Araştırma Makalesi
Yıl 2025,
Cilt: 22 Sayı: 1, 136 - 160, 30.04.2025
Öz
Bu çalışmada dil biliminin bir konusu olan eş dizimlilik (collocation), Eski Türkçe kapsamında bér- fiili özelinde incelenmiştir. Runik harfli metinlerdeki, Eski Uygur Türkçesi ve Karahanlı Türkçesi metinlerindeki eş dizimler, anlambilimsel yaklaşımla anlamsal şeffaflık (transparency) ve değiştirilebilirlik (commutability) ölçütlerine göre tespit edilmiştir. Eş dizimler, isim + fiil kalıbında, isim unsurunun gerçek, fiil unsurunun özel anlamda kullanıldığı sınırlı eş dizimlilikle (restricted collocation) sınırlandırılmıştır. Elde edilen veriler yardımıyla Eski Türkçenin eş dizimsel söz varlığına dair değerlendirmeler sunulmuştur. Tespit edilen eş dizimlerin Türkiye Türkçesinde bazı ses değişmeleri ve sözcüksel farklılıklar dışında yaşadığı görülmüştür. Eski Türkçe dönemindeki fiillerin farklı anlamlarının ve eş dizim kullanımlarının tespit edilebilmesi; eş dizim sınırlılıklarının belirlenebilmesi için Eski Türkçenin fiillerini kapsayan bir eş dizim sözlüğüne ihtiyaç duyulduğu kanaatine varılmıştır.
Anahtar Kelimeler
Eski Türkçe bér-/ver- eş dizim fiil eş dizimleri söz varlığı
Kaynakça
- Ağca, M. (2019). “Tarihî Metinlerin Anlaşılması ve Aktarımında Eşdizimlilik Bilgisinin Önemi”. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. Eskişehir, 17-19 Ekim 2018, s. 12-20.
- Akalın, Ş. H. vd. (2011). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Aydemir, H. (2013). Die alttürische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Band I/II. Harrassowitz Verlag.
- Benson, M. (1985). “Collocations and Idıoms”, Dictionaries Lexicography and Language Learning. R. Ilson (Ed.). Pergamon Press and British Council.
- Clark, L. (2013). Uygur Manihaean texts. Texts, translations, commentary. Volume II: Liturgical texts. Brepols Publishers.
- Cowie, A. P. (1981). “The treatment of collocations and idioms in learners’dictionaries”. Applied Linguistics, 2, 223–235.
- Cowie, A. P. (1994). “Phraseology”. The Encyclopaedia of Language and Linguistics. (Ed. R. E. Asher ve J. Simpson). Pergamon. 3168-3171.
- Cowie, A. P. ve Howarth, P. (1996). “Phraseological competence and written proficiency”, Language and Education, G. M. Blue and R. Mitchell (Ed.). Multilingual Matters LTD. s. 80-93.
- Dietz, S., Ölmez M. ve Röhrborn K. (2015). Die alttürkische Xuanzang-Biographie V. Nach der Handschrift von Paris uns St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Harrasowitz Verlag.
- Doğan, N. (2022). “Çağdaş Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Eş Dizim Sözlüğü’ne doğru: Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin karşılaştırmalı fiil eş dizimleri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. 30, 381-404.
- Doğan, N. (2023). Türkçede Eş Dizimlilik - Türkiye Türkçesinde Fiil Eş Dizimleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Eken, N. T. (2015). Anlatı Metinlerinde Sözcük Birliktelikleri: Türkçe Üzerine Eğitim-Öğretim Ortamları Hedefli Gözlemler, [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi.
- Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergâh Yayınları.
- Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud- Dîvânu Lugâti’t- Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Firth, J. R. (1957). “Modes of Meaning”, Papers in Linguistics 1934-1951. Oxford University Press, 190-215.
- Firth, J. R. (1968). “A synopsis of linguistic theory, 1930–1955”. Selected papers of Firth, J. R. 1952–1959. (hzl. F. R. Palmer). Indiana University Press, 168– 205.
- Halliday, M. A.K. (2004). “Lexicology”, Lexicology and corpus linguistics. M.A.K. Halliday vd. (Ed.), (s. 1-22). London and New York Continuum.
- Hamilton, J. R. (1998). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Vedat Köken (Çev). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Hausmann, F. J. (2004). “Was sind eigentlich Kollokationen?” (Ed..) Wortverbindungen - mehr oder weniger fest, Institut für Deutsche Sprache Jahrbuch, (Ed. K. Steyer). s. 309-334.
