 10 Nisan 2025
Kabul Tarihi 15 Haziran 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 23 Sayı: 1

Kaynak Göster

APA Çetin, S. (2025). Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu. Kader, 23(1), 92-124. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1673587
AMA Çetin S. Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu. Kader. Haziran 2025;23(1):92-124. doi:10.18317/kaderdergi.1673587
Chicago Çetin, Serkan. “Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin Er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu”. Kader 23, sy. 1 (Haziran 2025): 92-124. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1673587.
EndNote Çetin S (01 Haziran 2025) Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu. Kader 23 1 92–124.
IEEE S. Çetin, “Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu”, Kader, c. 23, sy. 1, ss. 92–124, 2025, doi: 10.18317/kaderdergi.1673587.
ISNAD Çetin, Serkan. “Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin Er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu”. Kader 23/1 (Haziran 2025), 92-124. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1673587.
JAMA Çetin S. Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu. Kader. 2025;23:92–124.
MLA Çetin, Serkan. “Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin Er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu”. Kader, c. 23, sy. 1, 2025, ss. 92-124, doi:10.18317/kaderdergi.1673587.
Vancouver Çetin S. Eleştirinin Eleştirisi: Fahreddin er-Râzî’nin Eleştirileri Karşısında İbnü’l-Murtazâ’nın İstidlâl Yöntemleri Savunusu. Kader. 2025;23(1):92-124.