- Hazai, G. ve Zieme, P. (1971). Fragmente der uigurischen Version des “Jin’gangjing mit den Gāthās des Meisters Fu” nebst einem Anhang von Taijun Inokuchi 86 s., XL s. faksimile. Akademie Verlag.
- Kara, G. ve Zieme, P. (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg" von Sa-skya Paṇḍita und der MañjuśrínÀmasaṃgíti. Akademie Verlag.
- Kara, G., Zieme, P. ve Tugusheva, L. (2022). Avalokiteśvara-Sūtras, Edition altuigurischer Übersetzungen nach Fragmenten von Berlin und St. Petersburg. Brepols Publishers.
- Kasai, Y. ve Ogihara, H. (2017). Die altuigurischen Fragmente mit Brāhmī-Elementen. Brepols Publishers.
- Kaya, C. (2021). Altun Yaruk - Giriş, Metin ve Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kudara, K. ve Zieme, P. (1985). Uigurugo no kanmuryōjukyō. Guanwuliangshoujing in Uigur. Kyoto.
- Kutadgu Bilig (2006). (Haz. Reşid Rahmeti Arat). Kabalcı Yayınevi.
- Mirsultan, A. (2010). Die alttürkische Xuanzang-Biographie X. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Harrassowitz Verlag.
- Moriyasu, T. (2019). Corpus of the Old Uighur Letters From the Eastern Silk Road. Brepols Publishers.
- Ölmez, M. (2015). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük. BilgeSu Yayıncılık.
- Ölmez, M. ve Röhrborn, K. (2001). Die alttürkische Xuanzan-Biographie III. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Harrasowitz Verlag.
- Özbay, B. (2019). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Röhrborn, K.(1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII, nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach den Transkript von Annemarie v. Gabain, herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Harrassowitz Verlag.
- Röhrborn, K. (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII, Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Harrassowitz Verlag.
- Semet, A., Ölmez, M. ve Röhrborn, K. (2022). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IV. Nach der Handschrift von Paris sowie nach dem Transkript von Annemaria v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Harrassowitz Verlag.
- Shimin, G. (2009). Study on the Uighur Maitrisimit (Hami Version). Central University for Nationalities Press.
- Sinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford University Press.
- Shōgaito, M. (1991). Studies in the Uighur Version of the Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā. Volume I: Text, Translation and Commentary. Shōkadō.
- Shōgaito, M. (1993). Studies in the Uighur Version of the Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā, Volume II: Text, Translation, Commentary and Glossary. Shōkadō.
- Spohr, D. (2005). A Description Logic Approach to Modelling Collocations, Diploma thesis, Institut für Maschinelle Sprachverarbeitung, Universität Stuttgart, Germany.
- Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit Nom Bitig, Die Uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāsika-Schule. Teil 1: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. Akademie Verlag.
- Tekin, Ş. (1980). Budhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit. Akademia Kiado.
- Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sutra. Akademie Verlag.
- Tutin, A. (2009). “For An Extended Definition Of Lexical Collocations”. Universite Grenoble”. Barselona: Fransa.
- Vér, M. (2019). Old Uyghur Documents Concerning the Postal System of Mongol Empire. Brepols Publishers.
- Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Teil I-II. Brepols Publishers.
- Wilkens, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien: Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā. Teil I-III. Brepols Publishers.
- Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen ‘Altuigurisch-Deutsch-Türkisch’ - Eski Uygurcanın El Sözlüğü ‘Eski Uygurca-Almanca-Türkçe’. Universitätsverlag.
- Yakup, A. (2016). Altuigurische Aparimitāyus-Literatur und kleinere tatrische Texte. Brepols Publishers.
- Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Akademie Verlag.
- Zieme, P. ve Kara, G. (1979). Ein Uigurisches Totenbuch. Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109). Otto Harrasowitz.
- Zieme, P. (2000). Vimalakīrtinirdeśasūtra. Edition alttürkischer Über¬setzungen nach Handschriftenfragmenten von Berlin und Kyoto. Brepols Publishers.
Toplam 52 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Eski Türk Dili (Orhun, Uygur, Karahanlı) |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 29 Nisan 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Nisan 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 24 Mayıs 2024 |
| Kabul Tarihi | 4 Eylül 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 22 Sayı: 1 |
KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi ULAKBİM-TR Dizin tarafından dizinlenen hakemli ve bilimsel bir dergidir.